Тзету тсілдері 4 страница
Дизартрияны тзету жмысыны негізгі принциптері мен баыттары
Дизартрияны тзету жмысы тмендегі аидалара негізделіп жргізіледі:
- Этиопатогенетикалы принцип миды р трлі рылымдарыны
заымдалуын ескерумен байланысты. Алдымен сйлеу тіліні жне психофизиологиялы функцияларын анытау, миды андай рымы заымдаланын анытауа ммкіндік береді,
- Ерте ыпал ету принципі. Дизартрияа бейім «атерлі топтаы»
балалара ерте ыпал жасап кмек крсетсе, ол миды компесаторлы ммкіншіліктерін толы дамытып, тзету жмысыны тиіиділігін арттырады.
- Жйеіл ыпал (жасау) ету принципі
- моторикасын;
- психикасын;
- сенсорлы функциясын;
- сйлеу тілін;
- тласын дамытуа баытталан.
- Кешенді ыпал ету принципі: невропатолог, логопед, психолог мамандарды бірігіп жмыс жргізуі.
Жйелі тзету жмыс барысында келесі аспектілерді ескеру ажет:
- моторлы, сенсорлы, психикалы, сйлеу функцияларыны даму задылытары мен кезектілігін ескеру;
- сйлеу тіліні бзылу рылымын ескеру; сйлеу іс-рекетіні рылымды – функциональді йымдастыруды негізгі ааулыын анытау; екіншілік бзылыстарды ескеру;
- баланы жасы мен жеке басыны ерекшеліктерін ескеру;
- бала мен ата-ананы арасындаы зара атынасын ескеру, оны барынша пайдалану.
Арнайы педагогикалы жмыста дизартриясы бар баланы тласын трбиелеуге аса зор кіл блінеді. йткені, ондай баланы оу жне леуметтік дадылары тмен болады, тласыны дамуында кптеген ауытушылытар байалады.
Мектепке дейінгі дизартриясы бар балаларды сйлеу тілін тзету-логопедиялы жмысыны негізгі баыттары
Тзету жмысыны негізгі міндеттері. Блшы еттерді тонусын
алыпа келтіру, сйлеу аппаратыны патологиялы рефлекстерін шіру, артикуляциялы аппаратты ерікті имылдарын дамыту, фонематикалы абылдауын дамыту, сйлеу тіліні дыбысты, лексикалы-грамматикалы жаын дамыту, тзету, сенсорлы жне психикалы функцияларды дамыту. Тзету жмысы бірнеше баытта жргізіледі.
Бірінші баыт.Блшы еттерді тонусын алыпа келтіру жне
артикуляциялы аппаратты, жалпы, олды са моторикасын дамыту. Ол шін артикуляциялы аппарат пен олды блшы етерін сылау (массаж), ежар, белсенді жаттыулар жасау олданады. Логопедиялы жмыс ммкіндігінше гиперкинездерді тексеру мен сілекейді ерікті збетімен жтуын алыптастырудан басталады.
Екінші баыт.Тыныс алу функциясын дамыту, сонымен атар
дауысты кшін, уезділігін, мнерлігін дамыту. Бл кезеде жтатын ауаны млшерін кбейтуге, дауыс шыару кезінде дем шыаруа баытталан гимнастикалар, жаттыулар олданады.
шінші баыт.Сйлеу тіліні фонетикалы жаын тзету.
Фонематикалы абылдауын дамыту жаттыулары жне дыбысты ою, машытандыру тсілдерін олданады.
Тртінші баыт.Сйлеуді негізінде сенсорлы жне жоары
психикалы функцияларды дамыту.
Бесінші баыт.Сз орын молайту, сйлеу тіліні грамматикалы
жаын дамыту. Ауызша сйлеу тілін, тыныс алуын, просодикасын дамыту. Бл баыттар кезектілік болып саналады, кейде тіркесіп, кейде бір уаытта жргізілуі ммкін.
