Дайынды кезеінде дыбыстармен жмысты кезектілігі.

Дауысты дыбыстар: дауыссыз дыбыстарды артикулемалары мынадый кезектілікте алыптастырылады: а, , э, о, ы, і, , , у, и, я, е, е, ю. (бл кезектілікті аятайтын жартылай дауысты: й дыбысы). Я, е, е, ю дыбыстары и жне сйкес дауысты дыбыстар (а, э, о, у) осындысынан алыптастырылады. И дыбысы тыныс шыаруды баытын дифтонгты 1-ші жне 2-ші блімінде байауа ммкіндік туызады. Дыбыстарды артикуляцияларын жазу шін артикулемалардын ерекшеліктерін белгілейтін дыбыстарды суреттерін сынамыз: (а, э ,о, у, и ) дыбыстары. Бл суреттер еріндерді созылу баытын крсетіп, ерін блшы еттеріндегі атаюды кбінесе жоары ерінге тсетінін крсетеді. Ы дыбысын айтанда – атаю мрын анаттарында; И дыбысында –ауыз рттары симметриялы трде клденен созылады. Ауыз арылы тыныс шыару затыы сызбада – за сызыпен крсетіледі, ал ысалыы – нктемен (й- дыбысында). Дауыссыз J-ты дауыстылармен кезектелуін беріп отырмыз.

Дауыссыз дыбыстар.Дауысты дыбыстарды артикулемаларымен танысан со дауыссыз ата дыбыстарды артикулемалары арылы ауыз арылы тыныс шыаруды дамытуа арналан жаттыулар басталады. Дауысты дыбыстар артикулемаларымен жмыс оларды сыбырлап айтызу бойынша жаластырылады.Мндай кезектілікте ауыз арылы тынысты еркін шыару дадысы бекітіледі жне дыбыс айту мшелерін белсенділеу кезінде, есту арылы адаалау жасамай-а машытандырылады. Баланы бар назары немі артикулеманы сапасы мен ауыз арылы тыныс шыаруды баыттылыына аударылады. Дыбысталуа назар аударылмайды. ата дауыссыз дыбыстарды артикуляциялы

алпын баланы логопедті артикуляциясына кру арылы, ауызша сипаттауына еліктетіп (еріндерді алпы, тілді алпы, ауызды ашылу дегейі сипатталады) жасауа болады. Бала дыбысты айтылуын естімеуі керек. алыптастырылан ата дауыссыз дыбыстарды артикулемалары №2 кестеде белгіленеді.

 

 

№2 кесте

Тыныс алу	Дауыссыз тыныс шыару
Ауызды суреті	Артикулемаларды суреттері: 1) дауысты дыбыстар: а,,э,о,,ы,,,у,й,я,е,е,ю; 2) ата дауыссыз дыбыстар: ф,с,ш,щ,х

 

Жмысты дайынды кезеінде фрикативті ата дауыссыз дыбыстар мынадай кезектілікпен алыптастырылады: ф,с,ш,щ,х. Дауыссыз дыбыстарды алыптастыру: ф-дыбысынан басталады. Себебі, артикуляциясы те олжетерлік. Бл артикуляциялы алыпты бала кре алады, логопед тексере алады.Бл дыбысты за айтылуы, дейілеп созу ммкіндігі баланы назарын ауыз арылы тыныс шыаруа аударып, адаалауа ммкіндік береді. зілмелі дыбыстар тобы бл жаынан крделі болып келеді (бл дыбыстар ыса); сондытан олармен жмыс кейінірек жргізіледі.

Дайынды кезеіндегі логопедиялы сабатардаы материалдарды млшері

р сабата балаа сынылатын жаттыулар саны р трлі болады. Сондай-а, алашы сабата ауыз арылы тыныс шыаруа жаттытырумен шектелуге болады, кейде дауысты дыбыстарды бірнеше артикулемаларын алыптастыруа кшуге болады. Ересек балалара кбірек жаттыулар беруге болады, біра бір сабата жаттыуларды барлы трлерін жасатып асыпау керек. Жоарыда крсетілген артикулемалармен жмыс кезектілігін міндетті трде сатану керек. Басында аны, толы жасалмай жатан артикулемаларды тиянаты трде жасатуа тоталмаан жн. Сйлеу аымында рбір дыбыс алдындаы немесе келесі дыбыса байланысты зіні артикуляциясын згертеді, сондытан жмыс жасалып отыран артикулемалар сйлеу тілін жаттытыранда аны сипата ие болады.

рбір саба брын ткенді міндетті трде айталаудан басталады. Алашы сабатарда р типті жаттыуларды кп мрте айталау ажет; кейінгі сабатарда стіртін айталаумен шектелуге болады.

Сабатар хаттамаларыны кшірмелері бойынша дауысты жне ата дауыссыз дыбыстарды алыптастыру бойынша жргізілетін жмысты арастырайы.. №1кесте бойынша баламен бірге дем алып, дем шыаруды барлы трлерін йренген со, ауыз арылы тыныс шыару дадысын бекітуге, бір уаытта дауысты дыбыстарды артикулемаларын жасауа кірісеміз. Логопедиялы сабатарды барасын баылап крейік:

Логопед: «Сен ауызбен дем шыаруды жне тілді шын астыы тістер тбіне тіреуді жасы мегерді. Енді, біз дем шыару кезінде ауызды «р трлі» ашып йренеміз. Аузымен дем алып ке ашылан ауызбен дем шыар, тіл жалпа, астыы тістерге жаын жатыр. Тіл ешбір имылсыз «йытап» жатыр. (ауыз арылы дем шыаруды мата арылы тексереміз. Дем шыару кезінде еріндерді жне тілді мндай алпында дем шыару –а- дыбысы сыбырлаан трізді шыады. Егер артикулема анысыз болса, оны тзетіп, айталаумен бекіту ажет).

