Тзету тсілдері 5 страница
Зонд екі тсілді атаруа арналан: ны ысу жне сыру. ысу нтижесінде блшы ет тонусы алыпа келеді, оларды жиырылу абілеті жне имыл-озалысы лая тседі. ысу дрежесі блшы еттерді алпына байланысты: тонусы нерлым тмен болса, сорлым ысу арынды болады. Сыру блшы ет кернеуін алады, оларды иілгіштігін жне шымырлыын жасартады.
№7 зонд. «Крес трізді» («Крестовина»)
Ерін, жа, бет шы жне жіліншік блшы еттеріне, тілді орта жне арты блігін сылауа олданылады. Тілді жоары ктеруін амтитын блшы еттеріне ыпал етуге ммкіндік береді. Тілді басып трып, арта итерген кезде аталан блшы еттері жиырылып, жмыс істей бастайды.
Зонд кмегімен ысу, брау жне айтарымды серіппелі имылдарды орындайды. Сонымен атар бл зондпен К, Г, Х, Ш, Ж, Щ, Ч, Р дыбыстарын оюа болады.
№8 зонд. «Ілгері тоыту» («толкачик»).
Ерін, бет шы, жа, жмса тадай, жіліншік блшы еттерін сылап- сипауа арналан. Тілді клдене, бойлы, желпіш трізді блшы еттерге сер етіп, оларды иілгіштігін жне ептілігін алпына келтіреді. Бл р трлі артикуляциялы позицияларды абылдауа ммкіндік береді.
Зондты шында ілмек бар. Тілді басан кезде блшы еттер белсенді трде жиырылып, ал алан кезде кернеу жойылады, босасу фазасы басталады.
№9 зонд. «Кішкентай ысыш» («Щипчики»).
Бет шы, ерін, тіл блшы еттерін сылап- сипауа арналан.
Тілді клдене, бойлы блшы еттеріне сер етіп, оларды иілгіштігін жне ептілігін, бір алыптан екінші алыпа кшуі абілетін алпына келтіреді. Бл р трлі артикуляциялы позицияларды абылдауа ммкіндік береді. сіресе тілді бйірін тіл тбіріне арай сыылысуына, тілді оа-сола бруына тиімді болады. йткені онымен тек тіл шынана емес, ортасында іліп алуа болады.
№10 зонд. «Тартушы» (подтягивающий)
№ 10 зонд тіл асты желбезегін сылап-сипауа жне оны созуа арналан. Егер бала тілін жоары ктере алмаса бл зондпен тіл асты желбезегіні алпын круге болады..
№11 зонд. «Ау» («Лебедушка»)
Бет шын, жмса тадайды сылап- сипауа арналан. Блшы еттерді иілгіштігін жне ептілігін алпына келтіреді. Бл р трлі артикуляциялы позицияларды абылдауа жне сілекей ауынан арылтуа ммкіндік береді.
Балаларды дизартриядан сатандыру
Дизартриядан сатандыру шаралары бірнеше кезеде жргізіледі.
Бірінші кезектегі шаралар.
Дизартрия - дыбыс айту мен просодикасыны (ыратылыы, жылдамдыы) бзылуымен сипатталатын крделі тіл кемістігі. Балаларда дизартрия БЦСА- (балаларды церебральді параличі) салдарынан (алды белгілері ретінде), ал ересектерде параличті белгілері ретінде арастырылады.
БЦСА баланы рсата жатан, босану кезінде жне нресте кездерінде миды органикалы заымдалу салдарынан болады. Миды крделі жйесі бала тумай трып алыптасады. Жктілік алыпты, ауытусыз тсе, миды жетілу процесі бгетсіз жреді. Жктілікті алашы ш айында миды дрыс алыптасуына атер туызатын - ананы вирусты инфекциялармен, кызамыпен ауыруы жне алкоголь мен темекі болып табылады. йткені олар плацентаны (баланы іштегі жатар орны) ан тамырларын заымдайды, соны салдарынан оттегі жеткілікті тспейді. Оттегіні жетіспеушілігі баланы миыны дамуына сер етеді, яни кешеуілдейді. Мндай жадайда, бала туан кезде дем алу, жуту, емуді амтамасыз ететін миды рылымдары толы жетілмейді.