Дизартриясы бар мектепті тменгі сынып оушыларымен жасспірімдермен арнайы тзету жмысын йымдастыру
Жазбаша тапсырмаларды крделенуіне, жазуды жылдамдыына, каллиграфияа талаптарды лаюына байланысты дизартриясы бар балаларды жазуында ателер кбейеді.
Оушыларды дизартиясын тзетуге баытталан екі бадарлама бар (Н.Н. Волоскова, 2002). Айта кету керек, бл бадарламаны іске асыру барысында жазу мен оуды бзылуын тзетуде олданатын дстрлі дстемелерді пайдалануа болады.
Бірінші бадарлама 4 имыл жаттыулар кешенінен трады: біріншісі – ол мен аяты йлестігін (координациясын) дамыту жаттыулары; екіншісі- олды са моторикасын дамыту; шіншісі- имылдарды йлестігі мен ыраты сезіну; тртіншісі- артикуляциялы моторикасыны ыратылыын дамыту.
Екінші бадарлама ш кезенен трады: біріншісі – буын мен сздерді ыраты жазу; екіншісі- сз бен сз тіркестерін ыраты жазу; шіншісі- сйлемді, леді, кіші мтіндерді ыраты жазу. дістеме Д.Б. Эльконинні (1980) тменгі сынып оушыларын жазуа йрету кезінде олданан ыраты жазуа негізделген.
Дизартрияны алды кріністері бар жоары сынып оушыларында оуда иыншылытар кездеседі, соан байланысты біратар патопсихологиялы комплекстер дамиды. Оларда тланы дамуында ерекшеліктер байалады. Ондай балалар педагогикалы тзету жмысымен оса, арнайы психологиялы кмекке, психотерапияа, баса да арнайы ыпал етуге мтаж болады. Арнайы психикалы ыпал етуге жататындар: эмоциональді- стресстік психотерапия, арттерапия, музыкатерапия.
Спастикалы дизартриядаы логопедиялы тзету жмыс баыттары
І. Дайында кезеі:
1. Баланы потенциалды ммкіндіктерін анытау, логопедиялы ыпал етуді нтижесін болжап, жоспарлауа маызды.
2. Дрігермен тыыз байланыс жасау: психотерапия, дрімен емдеу, сылау, ЕФК, т.б. шаралар артикуляциялы аппаратты блшы еттеріні жмысын, жйке импульстарын ткізуін жасартады.
3. Дайынды жне негізгі кезедерде баланы есту, кинестетикалы баылауын алыптастыру, артикуляциялы аппаратты дайындау (дауыссыз).
ІІ. Негізгі кезе.
1. Сйлеу кезіндегі тыныс алуын дамыту жмысы жаласады.
2. Сйлеу моторикасын дамыту.
3. Кру, есту, кинестетикалы баылауын жетілдіру.
4. Сйлеуді просодикалы жаына ерекше кіл блінеді.
5. Дыбыс айтуын тзету. Дыбысты ою кезектілігі, оны машытандыру спастиканы орнына байланысты.
6. Сйлеу тіліні лексикалы-грамматикалы жаын тзету.
7. Дыбыс айтуын тзету мен атар сауат ашу элементтерін менгеру.
Гиперкинетикалы дизартриядаы логопедиялы тзету жмыс баыттары
1. Гиперкинез нерлым аз байалатын алыпты табу ажет.
2. ИЛТ (интенсивная локальная гипотермия) дістемесін олдану (дрігерді нсауы бойынша).
3.Артикуляциялы аппаратты ыраты имылын, тыныс алумен, дауыспен сйкестендіруін кезекпен алыптастыру.
4. Дыбысты машытандыруда нерлым артикуляцияны алпыны ауысуы аз болса, солрлым жмыс нтижелі болады (ша, шо, шу, шы).
5. Логопедиялы жмысты негізгі баыты дыбыс айтуды бзылу тріне байланысты болады.
Жеке сабатарда жргізілетін тзету жмысыны негізгі баыттары
1. Баланы еріксіз имылдарын азайтатын алыпты табу.