- Жасы. Ал, енді мен саан ауыз арылы таы алай дем алуа болатынын крсетемін ( э-дыбысыны артикуляциясын крсетеді)»

Бала дыбысты артикуляциялаанда тілді дрыс алпына назары аударылады. Кейіннен бала ауызбен дем шыаруы керек (тіл мен еріндерді берілген алпын сатай отырып). Тапсырма тура орындалмаан жадайда, логопед артикуляцияны тзетеді; ал, егер 2-3 реттен кейін артикуляция алыптаспай жасатса, келесіге кшіп, ол жмысты (жасалмай жатан артикуляцияны) кейінгі сабатара тастап ою ажет. Дауысты: о,ы,у,, дыбыстарыны артикуляциясымен дем шыаруда дл осындай жоспар бойынша жаттытырылады. Дауысты а,э,о,ы,у дыбыстарыны алпын жасау арылы – и- дыбысын айтызып йретуге ммкіндік туады.

Ойын ретінде балаа жымиып дем шыаруды сынуа болады.

Логопед: «Кел, жымиып дем шыарайы!»

И дыбысыны алыптасан алпы арылы J-пен йлестіріп айтылатын дауысты дыбыстармен жмыс жасауа болады.

Логопед: «азір біз еріндерді екі озалысында ауызбен дем шыарамыз. Жымиып, саан таныс озалыстара кшеміз».

J-мен дауыстыларды йлестіріп айту шін екі сурет дайындалады (и+а, о...), (№2 кесте). Осы жаттыуларды барлыы тілді белгілі алпында ауыз арылы дем шыаруды жасартады, сонымен осы жаттыулар арылы екінші атардаы дауысты дыбыстарды артикулемалары алыптастырылады.

Ауыз арылы дем шыаруды райсысы алаандаы мата имылымен адааланады. Жасы кішкентай балалар шін матаны ашы тске бояп оюа болады. Сабатарды эмоциональді фонын немі сатап отыру ажет. Баланы рбір стті имылын мадатап отыру керек.

Ауыз арылы дрыс дем шыаруа жаттытыру дауыссыз дыбыстарды йрету кезінде де, жаласады. Бала ойылатын дыбысты алдын - ала естімеуі керек. №2 кестені сол жаына – дем алу – дауыссыз дем шыару деп жазамыз. Балаа арап: «Міне сен брін жасы орындап отырсы. Сен ауызбен дем алуды йренді, енді мен сияты дем шыара білесі бе?» (ф –дыбысыны артикулемасын крсету). Логопед зі дем шыармауы керек, себебі бл жадайда бала дыбысты естіп ойып, зінше айтуы ммкін. Логопед тек ауызша тсіндіріп, баланы дптеріне Ф дыбысы артикуляциясыны суретін салады.

Логопед: «Жоары тістерді астыы ерінге тигізіп, «оршау» жасап, сол оршаудан дем шыарайышы». Кейіннен логопед дыбыс айту мшелеріні алпын анытап, ауыз арылы дем шыаруды баылап, тзету шін матаны жаындатады. Кейінгі жмыста осылай с,ш,щ,х дыбыстарыны артикуляциясы да йретіледі.

С-дыбысын айтызу шін бала тйістірілген тістер арылы ауызбен дем шыаруы керек. Егер бл кезде с дыбысыны артикуляциясы зіндік шыпаса тіл шыны астыы крек тістерге тиюін талап етеміз. Логопед балаа тіл астыы тістер артында «йытап жатанын», тіл тістер арасынан шыпауы шін жмыса астыы ерінді белсенді трде осу керек. екенін тсіндіреді.

Массажбен дифференциалды гимнастика нтижеге келмеген жадайда механикалы кмекті олданамыз.

Ш дыбысын айтызу шін ойын трінде тсіндіруге болады: Логопед: «Аузымызда «Желкенді кеме жасайы.Тілді желкен сияты жоары ктеріп, рлейміз, сонда «желкенді кеме» жзеді. Тістерді осамыз. (тйістіреміз)». Шдыбысыны артикуляциясын йрету кезінде тілді алпына кбірек назар аударатынымыз , еріндер тілді алпына, оларды блшы еттеріні зара байланысына шартталады. Логопед балаа (Ш дыбысыны дрыс айтылуы) жаттыуды дрыс жасааны туралы, тілмен еріндерді алпын айтып бекітуі керек.

Сабатар жазылан дптерге ата дауыссыз дыбыстар кестесінде «дауыссыз дем шыару» графасында «желкенді» саламыз, жанына - жоары ктерілген тілді саламыз. Бл сурет балаа «желкен» ауыз уысында тілді жоары ктерілуі арылы жасалатыны туралы айтады.

Щдыбысында, балаа тіл жоары ктеріліп, жоары крек тістерге жаындап, ауыз арылы дем шыаран кезде тама істегендегі май ышылдаандай дыбыс шыатыны туралы айтамыз. Щдыбысыны тменгі артикуляцияда айтылуында тілді шын астыы крек тістерге тіреу ажеттілігін айтамыз.

Хдыбысын айтызанда – тоып алан олдарымызды ауызбен шыаран деммен жылытуды сынамыз. Кбінесе осы тсіл оды нтиже береді. Жеке жадайларда Х дыбысыны артикуляциясын анытап, е соы жадайда ана дем шыару кезінде зондтпен тілді шын басып, тілді арта арай жылжытамыз.

Сонымен, жмысты дайынды кезеіні бадарламасы баланы ауыз арылы дем шыарып, дыбыстар атарын (сыбырлап айтуда- дауыстылар жне фрикативті ата дауыссыз дыбыстар) мегеруіне ыпал етеді.

Осы кезедегі жмыс нтижелері крнекі трінде №1, №2 кестелерде белгіленеді.

Осы кезені негізгі ерекшеліктері:

1) тыныс алу жне артикуляция бойынша жмысты атар жргізілуі;

2) дыбыстарды айту кезінде естіп, баылаудан баланы максимальді трде аула болуы;

3) жаа жаттыулар кешенін мегеру алдында брыы материалды (жаттыуларды) немі айталап отыру.

 

Негізгі кезе

1) Ауызбен демді (тынысты) за шыару кезінде дауыс осу;

2) зілмелі дауыссыз дыбыстарды айтандаы ауызбен ыса дем шыаруды алыптастыру;

3) Сонорлы дыбыстар тобын жне аффрикаттарды айтуды алыптастыру кезінде ауызбен жне мрынмен ыса жне за дем шыаруды ажырату,

4) Жіішке дыбыстарды алыптастыру.