Кп жадайда туа салысымен миды алпын бірден баалау иынды туызады. Мамандар туаннан кейінгі 8-12 апта млшері ауыпты кезе деп санайды. Ауыр ааулытар баланы алашы бір жасында байала бермейді, тек баланы сіп, даму барысында байалады. Сондытын аналар осы кезеде нрестеге барынша баылау жасап, кіл блуі ажет.
Кейінгі зерттеулерде баланы дамуына сер ететін екі факторды атайды – тымуалаушылы жне ананы таматануы.
Сонымен, баланы дамуына кп жадайлар сер етеді - орталы нерв жйесіні жадайы, биологиялы, леуметтік, тымуалаушылы факторлар. БЦСА балалара дрігерлік кмек ана мен баланы денсаулыын сатау заына байланысты крсетіледі.
Ерте нрестелік кезеіні баланы арыарай дамуында маызы те зор. Осы кезден бастап алашы кезектегі сатандыру шараларын олдана бастау тиімді. Ондай шаралара эхолалия мен эхопраксияны дамыту жатады. алыпты дамыан балаларда бл феномендер алашы бірінші айда лкендерді дауысын айталау (эхолалия), имылына, мимикасына (тілін шыару, жымию) жауап беру трінде байалады. Ерте жаста жаын, бтен адамдарды ажырату, тану лкен жетістік болып саналады. БЦСА балалар жиі атынас жасау, сипалап, арап, шатауды талап етеді жне оан мтаж болады.
Ему актісіні кшін жне затылыын дамыту, артикуляциялы мшелерді блшы еттері мен белсенді имылдарын дамытуды маызы зор. Уілдеу, былдырлауын лкендер остап, белсендіру керек. Дизартрияа бейім немесе байала бастаан баланы имыл-озаласын жне психикасын дамытуа баытталан жмыстар йымдастыру ажет. Сйлеуге дейінгі кезеде тзету жмысы ерте басталса, сорлым баланы имылында, сйлеуінде, интеллектуалды дамуында ауытулар, кемшіліктер аз байалады.
Сйлеу имыл функцияларыны алыптасуы жалпы жне олды моторикасымен тыыз байланысты. Блшы еттерді тонусы мен имылын дамутымен атар тактильді сезуінін (тері арылы сезіну) дамыту ажет. Ол шін балаа р трлі заттарды (тегіс, бдыр, жмса, атты, ааштан, темірден жасалан, т.б.) статып, аузына апарып, жалатып, тістетіп ойнату керек.
Бірінші жылдан бастап сйлеу тсінігін дамыту маызды, кп жадайда ол лкендерді сйлеу атынасына байланысты. Кніне бірнеші рет 10-15 минут нрестемен атынас жасаан те тиімді. Тілге трбиелеуді алашы жылдардан бастап, ана тілінде жргізу керек. Бір тілде арым-атынас жасау интонацияны, тілді фонетикалы рылымыны, ал кейінірек сз бен сзтіркестеріні траты лгілеріні алыптасуына сер етеді. Дизартриясы бар баламен атынас тек ана тілінде болу ажет.
Дизартрияа шалдыан баланы сйлеу тіліні дамуы бзылады. Мндай жадайда, егер бала сйлей алмаанда да ата-аналар ыммен, жестпен сйлеспей, баланы, здеріні іс-рекетін сзбен айтып отыру керек. Сйлеу функциясын дамыту барысында балаларды ыса, ыраты ле, тапатарды естіп, айталауа йрету керек. айталауда дыбыстарды, сздерді дрыс айтуына кіл блу ажет. Мндай жаттыуларды масаты- дауыс реакцияларын, тыныс алу, ая-олды имылымен бірге сйкестендіру болып табылады.