2. Блшы еттерді босансыту негзінде гиперкинезді тежеп, бетті
блшы еттерін имылсыз кйде, тыныш стауа йрету:
- психотерапевтикалы ыпал ету, блшы еттерді атюын азайтып,
баланы эмоциональдік жаынан тыныштандыру;
- сылау (массаж) кбінесе жеіл, стрт сипау, баяу, затылыы 5
минуттан кп болмау керек;
- енжар, екі трлі имылдар: статикалы жне динамикалы.
Статикалы: бала сйлеген кезде логопед еріксіз имылдарды (басын бру, ерінні имылдарын) тежейді. Динамикалы: жаты, ерінні, тілді имылдарыны амплитудасын згерту.
3. Дыбыссыз артикуляция кезінде дрыс дем алуына йрету. Алдымен
дем алуды кшіне, сосын ыратылыына кіл блу керек.
4. Дауысты а, и, у дыбыстарды айту кезінде дем шыару мен дауыс
шыаруды сйкестендіру.
5. Дыбыстарды ою. Артикуляциялы аппаратты ай блігнде
гиперкинез аз байалса, соан байланысты дыбыс кезектілігі аныталады. Мысалы, ерінде гиперкинез аз байалса, онда ерндік дыбыстардан бастап ою керек.
6. Дрыс айту мен интонацияны дамыту.
Тзету жмыс нтижесінде дыбыстарды оюа болады, біра дыбыстарды аны, наты айтызу бірден ммкін болмайды, кп уаытты талап етеді. Ондай балаларды сауат ашуа йретуде оларды психикалы ерекшеліктерін ескеру ажет. Кейбір балалар белсенді, кейбіреуі енжар, имыл-озалысы иын болады, соан байланысты діс-тсілдер олдану ажет.
Ерте жастаы балаларды сйлеу тіліні бзылуын тзету
Тзету жмысын психолог, логопед, педагог жне ата-аналар бірігіп жргізеді. БЦСА балаларды ерте жастан бастап артикуляциясын тзетуді кптеген дістері бар. Шетелдік бадарламаларды ішінде кп тараланы Б.Бобатов (1975-1980) жне В. Войт (1979) сынан осы балаларды психомоторикасын тзету дістемесі. Б Бабатовты дістемесін алымдар «постуральдік рефлекстерді тежеу» деп атаан, ол патологиялы рефлекстерді тежеуге баытталан. В. Войтты дістемесі «ала жылжу принципі» деп аталады. Ол дістеме имыла ажет позатоникалы реакцияларды, тзелу жне айналу рефлекстерін дамытуа баытталан.
Американды невропатолог жне логопед Н. Westlake жне D. Butherford (1961) «БЦСА баланы сйлеу тілін бзылуын тзету» дістемесін сынды. Ол екі блімнен трады:
1. артикуляциялы аппаратты, есту, тыныс алу, дауыс шыару мшелерін р жадайда тексеру;
2. БЦСА баланы психологиялы статусы тексеру (сіресе 1-ші жылы), диалогты, еркін сйлеуін дамыту, фонациясын дамытуда р трлі жаттыуларды пайдалану.
Канадалы логопед Marie Crichmay (1997) зіні дістемесінде артикуляцияа, тілді имылына, оларды денесіні алпына байланысты бас пен артикуляцияны жеілдететін алыпты табуына ерекше кіл бледі.
Е. Ф. Архипова (1989) зіні дістемесінде сйлеуге дейінгі кезеде баланы психомоторлы функциясын белсендіру мен дамытуа негіздейді. Балаларды дауыс функциясын жне тактильдік-кинетикалы функциясын белсендіруге р трлі ыпалдар олданады.
Дизартрияны кмескі трін тзету жолдары
Тзету жмысы баса топтарда жргізілетін жмысты жалпы кезедерінен ралады: жалпы, са жне артикуляциялы моторикасын дамыту, кру гнозисын, кеістікті бадарлау, сйлеу тіліні просодика жаын, фонематикалы абылдауын дамыту. Дыбыс айтуы бзылан баламен дыбысты ою, машытандыру, ажырату, байланыстырып сйлеуге енгізу жмыстарын жргізу. Жоары психикалы ызметтері мен процестері бзылан балалармен сйлеу тілінде ааулыы кріністерін жою жмысы атарылады.