Бл кезені сабатарыны негізгі масаты – бірінші кезедегідей, яни артикулемаларды дамытумен бір уаытта сйлеу кезінде дрыс тыныс алуды алыптастыру.

1 кезе. Фрикативті дыбыстарды айтызу жмысы ата зілмелі дыбыстарды алыптастыруа дейін жргізіледі. Себебі йретілген артикулемаларды барлыы бірдей ауызбен тыныс шыаруда айтызылады.

1 кезені масаты – балаа демді за шыару кезінде дауысты осуа йрету.

Дауыс осуды дауысты дыбыстар артикуляциясына сйеніп жасауа болады, біра дауыссыз ф-дан дауыс шыаруды бастаан тиімді (бала екі дыбысты ф жне в ажырата алады) . ата Ф, я в дыбыстарды айтан кезде дауысты осылан – осылмаанын білу шін кмейді озалысын баылау керек. Ол шін тактильді-вибрациялы баылау олданамыз. Баланы с саусаы логопедті кмейіне (аланша шеміршегіні стіне (жоары жаына)) ойылады да, логопед балаа тсіндіреді. Дауыссыз тыныс шыаранда (ф-дыбысында) кмей жмса, ал, дауыс осыланда (в -дыбысында) кмей атайып ала арай озалады да, бл атаю дауыс естіліп боланша байалады. Бл былысты механизмі оай трде балаа тсіндіріледі ( бл атаюды болу себебі дауыс перделері жаындап кмейді ала озалтады). Бала атаюды зіні тамаында сезінуі жне есінде сатауы керек.

Жмысты бл кезеінде №2 кестеде таы бір блім пайда болады: дауыспен бірге дем шыару. Артикулеманы айту сйкес ріппен белгіленеді. Яни бала зіні дыбыс айтуын есту арылы адаалауы керек. Сонымен, №2 кесте мынадай болуы ммкін:

Дем алу	Дауыссыз дем шыару	Дауыспен дем шыару
Ауызды суреті	Артикулемалар суреттері: а) дауысты дыбыстарды; ) ата дауыссыз дыбыстарды жне оларды ріппен белгіленуі.	Сйкес дыбыстарды ріппен белгілеу

 

2 кезе. Екінші кезеде ауыз арылы дем шыаруды жаа трі алыптастырылады: ауыз арылы дем шыару. Баланы назарын шыарылан ауа аыныны шапшадыы мен екпінділігіне аудару ажет.

Дем шыаруды бл трін мегеру п,б,т,д,к,,,г дыбыстарын алыптастыру кезінде жргізіледі. ыса дем шыаруа дайынды жаттыуы ретінде й дыбысын айту кезінде дем шыарып жаттытыру алынады. Суреттері №1 кестеде 1-ші, 2-ші атардаы дауыстылардан кейін белгіленеді.

П дыбысын ою шін, бала жабы еріндерге шыаран ауа аыны екпінді, шапшан (алаандаы матаны шыратындай) болатындай етіп, рлеуі керек. Дптерге артикуляция сызбасы салынады ( жабы еріндер). Кейіннен дл осындай тыныс шыару б дыбысын дауыс осып айтуында бекітіледі (дауысты атысуы жоарыда айтыландай).

Тдыбысын ою шін тілді шы жоары тістер артында болып, жоары альвеолдара таап жапсырылуына назар аударылады. Белсенді жне екпінді (ыса) дем шыару тілмен альвеолдар арасындаы абысуды зеді. Кейіннен Т жне Д дыбыстарын дыбыстаумен айналысамыз.

К дыбысы артикуляциясын крсетіп, тсіндіру арылы айтызылады. Балаа тілді шын тіл асты желбезегіні тбіне тигізіп, ауызды сл жабыырап, ауызбен дем шыаруды сынамыз. Стсіздік жадай туындаса, дстрлі К дыбысын Т –дан ою дістемесін пайдаланамыз.

Келесі жмыс - Г дыбысын алыптастыру . алыптастырылып жатан дыбыстар біртіндеп №2 кестеге толтырылады.

3 кезе. Дауыссыз дыбыстармен жмыс: л,р,н,,м –сонорлар тобы жне аффрикат-ц, ч дыбыстарын алыптастыру.

Жуан л дыбысыны артикуляциясы крделі. Л дыбысыны жуан айтылуы тілді тбіні жоары жеткілікті ктерілуіне байланысты. Осындай ктерілу дауысты ы дыбысын айтанда да пайда болады. Сондытан, ы дыбысын жуан л дыбысын йрету кезінде сйеніш ылып алуа болады. Тілді шын жоары ктеріп, жоары тістер артына жабыстырып, бір уаытта ы дыбысын айту нтижесінде жуан л шыады. Дем шыару ауыз арылы туін адаалау ажет. (Ауа аынын ауыз уысыны екі жаынан да тексеру ажет, себебі бл дыбыс жабысыы-тпелі).

Ц жне р дыбыстарына арналан дайынды жаттыуларын жасау кезіне дейін ауызбен дрыс дем шыару дадысы бекітіледі, сондытан бл дыбыстарды еліктеу арылы айтызуа болады.

Ц дыбысын айтызу шін логопед тілді алпын сипаттап айтып крсетеді, кейіннен дыбысты айтады. Бл кезде баланы 1-ші, 2-ші саусатары логопедті ауыз рттарына ойылады да, логопед ц дыбысын созып айтады. Бала з олымен ауыз рттарыны белсенді трде жылжуын жне екпінділігін, белсенді дем шыаруын сезінеді. Бл тсіл немі ц дыбысын оюа тиімді болып келеді. Ц дыбысын т дыбысынан оюа да болады. Бала бірнеше рет т дыбысын айтады, ал логопед осы кезде тілді шыны орта беліндегі абысуды зондпен сл тмен жылжытып зеді.