Баланы сйлеу тілін, психикасын дамытуда ойын іс-рекеті кеінен олданылады. Ойыншытарды, баса ралдарды іріктеу, ойын процесін басару, нсау беру баланы жас ерекшелігіне, жмыс масатына сйкес ойластырылады.
Екінші кезектегі шаралар.
Сйлеу тіліні дыбысты жаыны жетілмеуі, фонематикалы процестеріні толы алыптаспауы сзді дыбысты рамын талдау мен жинатау дадыларын збетімен менгеру алышарттарыны алыптасуын кешеуілдетеді.
Дизартриясы бар балаларда мектепке дейінгі жаста тіл кемістіктерін толы тзеткен жадайды зінде жазуды (дисграфия) жне оуды (дислексия) бзылуы кездеседі. Арнайы дебиеттерде осыан байланысты арапайым оу, жазу дадыларын 5 жастан бастап алыптастыру ажет деген кзарастар кездеседі. Балабашаны ересектер мен дайынды топтарыны бірінші жылында сзді дыбысты рамын талдау дадыларын менгереді. Екінші жылы ріптермен танысады. Оыту барысында буын кестелері, ойындар (лото, домино, т.б.) олданады. Дислексия мен дисграфияны тзету логопедиялы жмысы жйелі, кешенді жргізілуі керек.
шінші кезектегі шаралар.
Бл денгейдегі сатандыру шаралары жасспірімдерді ары арай оуына, ксіби бадарлауына байланысты. Дизартриясы бар жалпы білім беру мектепті бітірген балалара атал шектеу ойылмайды. Дегенмен, маманды талдау жмыса орналасу мселелерін шешуде ксіби кеес алуды маызы зор.
Дизартрияны тзету жмысына ата-аналарды жмылдыру
Бала трбиесіне жаня тарапынан жасалынатын ыпал те зор, бл – баршаа аян нрсе. Ауытуы бар бала – жаняа тікелей туелді бала. Мндай баласы бар жаняны алдындаы міндеті де зор, ыпалы да ерекше. Бала денсаулыыны ауіпсіздігіне бірінші кезекте оны ата–анасы, з баылауына алан дрігерлер, орта білімді медбикелер мен логопедтер де жауапты.
Шетелдердегі кеес беруші жауапты орындар мен АШ (1986) «те ерте кезден араласу» туралы бекітілген заы бойынша жмыс жасайтын белгілі мамандар ата –аналара баланы мірге келген алашы айынан бастап–а тзету – трбиелеу жмысы барыснда наты нсау береді.
Дер кезінде басталан осындай игі істерді – ауытушылыы бар балаларды емдеу–тзету жмысыны – арыштай дами бастауы о нтижелерін беруде. Дамыан мемлекеттерде арнайы оыту баланы жеке басындаы мселені ана шешуге баытталан. АШ мамандары ата–аналара кеес беру, оларды ауытушылыы бар балаларды оыту мен трбиелеу ісіне белсендіру жаынан мол тжірибе жинатаан. Шетел тжірибелері балалар дамуын ата–ана тарапынан баылау ісіне негізделген.
азіргі кезеде азастан Республикасыны денсайлы сатау саласында тбегейлі згерістер болып жатыр. Мамандандырылан орталыты атаратын жмысы ммкіндігі шектеулі балаларды ата – аналармен бірлесіп емдеу–тзету жмысыны масатына баытталан. Жмыс талабы – ауытушылыы бар бала міндетті трде жанямен бірге болу керек.
Даму барысында ауытушылыы бар балаларды «Республикалы ылыми – тжірибелік леуметтік оршаан орта мен ксіби ебекке бейімдеу орталыын» лгі ретінде мысала алуа болады.
Дрігер мамандар мен логопедтерді бірлескен жмысы дрыс тыныс алу, жалпы жне жеке имыл–рекеттерді тзету, дамыту баытына сйкес жоспарлануа тиіс. Дрігер психолог–педагог тарапынан ата–аналара берілетін кмек пен кеес негізінде бадарлама жасалынуда.