Солай, дизартрияны кмескі трі бар баларда жазбаша сйлеу тіліні алыптасуына атысатын функциялары мен процестеріні бзылуы байалады. Тзету жмысында жазу мен оуыны бзылуын алдын алуа баытталан сабатар енгізу керек. Тзету жмысыны кезектілігі ата бекітілген.
Сондытан сынылып отыран кезедермен жаттыуларды стану ажет. р кезені затылыы згеріп труы ммкін. Ойткені, дизартрияны кмескі трі бар балаларды бзылыстарыны крделігі р трлі болады. Сабаты топпен жне жеке трде ткізуге болады. Дизартрияны кмескі тріні салдарынан жалпы сйлеу тіл дамымауыны II-III дегейдегі балалар жеке топта оытылады. Бл топта жргізілетін тзету жмысы жалпы сйлеу тіл дамымауы тобында олданылатын дістер жне тсілдермен толытырылады. Жмыс дайынды кезенен басталады. Бл кезеде сабатар имыл - озалыс сферасын (жалпы, са, артикуляциялы мрторикасы) дамыту, дрыс тыныс алуы дадыларын жою жне машытандыру, сйлеу тіліні просодикалы жаын дамыту сабатары бірлесіп ткізіледі. Сабата алыптастырылан дадылары уйде бекітілген жн.
Тзету жмысыны кезектілігі
I. имыл- озалыс сферасын дамыту.
1. Жалпы имыл-озалыс сферасы.
2. са моторикасын дамыту.
а) имыл - озалыс актісіні кинестетикалы компоненттерімен тактильді сезімдерін дамыту.
б) имыл - озалыс актісіні кинетикалы компонентін дамыту:
-ол басыны имыл-озалысы;
-ол саусатарыны имыл – озалысы;
-екі олмен жасалатын жаттыулар.
3. имыл - озалыс динамикалы кординациясы (йлесімі).
4. олды имыл-озалысыны реципрокты йлесімін дамыту.
II. Дрыс тыныс алу дадыларын ою жне дамыту.
1. Тртфазылы диафрагмальды тыныс алуын дамыту.
2. Мрын жне ауыз арылы тыныс алуын дамыту.
3. Тыныс алу дадыларын имыл – озалысымен біріктіру.
4. Тыныс алу дадыларын имыл-озалыста бекіту.
5. Сйлеу кезіндегі тыныс алуын дамыту.
III. Дауысты жоарлыы мен кшін жне интонациясын дамыту (сйлеу тіліні просодика жаын).
1. Дауысты кшін дамыту.
2. Дауысты диапазонын дамыту.
IV. Мимикалы жне артикуляциялы жаттыулар.
1. Мимикалы жаттыулар.
2. Саливацияны азайту жне спастиканы кетіру.
3. Артикуляциялы гимнастика:
а) тменгі жа сйектерге арналан жаттыулар;
б) ерінге арналан жаттыулар;
в) тілге арналан жаттыулар;
г) бзылан дыбыстарды оюа арналан жаттыулар.
V. Кріп абылдауын, талдау жне жинатау дадыларын, кеістік тсінігін дамыту.
1. Кріп абылдау, талдау жне жинатау дадыларын дамыту.
2. Кеістік тсінігін дамыту.
3. Сырты кеістік жайында тсініктерін анытау жне кеейту.
4. зіне байланысты кеістіктегі баытты анытау.
5. Бір - біріне атысты заттарды оринтациясын (баытын) анытау.
6. арама - арсы тран адамны дене схемасына атысты оринтациясы.
7. растыру.
8. ааз бетіне атысты ориентациясы.
9. Кеістікті вербальды маркировкасы:
а) кезектілікті игеру;
б) сурет, сюжетті серия бойынша гіме растыру;
в) логикалы - грамматикалы конструкцияларды игеру.