Р дыбысы шін дайынды жаттыуларды ерте бастауа болады. Ол логопедті осы дыбысты айтызуда ай жолды тиімді деп ойлайтынына байланысты. Р дыбысын з дыбысынан жоары артикуляциядан дз деп айтызып, шарикті зондпен тез тіл шын дірілдету арылы оюа болады.

Р дыбысын ц дыбысынан ою тсілін де олдануа болады. Балаа ц дыбысы ойыла салысымен, тілді тадайа жапсырып, осы алыпта стай білгізу; кейін бала тілді тадайдан зіп алмай, сл ішке арай тадаймен сырытып тез цдыбысын айтады. Ауызбен дрыс дем шыаранда бл тсіл ата р дыбысыны пайда болуына келеді.

ата р дыбысына дауыс осылады (бала ц дыбысын айтуды барлы жадайын ескеріп дз-дз-дз –деп айтады). Барлы аталанды ескерген жадайда бл тсіл арылы рдыбысын механикалы тсілсіз оюа болады. Р дыбысын Ж дыбысынан немесе дж арылы оюа болады.

М жне Н дыбыстары кбінесе бзылмайды. Оларды айту кезіндегі ауызбен дем шыаруды жотыын айтып №2 кестеге жазып оюа болады.

М жне Н дыбыстарын бдан ерте йрету зиянды болуы ммкін, себебі олар ауызбен дрыс дем шыаруа кедергі жасайды; сіресе осы дыбыстардан кейін тран дауыстылара. Жуан дыбыстар бойынша жмысты аятап №2 кестені толы толтырамыз.

4 кезе. Жіішке дыбыстарды алыптастыру.

Жіішке дыбыстарды йрету кезеінде бала з айтуында барлы жуан дыбыстарды естіп йренуі ажет (дптерде олар ріптермен белгіленген). Жіішке дыбыстармен жмыс міндеттері алдын-ала балаа тсіндіріледі. осымша бзылыстар (кередік, мкіс латы, дизартрия т.б.) жо болан жадайда балаа жіішке дыбыстарды йрету иына тспейді. Кбінесе олар ішкі себептермен пайда болады. Біра иындытар да, болуы ммкін.

Жіішке дыбыстарды айту тілді арасыны орта жаыны артикуляциядаы атысымен сипатталады. Жуан жне жіішке дыбыстар еріндерді зорлану дегейімен ажыратылады (айрмашылыы бар).

Сондай-а, тменгі артикуляцияны дыбыстары жіішкертілгенде тменгі ерін белсенді (зорлыпен айтылады), ал, жоары артикуляцияны дыбыстарында – жоары ерін. Бл былыс жіішке дыбыстарды алыптастыруда олданылады. Ерекше назар еріндерді белсенділігіне аудару ажет (ртты, ауыз брыштарын жылжыту). Еріндер озалысыны симметриясына назар аудару ажет.

Жіішке дыбыстар ауыз брыштарын жеткілікті трде толы жылжытанда пайда болады, рі балаа жіішке дыбыстарды ауыз брыштарын сл заыра жылжытып крсетуге болады. Жіішке дыбыстармен жмыс кезектілігін жуан дыбыстардаыдай.

Щ дыбысыны артикуляциясын алыптастыру жмысына жеке тоталайы.. Щ дыбысын ою шін жіішке с дыбысын олдануа болады. Оны айта отырып ауыз брыштарын басып, механикалы трде еріндерді (сь дыбысыны орнына щ айтыланша) ала арай озалту (жылжыту). Бл артикуляциялы алып бектіледі. Бастапы алып ретінде ш дыбысыны артикуляциясын пайдалануа болады. Баланы назары ш дыбысын айтанда тіл те жоары ктерілетіні, ал, азіргі жадаййда тілді жоары альвеолдара жылжытып, еріндерді екі жаа сл жылжытып ш дыбысындаыдай тыныс шыару. Логопед ауыз брыштарыны (рттарды) жылжу дегейін згертіп отыра алады.

Жіішке дыбыстар бойынша №3 кестеде белгіленеді, жуан жне жіішке дыбыстарды артикуляциясы салыстырылады.

 

№3 кесте

Дем алу	Дауыссыз дем шыару	Дем алу	Дауыспен дем шыару
Ауыз суреті	Ф ФЬ	Ауыз суреті	В ВЬ

 

ойылан дыбыстар балаа тсінікті сйлеу материалында машытандырылады.

2 кезеде дыбыстарды белсенді трде машытандыру жне ажырату жмысы жргізіледі. Дрыс сйлеуге йрету барысында сауаттылыа йрету элементтері егізіледі. сіресе, ол дыбыстар мен ріптерді ажыратуда маызды, себебі, мны брі фонематикалы абылдауды дамытуа жне дисграфияны алдын алуа ммкіндік туызады.

Оу материалын кп айталау нтижесінде бала ешбір иындысыз сауаттылы элементтерін мегереді.

Сонымен, жмысты негізгі (2-ші) кезеі барысында бала сйлеу тіліні барлы дыбыстарын мегереді. Бл кезеде дыбыстарды мегеру жне ажырату кезектілігін белгілейтін №2, №3 крделенген кестелер олданылады.

Осы кезедегі жмыс ерекшеліктері тмендегідей болып табылады:

1) артикуляция мен тыныс алу бойынша жмысты параллелділігі;

2) баланы зі дыбыстарды айтуын саналы трде естіп адаалауы;

3) танысып жатан дыбыстарды ріп табаларымен белгілеу, кейіннен сауаттылыа йретуге дайынды;

4) дыбыстарды р трлі материалдарда машытандыру жне ажырату (буын, сз, сйлем, мтін);

5) дисграфияны алдын алу.

 

Дыбыс айтуды тзетудегі дыбыстарды байланысы

Берілген жйеде дыбыстар бойынша жмысты белгілі кезектілігі

ескеріледі:

Дауыстылар а,э,о,ы,,,у,и я,е,е,ю Й

таза дауыстыларды J дыбысы

J дыбысымен

йлестірілуі

жуан

дауыссыздар ф,с,ш,щ,х

п,т,,к,ц,ч

в,з,ж,

б,д,г,,

л,р,м,н,

жіішкелер сол кезектілікте

 

Дыбыстар бойынша жмыс жйесінде балаларды ммкіндіктерін ескеріп р трлі бастапы сйеніш дыбыстар пайдаланылады.