Тзету жмысыны негізгі зегі жаняа тікелей байланысты боландытан, жмыс жргізуді тмендегідей трлері кзделеді:
§ Жаня ыпалы (психологиялы , апаратты)
§ Ата – аналарды жекелей дамыту бадарламасы бойынша тзету,
орнытыру дісін дамытуа ажет осымша ралдармен амтамасыз ету.
§ Маман ата – аналармен кеесінде тексеру сратарын беріп
отырады, жаня мен бала жайында осымша мліметтер жинайды, ата–ана тарапынан туындаан трлі сратара жауап береді.
Теориялы жне дістемелік жаынан ерекшеленген бадарлама негізі тікелей аидалауды ажет ететін баласы бар ата–аналара кмек ретінде рі ата–ананы кілін аударып, ызыушылыын арттырып, «ауырын» жеілдету масатына кзделген.. Бл жмыс балаа ажет кмек трін жан –жаты талдау барысында ата – аналарды тйыа тірелгендігі мен салырт жауабыны салдарынан пайда болады. Логопед , психолог, трбиеші жне ата–ананы оян–олты байланысы арылы ана сйлесу тіліні мкістігін тзетуге, жеілдетуге болады. Алайда ата–ана кейде зіне иынды туызан жадайда трлі кмек кзіне баруа арсы мінез танытып отырады.
азіргі кезде рбр білім беруші мекемелерде, трбие беруші бала–башаларда писхолог–педагог тарапынан берілетін кеес, кмек трлері аз емес. р облыс, ала, аудан орталыында бала кемістігін тзеу, дамыту, трбиелеу жне жаня дрігеріні арнаулы блімдері бар.
Тзету жмысына байланысты мемлекеттік йымны рылуы педагогикалы ,дрігерлік, экономикалы, леуметтік саяси мселелерді де дрыс рі отайлы шешілуіне ыпалын тигізеді.
Орталы нерв жйесі заымданан балаларды трбиелеуде, оытуда, дамытуда ата–аналарды рлі те зор.
Белгілі бір кемістігі бар бала зін оршаандардан тек кіл аударуын ана емес, сонымен атар е бастысы – збей рі жйелі трде дамыту, тзету барысында жргізілетін ебек трін табанды трде ажет етеді. Мндай асиетті оларды дниеге келген стінен – а байауа болады. Егер балаа кмек толыымен рі жан – жаты трде берілсе, сз жо, ебек з нтижесін беріп, мектеп табалдырыын сенімді трде аттатуа болады. Сол себепті ажет болар білім ауымымен, дадымен, икемділік жайындаы малматпен ата–аналарды аруландыру ісіні маызы зор.
Баланы дрыс трбиелеуді, жасы дет, дады алыптастыруды ерте бастан ескере отырып, баланы ар–намысына, ожданына, пк сезіміне да тсірмеуді ойлау керек. р сзді дрыс айтуа, з ойын, пікірін дл жеткізуге баулу – тзету, емдеу жмыстарын нерлым ерте, нтижелі етіп руа, ерінбей–жалыпай ебектене отырып, баланы зіне деген сенімін орнату – ата–ана шін басты масат болуы тиіс.
Дизартрисы бар балалармен атарылатын жмыс ауымы оны тзету мен жан–жаты дамытуа байланысты арастырылан.
дет пен депке йрену де й ішінде тамыр алатындытан, ата–ана мен логопед маманны оян–олты тынымсыз ебегі ана баланы рі тзетеді, рі рухани серпіліске апарады. Мндай баланы мірге деген лшынысы да артады, ызыушылыы да оянады, ортада зін еркін стауа да икемделеді.
Тзету жмыстарыны барлы сатысын амтып, ояр талабын немі рі жйелі трде орындаса ана, логопед жмысыны нтижесі болма.
Тмендегі сынылып отыран діс–тсілдер жиынтыы жаратылысында кемістігі бар балаларды тзету барысында атарылатын жмыстара сл де болса кмек ретінде сына отырып, белгілі бір нтиже шыатынына сеніміміз мол.
й ішінде орындауа болатын жаттыулар тобы да осы масата лайыталынып алынан.