VI. Фонематикалы абылдауын, талдау жне жинатау дадыларын дамыту.
1. Сзсіз дыбыстарды абылдау жне ажырату:
а) есту зейнін дамыту;
б) аырын, атты шыаран дыбыстарды ажырату;
в) ыраты сезімін дамыту;
2. Сйлеу тіл дыбыстарын абылдау жне ажырату:
а) дауысты жне сйлеуді интонированиясын ажырату;
б) сйлеу зейінін дамыту;
в) акустикалы - артикуляциялы белгілері сас фонемаларды дифференциалдау.
3. арапайым дыбысты талдау жне жинатау дадыларын дамыт:
а) арапайым дыбысты жинатау дадыларын дамыту;
б) дыбысты - буынды талдауын дамыту.
VII. Дыбыс айтуын тзету.
1. Бзылан дыбысты ою.
2. Дыбыстарды машытандыру жне сйлеу тілге енгізу.
3. ойылан дыбыстарды ажырату.
VIII. Сйлеу тіліндегі ааулытарды жою.
Зондпен массаж (сылау)
Дизартриясы бар балаларды жне сйлеу тілі бзылысыны кешенді сипаты неврологиялы сиптоматиканы, эмоционалды ерік-жігер сферпасыны бзылысымен толууы бл категогриядаы балаларды мектепте оуына дайындыын тмендетеді. Кбінесе дыбыс оюды деттегідей тсілдері керекті нтижені крсетпейді: артикуляциялы атары за алыптаспайды, баылау жргізілмесе тез жайылып кетеді, ойылан дыбыстар баланы зіндік сйлеу тілінде за уаыт машытанбайды.
Логопедиялы сер етуді тиімділігі тзетушілік-педагогокалы рекетті жзеге асыратын мамандарды біліктілігіне байланысты болып келеді.
Е. Н. Новикованы сынан массаж жасау дизартриядаы кешенді медициналы-педагогикалы жмыстаы е тиімді дістерді бірі болып табылады.
Оны мні артикуляциялык мшелерді жарааттанан бліктеріне ( тіл, жа, бет, жмса тадайды) зондпен масатты турде ыпал етуде негізделеді. Массаж булшы еттерді алпын згертеді: тамаа тбетін белсендіреді, онь біркелкілігін жне ысаруын жаксартады, алыпты сйлеу тілі рекетіне ажетті кинестетикалы сезімдеріне лесін тигізеді. Зондпен массажды трлі тсілдерін олдану арылы блшы еттіні тонусын жоарылатуа немесе тмендетуге, анайналымын жылдамдатуа, лпадаы айналым процесін жоарылатуа болады.
Классикалы массажа араанда зондты кмегімен артикуляциялы аппаратты тере орналасан блшы ет лпаларына сер етуге болады, су рефлексіні, сілекей ауды алдын-алуа болады.
Логопедиялы жне педагогикалы сер етуді деттегі тсілдерімен бірге зондпен массажды олдану логопедке дыбысты ойылуын 2-3 есе жылдамдатып, е алдымен дизартриясы бар балада дыбысты машытандыруа кмектеседі. Мектепке дейінгі мекемелерде зондпен массаж жасауды жйелі тзетушілік жмысына мынадай жадайлар ажет: малім -логопедті дістемелік жне техникалы дайындыы, соан сйкес логопедиялы кабинеті жабдытау, малім-логопедті невропотлогпен бірлескен рекеті, малім-логопедті трбиешілермен байланысы, ата-аналарды тзету процесіне кіргізу.
Малім-логопед зондпен массажды техникасын ана біліп оймай, сонымен бірге массаж тсілдеріні физиологиялы рекеті жайлы тсініктері болуы керек. Сйлеу тілі аппаратыны анатомиясын, булшы еттеріні, ан тамырларыны, жйке жуйесіні топографиясын, артикуляциялы мшелеріні тексеру дісін білу массаж тсілдерін дрыс олдануа кмегін тигізеді. Зонд массажын олданып жургізетін сабаты жары 14-16 шаршы метрлік кабинетте, температурасы +22° тмен емес болатындай жургізу керек. Массаж жасаанда бала жартылай жатуы керек, соны себебінен кабинетті алы тсек жне биік жастыы бар кушеткамен жабдытау керек. Міндетті трде р балаа зондты жеке комплекстерін, салфетканы, дизенфекцияланган ерітіндіні олдану керек.