Сйеніш дыбыстар тізбегін сызба ретінде крсетуге болады. Барлы дыбыстарды екі топа бліп, оан сйкес екі сызба крсетуге болады.

1-ші сызбада – сйеніш дыбыстарды сонор: л,р,м,н, жне дауыстылар тобында олдану ммкіндіктері крсетілген;

2-ші сызбада – л,р,м,н,-дан баса дауыссыздар крсетілген. Бірінші топ шін бастапы дыбыстар: а жне э.

А дыбысынан еріндерді ала жылжытып тілді арта озалту арылы о дыбысын айтызамыз; еріндерді ала (піл тмсыы трізді) атты жылжыту жне тілді ауыз уысына тере орналастыру арылы у дыбысын оямыз.

Э дыбысынан, ауыз рттарын тартып ауыз уысын жіішкерту арылы и дыбысын жасаймыз. И дыбысын пи-пи буындарын айтызу арылы еріндерді жылжытып ы дыбысын жасаймыз.

Л дыбысын ы дыбысынан ою шін тілді шын тістер артына тыып, Ль дыбысын – й дыбысынан, тілді шын тістер артында стап айтызуа болады.

Дауыстылардан м, н дыбыстарын айтызуа болады. Себебі, жмса тадай оларды айтан кезде тмен тсіріледі де , мрын арылы айтылады. Кез келген дауыстыны айтан жне сол кезде жмса тадай тмен тсіп, еріндер осылуы дауысталан ауа аыны мрыннан жібереді; бл айтылуды тактильді сезіну арылы тзеткенде М дыбысына ол жеткіземіз, ал мдыбысынан дыбыс айту мшелеріні алпын згертіп (тілді шы жоары крек тістерге тіреледі)н дыбысына ол жеткізуге болады.

Осыан сйкес и дыбысынан мь, ньдыбыстары жасалады. Йдыбысы зь дыбысынан, тілді арта арай жылжыту арылы ойылады, жне и дыбысынан аи, ои буындарын идыбысын ыса айту арылы оямыз.

Барлы айтыландар №1 сызбаа жазылады (20 сурет). (зіліссіз сызы дыбыс айту затыын, пунктир сызы – ысалыын крсетеді). №2 сызба (21 сурет) екі блімнен трады: жоары жне тменгі. Жоары блімде барлы ата дауыссыздар, ал тменгіде барлы я дыбыстар крсетілген. Бл блімдерді райсысы 4 клдене атардан трады. Жоары екеуі – артикуляцияны крделену аидасы бойынша орналасан барлы ата фрикативті дыбыстардан ралады.

Бастапы ф, ф’ дыбыстары созылып айтылады. Баса екі атар сол аида бойынша барлы зілмелі ата дыбыстардан ралады; бастапы дыбыстар ф, ф’ ыса айтылуынан. Сызбаны тменгі блімінде ( бастапы с’, с) я дауыссыздар.

Ф жне в дыбыстары мен оларды жіішке жптары бастапы (сйеніш) ретінде тмендегідей себептермен пайдаланылады: оларды артикуляциясы оай, кріп абылдауа тсінікті; оларды айтанда ауа аыны тактилбді трде оай сезуге болады; тіл бл дыбыстарды айтанда енжар алыпта. Одан баса, бл дыбыстарды артикуляциясы кбінесе бзылмаан болып келеді.

сынылан сызба бойынша дыбыстарды айтызуды мынадай тсілдерін олдануа болады:

Ф дыбысынан (созып айтанда) мынадай дыбыстара ол жеткізуге болады:

а) «с» дыбысынын тіс аралы айтылуын ф дыбысын тілді шыарып айтызып;

) Ф дыбысын айтан кезде механикалы трде арта арай жылжытып –Х- дыбысын;

б) Ш дыбысы -з артикуляция мшелерінде немесе механикалы кмекпен тілді шын жоары ктеріп.

я дыбыстар «в» дыбысынан жоарыдаыдай ойылады: «с» дыбысынан мыналара ол жеткізуге болады:

а) «ш» дыбысы- тілді шын жоары ктеру арылы;

) «х» дыбысы – тілді шын арта арай итеріу арылы.

«С» дыбысынан, еріндерді сл ала арай жылжыту арылы механикалы тсіл арылы тілді арта арай озалтып х’, щ дыбыстарын оюа болады.

«З» дыбысынан «ж» дыбысын да, осылай оюа болады.

Ф, ф’ дыбыстарын ыса айту арылы тиендегідей дыбыстар атарын оюа болады:

Ф дыбысынан ---:

а) артикуляцияны кріп баылау немесе механикалы трде тменгі ерінді жоары тістерге тигізбей, еріндерді жаындатып п дыбысын оямыз;

) ф --- дыбысын тілді шыарып ыса созып кп айтып «т» дыбысыны тіс аралы айтылуына ол жеткіземіз.

Жоарыдаыдай: «в» --- жне «в’» дыбыстарынан я «б, б’», «д, д’», «в, в’» дыбыстарын оямыз.

«Т, т’, д, д’» дыбыстарынан «к, к’, г, г’» дыбыстарын тілді шын шпательмен басып арта арай жылжыту арылы оюа болады.

«Т’» дыбысынан – «ч» дыбысын тілді арта арай жылжытып, еріндерді ала арай созу арылы оюа болады.

Баса дыбыстар Ф.А.Рау сынан дістеме бойынша ойылады. Сонымен, балаларды дыбыстарын ойанда логопедиялы жмыста ртрлі бастапы артикуляцияларды пайдалануа болады. Сондай-а жаа артикуляция ертерек дайындалады, да, жмыстаы иындытарды алдын алуа ммкіндік береді.

сынылып отыран дыбыстарды алыптастыруда логопедиядаы жалпы олданылатын ызы, ысыры, сонорлы дыбыстар топтары бойынша дыбыстарды мегеру кезектілігі жо . Дыбыс бойынша жмыс кезектілігі ринолалиясы бар баланы артикуляциялы аппаратыны дамуыны ммкіндіктерімен белгіленеді де, жмыс басында сйлеу кезіндегі дрыс тыныс алуды дамытуа арналады. Дыбыстау бойынша жмысты басында сабатарды алашы кезедерінде енжар болан сйлеу аппаратыны орта блімі белсендіріледі.

Ринолалиясы бар баламен атарылатын жмысты негізгі міндеті іске асырылады, яни бл бала йренген дыбыстарды айтанда мрын арылы дем шыармай, ауыз арылы дем шыаруа баланы йрету. Бл міндет жмыс барысында немі ескеріледі: ауыз арылы дем шыару за созылып (дем толы шыана дейін) артикуляция мшелерін кинестетикалы сезінуге йретуде, дауыссыз, дауысты дыбыстар артикулемалары бойынша жмыста; ауызбен дем толы шыару саталан фрикативті ата дауыссыз дыбыстар артикуляциясын кинестетикалы сезінуге йретуде; ауызбен ыса дем шыарудаы ата фрикативті дыбыстар артикулемаларын алыптастыруда.

Нтижелер кестелерде белгіленеді де, біртіндеп деледі. Оларды толтыру балалармен жмыс кезеіне сйкес жргізіледі.

Сабатарды басында кестеге тек – ойылан дыбысты ріппен белгілемей, дыбыстарды сырты артикуляциясыны сызбасы егізіледі.

Фрикативті дыбысты сырты артикуляциясыны суреті; жаттыуды толы дем шыаруа дейін жасауа болатынын белгілейтін сызышамен белгіленеді.

зілмелі дыбысты суреті, дем шыару шапшан, зілмелі болатынын белгілейтін нктемен толытырылады.

Аны айтылатын дыбыс кестеде ріппен белгіленеді. ріп табасы егізілгенде баланы назары таы да фрикативті, зілмелі дыбыстарды айтылу ерекшеліктеріне аударылады. Балаа ойылмаан дыбыстар ріптермен белгіленбейді. Дауысты, дауыссыз дыбыстарды айтызу барысында баланы назары тілді алпына жне ауыз арылы дем шыаруына аударылады (дыбысталуына назар аударылмайды). Бл баланы артикуляциядаы ескі динамикалы стереотиптерден аула болуына себеп болып, логопедті жаа артикулеманы алыптастырылуын адаалауа ммкіндік береді. Бала дрыс артикуляцияны кру лгісі бойынша, сипаттау бойынша жне алыптыдан ауыту жадайларда немі тзетіледі. Алашында жаа дыбыс артикуляциясыны негізінен блшы еттерін сезінуге йрету ажет. Оларды баланы санасында бекіткен со, дыбысталуды дыбысты естіп, абылдап, сезінуге йрету жмысына кшуге болады. ріпті егізу баланы дыбыс айтуын адаалауын белсендіріп, дисграфияны алдын алуа ызмет етеді.

Дыбыстарды алыптастыру кезінде баланы артикуляциялы жаттыуларды зорлысыз жне артикуляцияда бет жне мимикалы блшы еттеріні атысынсыз орындауын адаалаймыз. Баламен сабатарды жргізуге ойылатын негізгі талаптарды орындау жне аталмыш жйе бойынша жмыс кезектілігін сатау нтижесінде операцияа дейінгі кезедегі логопедиялы серді жоары тиімділігін амтамасыз етеді де, аны сйлеу тілін алыптастыруа ммкіндік береді.

Тла дамуын тзету. Ринолалиядаы сйлеу тіліні ааулыы науасты тласыны рылымына з ізін алдырады, сондытан барлы логопедиялы сабатар барысында лкен назар оны дамуын тзетуге баытталады. Логопед науасты з кшіне атарылатын жмысты пайдалы жне тиімді екеніне сенімін артызады.

Осы масатта науасты операцияа дейін жне кейін аудиотаспалара жазылан баса науастарды сйлеуімен таныстыру ажет. Тындалан сйлеу тіліне салыстырмалы талдау жасалады.

Науастарды логопедиялы сабатар курсынан операцияа дейін жне кейін ткен баса науастармен таныстырып ойан да пайдалы. Ересек науастара сйлеу тіліні бзылыстарыны себептерін жне логопедиялы жмысты ммкіндіктерін тсіндіру ажет. Сабатар барысында науастарды (сіресе балаларды) жетістіктерін мадатау, жоары эмоциональді тонусын олдап отыру ажет. Логопед науасты ішкі дниесіні мшесі сияты болып, белгілі мір мселелерін шешуде, айналасындаы жыммен арым-атынастарында кмекшісі болуы керек. Логопедті науасты араласатын, мір сретін леуметтік шаын топтарында тсіндіру жмысын жргізуі де маызды.

жымды науаспен жаа арым-атынаса дайындау –логопед міндеттеріні бірі болып табылады. Берілетін кмек сыпайы, байаусыз, маызды болуы керек.

 

Операциядан кейінгі логопедиялы жмысты ерекшеліктері

Уранопластика операциясынан кейін логопед сабатара алынатын ринолалисы бар балалар рамы біркелкі емес. Ол операцияа дейінгі логопедиялы сабатардаы дайынды , операция нтижелеріне, сапасына байланысты. Операция нтижелері р трлі болуы ммкін. Жасы дегенде уранопластикадан кейін жмса тадай толы алпына келеді, яни ол зын жне озалыш болады, сондытан ктерілгенде жтыншаты арты абырасымен (Пассаван валигімен) тйіседі. Кп жадайларда жмса тадай уранопластикадан кейін де, ыса болып, жтыншаты арты абырасымен тйіспейді, соны нтижесінде тадай жтынша апаы толы жабылмайды. Кейбір жадайларда операциядан кейін тадайа тере жаралар (тадайды жетілмеген жерлері) алады да, айталап операция жасауа тура келеді.

Сабатара тмендегідей науастар абылданады:

а) операцияа дейін логопедиялы дайындытан тпеген;

) операцияа дейін біраз дайындытан тіп, сйлеу тілі жасаран;

б) баса дістемелер бойынша операцияа дейінгі логопедиялы сабатар толы курсын ткен;

в) баса дістемелер бойынша операцияа дейін логопедиялы кмек крсетілген.