Малім-логопед зондпен массаж жасаудан брын баланы денсаулыы жне неврологиялы симптоматикасы, блшы еттеріні инервациясыны парез жне паралич трендегі бзылысы жазылан педиатрды невропотологты, отоларингологты орытындысын мият зерттеп шыуы керек. Егер балада туберкулезды асынан формасы, коньюктивит, еріндегі шы немесе ауыз уысындаы баса инфекциялар, фурункулез, стоматит болса массажды жасамау керек. Дизартрясы бар баладаы гипертензионды-гидроцефалды, церебрастеникалык синдром, кимыл-козалыс бзылыстарыны синдромы малім-логопед пен невропотологты кмегіні кажеттілігін сипаттайды.
Массаж жасау шін баланы ынайлы орына жатызып, зін еркін стауына ммкіндік туызу керек. Бет блшы еттеріне біртіндеп, сатылай массаж жасау жмысын жргізу керек. Ондаы масат- дыбыс шыаруда тіл имылыны лсіз алпын ширату, дыбыс шыару рекетін жасарту, жаратылысында табии кемістігі бар жатарын ммкіндігінше тзету.
Зонд арылы массаж бастамас брын маман олына 7-8 рет зірлеу массажын жасап, біраз икемге келтіргені жн. Массаж жасау діс-тсілдеріне ысу, сыранату, йкелеу, брау, тілді блшы еті шін жасалынатын созу трі жатады.
Баланы менгеру абілетіне байланысты р сылау жасау уаыты 20-25 минут клемінде орындалады. Логопедтік массаж жасау кезінде бір-біріне себін тигізіп, сабатасатын баса да жаттыулар жасауды енгізген дрыс:
- жаты массажынан 2-3 жаттыу;
- бет шы массажынан 2-3 жаттыу;
- ауыз уыс айналасыны блшы еттеріне зонд, ол арылы жасалатын 2-3 жаттыу;
- тілді блшы еттеріне зонд, ол арылы жасалатын 2-3 жаттыу;
Келесі жаттыуларда «Жмса тадай массажы» жаттыуын осуа болады.
Массаж жасайтын зондтар трі.
(Е. В. Новикованы зондтары)
№1 зонд. «Сйір айыр» («Вилочковый»)
Тіл, ерін, жа, бет шы жне жмса тадай блшы еттеріне массаж жасау шін олданылады.
Бл зонд су рефлексіні шегін анытауа жне оны алу шін арналан. Зондты штары ткір емес, сондытан блшы еттер заымдалмайды. Ол блшы еттерді піспектеуге арналан. Осындай ыпалды нтижесінде блшы еттер белсенді жиырыла бастайды.
№2 зонд. «Сегізше» («Восьмерочка»)
Тіл, ерін, жа, бет шы жне жіліншік блшы еттеріне массаж жасау шін олданылады. Блшы еттерді «йкелеуге» арналан.
№3 зонд. «лкен шана» («Большие саночки»)
Зонд №4 «Орташа шана» («Средние саночки»)
Зонд №5 «Кішкентай шана» («Маленькие саночки»)
№3 -5 зондтарды тіл, ерін, бет шы, жа, жмса тадай, жіліншік блшы еттерін белсендіру шін р трлі баытта жылжытады..
Зондты бас жаын блшы еттерді басу шін олдануа болады.
«Шаналар» бірдей массаж тсілдерін орындайды, біра массаж жасап жатан блімні клемі жне басу арындылыыір трлі болады.
Сонымен атар №5 зонд брау жне айтарымды серіппелі имылдарды орындайды.
№6 зонд. «Балташа» («Топорик»)
Тілді сипауа белсенді олданылады, сонымен атар бет ,жмса тадай, жіліншік блшы еттерін сылап-сипауа олданылады. Баса зондтара араанда кбірек клемді амтиды жне блшы еттерге арынды ыпал етеді.