Уранопластикадан кейін логопедиялы сабатара атысу уаыты да, р трлі болуы ммкін. Барлы осы факторлар ескерілгенде уранопластикадан кейінгі логопедиялы жмысты наты жолдарын белгілеуге ммкіндік береді. Е бірінші – операцияны нтижелілігіні мні. Бізді ойымызша жаадан жасалан тадай хирургті, науасты да анааттандырса, айталап операция жасау ажеті жо. Логопедиялы жмысты ммкіндіктері шамалы ааулытарды орнын толытыруа жне айталап операция жасамай-а баланы дрыс сйлеуге йретуге ммкіндік туызады. Хирургиялы араласу нтижесінде баланы дрыс сйлеуді мегеруіне ммкіндігі мол болады. Логопед баланы жаа анатомиялы жадайда сйлеп йренуіне кмектесуі керек. Барлы науастара (операцияа дейінгі дайындытан ткен, тпегеніне байланысты емес) уранопластикадан кейін логопедиялы сабатар ажет. Себебі, операциядан кейін тадай блшы еттер анатомиясы згеріп, сйлеу тіліні сапасы операцияа дейін толы тзелген кнні зінде ате крінісін табуы ммкін. Сабатарды млшері, затыы мндай жадайларда оларды ткізу дістемесі, аидасы бірдей боланымен згеріп трады. Операцияа дейінгі сабатар сынылан дістеме бойынша жргізілсе, баланы операциядан кейін дрыс сйлеу ммкіндігі толы туындайды. Ал, кейде жаа жадайларда дрыс сйлеуді мегеруіне 5-6 саба жеткілікті болады. Ол шін баланы дптері бойынша барлы дауысты, дауыссыз дыбыстар артикуляциясы айталанып; диафрагмальді тыныс алу жне ауызбен дем шыаруды немі адаалап отырып, кнделікті сйлеуінде таза сйлеу дадысы бекітіледі. Басында сйлеуді темпі бсесиді; кейіннен біртіндеп алыптасып, баланы назары сйлеуді анытылыына, мнерлілігіне баытталады. Басында баланы сйлеуін немі логопед, кейін ата-аналар немесе мектепте жне йде баламен араласатын адамдар адаалайды. Уаытында логопед балаа кеес беріп отырады.

Бл жайда ата-ананы ммкіндіктерін баылап, оларды жмысына дрыс баыт беру ажет. Алашыда олар логопедті жетекшісімен йренген жне бала жаттап алан материалды( дптер бойынша) адаалаулары керек, кейін біртіндеп баланы кнделікті сйлеуін адаалауа тартылады. Осыдан кейін мтіндерді жаттауа немесе баламен гімелесуге арналан арнайы уаыт беріледі. Осылайша ата-аналар оны сйлеу тілін немі адаалап отыруа кшеді. Мндай адаалауды мектепте малімдер іске асырады. Жоарыда айтыландай, операция барлы жадайда сйлеу сапасына оды нтиже бере бермейді.

Егер бала операцияа дейін логопедті сабатарына атысан болса, біра сйлеу тілі таза емес болса, операциядан кейін мрыннан сйлеуін оймаса, барлы логопедиялы жмысты операцияа дейінгі аталан жйе бойынша бастау ажет. Бала мрыннан сйлесе, сйеніш дыбыс ретінде ешбір дыбысты пайдалануа болмайды. Бл ережені ескермеген жадайда логопедиялы сер тиімділігі дыбыстар артикуляциясыны сапасында крінісін табады, ал оларды акустикалы сипаттамасы ааулы болып ала береді. Уранопластикадан кейінгі логопедиялы сабатарда естіп адаалауды, фонематикалы абылдауды дамытуа лкен назар аударылады.

Мектеп жасына дейін операцияа дейін логопедпен аталан дістеме бойынша сабаа атыспаан балалар шін сауат ашу сабатарын егізуге болады. Бл дрыс сйлеу тіліні дадыларын за уаыт бекітуге жне алдаы жазу бзылыстарыны алдын алуа кмегін тигізеді. Операциядан кейінгі жмыста лкен назар сйлеуде мимика блшы еттеріні атысына, сйлеу кезіндегі арты шиеленесуды, синкинезияларды пайда болуын алдын алуа аудару ажет.

Сонымен, операцияа дейін аталан дістеме бойынша логопедпен саба ткен науастар, операциядан кейін де сйлеу дадылары лкен сйлеу материалында , барлы жадайларда дрыс сйлеуге біртіндеп ауыса отырып алыптасады. Операцияа дейін баса дістемелер бойынша оылатын немесе млдем логопедиялы кмек алмаан ринолалиясы бар балаларды тиянаты трде логопедиялы тексеруден ткізу ажет. сер ету жолдарын тандауда сйлеу тіліні ааулыыны ерекшеліктері жне ммкіндіктері ескеріледі. Егер, тілінде логопедиялы сабатара операциядан кейін келіп тскен ринолалиясы бар баланы сйлеу тілінде мрынмен сйлеу, бет жне мимика блшы еттері атаймаса, біра дыбыстар атары жо болса, онымен дислалиясы бар баламен ткізілетін сияты сабатар жргізіледі, яни бала дрыс айта алмайтын дыбыстарды ою тсілдерін олдану. Уранопластикадан кейін, сйлеу тілінде болымсыз мрын арылы сйлеу болса науаспен саба туде жмысты аталан операцияа дейінгі дістеме бойынша жргізу ажет.

Бл жйе мрын арылы сйлеуді аз уаытта тзетуге жне артикуляцияда мимика мен бет блшы еттеріні ате (дрыс емес) атысуын млдем жоюа ммкіндік береді. Алаш рет логопедиялы кмек алып отыран балалармен саба ткізу барысында сйлеуін естіп, зейінін дамытып, йретіліп жатан дыбыстарды кинестетикалы жне тактильді сезінуін бекіту ажет. Брыы сйлеу стереотипі жааа ауыстырылады. Сабатарда ринолалиясы бар бала йренген дрыс сйлеу дадыларын бекіту р балада ралай теді. Бан біратар себептер бар.

Сйлеу арылы атынас кезінде жіберген ателерді жіберу баланы логопедиялы сабатарда йренген дадыларын кнделікті мірінде, трмыста ерте олдана бастаанына байланысты. Мндай жадайда йретілген дадыларды тратылыы мен бекітілуі бзылады.

Логопед баланы сйлеуін адаалауды ата-анасына уаытынан ерте тапсыран жадайда, кейде сйлеу кезіндегі ателер байалады. Ата-аналар баланы сйлеуіні дрыс еместігін білген кнні зінде, тзету жолдарын крсете алмайды. Тсініспеушілік туындайды. Кейбір жадайларда бала з сйлеуін тиянаты баылай алмайды, яни ол зін-зі адаалау ажеттілігіне сенімсіз, ал кейде баса зата кілі ауып, зін- зі анда-санда ана адаалайды. Логопедиялы сабатар аяталса да, логопедпен бала арасындаы арым-атынас за уаыта дейін созылады. Себебі:

- Ринолалиясы бар балалар жоары ерінмен мрынны алан

ааулытарын тзету шін косметикалы операциялар жасатып жатады. деттегідей, мндай операциялар 18-20 жаста жасалады. Кейде ерінні етін трансплантациялайды (орнын ауыстырады). Трансплантациядан кейін жоары ерін сйлеу рекетіне біртіндеп атыса бастайды жне уаыты заа созылады. Бл науасты сйлеуі айтадан мрын арылы болуы ммкін, себебі сйлеу аппаратыны жоары бліміндегі жадайлар згереді: блшы еттерді брыы йренген зара байланысы бзылды. Ерінге операция жасаланнан кейін ауа аыны ауыз уысы арылы ту шін ауызды брыыдан (операцияа дейін) сл кеірек ашу ажет.

Логопед кеестері бл жадайда пайдалы. Сйлеу тілі алыпты болу шін 3-5 гімелесу ткізіледі.

Мрын мен мрын аланшаларына операция жасап тзетілген со сйлеу тілін операциядан кейін де адаалауды мытпау керек.

Логопедиялы жне психотерапиялы араласу баланы жыысты даму кезеінде де ажет: себебі дауысы згереді.

Кмейдегі физиологиялы згерістер жне осы даму кезеінде тыныс алуы згереді, сонын салдарынан жасспірімдерді сйлеуі айталанып мрын арылы шыуы ммкін. Егер бала алыпты сйлеу тіліні задылытарын есінде сатаса, мндай мрыннан сйлеу біртіндеп кетеді.

рине, бл кезеде де оан логопед кмегі ажет. Логопед оны иындытарын айындап, сйлеуді темпін згертіп отырады, артикуляциялауды, тыныс алуды тзетеді.

Бл уаытта логопедиялы жмыста кріп абылдауын, кинестетикалы сезінуін жне естіп баылауын олдану ажет. р трлі анализаторларды кеінен пайдалану ыса мерзімде оды нтижелерге жеткізуге ммкіндік береді.

Сонымен, уранопластикадан кейінгі логопедиялы жмыс операцияны жасаланына жне операциядан кейінгі жмысты ескеру бойынша рылады. Жмыс дістері науасты сйлеу тілі ерекшеліктеріне байланысты жне психикалы статусын ескеріп олданылады.

 

Туа біткен тандай ааулытарында сйлеу тілі бзылыстарыны алдан алу (сатандыру)

Тадай жарышаымен туылан балада ринолалияны ауыр ааулыы болуына ауіп туады. Алайда азіргі кездегі медициналы жне педагогикалы іс-шаралар жартылай немесе толы ааулыты болмауына сер етуі ммкін. Уаытылы жасалан медициналы іс-шаралара (операциялы емдеу немесе обтураторды пайдалану) лкен мн беріледі. Біра азіргі кездегі дрігерлерді операция жасау ммкіндігі туралы пікірлері р трлі. Сондытан, кптеген себептер бойынша уаытылы медициналы кмек алу ммкіндігі бола бермейді.

Сйлеу тілі кемістігіні алдын алуды педагогикалы ралдары бар. Ерте жаста (1 жаса дейін) баланы тілді шы альвеолдара жаын тратындай алыпта жатызу керек. Ол шін баланы ішпен немесе ырынан жатызуа болады.

8-10 айда бала былдырлай бастайды: агу, и-и-и, мам-мам- дыбыс осындыларын айтады. Бл стте бала басаларды сйлегенін тсіне бастайды. Ол кзімен немесе саусаымен жесін, анасын, саатты крсете алады, немесе дыбыстар арылы ызды жылаанын (а-а-а...), атасыны йытаанын (х-х-х...) крсете алады.

Тадай жарышаы боланда дл осы уаытта сйлеу тілі ааулытарыны алдын алу бойынша жмысты бастау керек. Баланы дамыан еліктеу рефлексін пайдалану олайлы болып табылады, басында – ему кезінде, кейіннен сйлеу кезіндегі дем шыаруды (1ж. кейін) дамытуа арналан жаттыулар арылы. Ол шін дыбыса еліктеу ойындарын олдануа болады, бл кезде лкен адам баланы назарын трлі-тсті мата тйіршіктеріні кмегімен ауыз арылы шыаран демге аударады.

Ойын кезінде бала ыстыта итті тыныс алуы сияты жадайларды еліктеп келтіреді. Бала а-а-а... дыбысын збей сыбырлап, тілін шыарып айтады. олымызды алай жылытамыз? (ола х-х-х деп дем шыарып рлеу).

Баланы тілді шын ала озалтып ауызбен дем алуа йрету шін баса да, жаттыулар ойлап табуа болады. Тыныс алуа баытталан оай ойын-жаттыулардан кейін біртіндеп дауысты, дауыссыз дыбыстар артикуляциясын дауыс осып ауызбен тыныс шыаруа дадыландырамыз. Мысалы: балаа ыз алай жылаанын крсет (а-а-а).

Бл кезде ауа аыныны ауыз арылы шыуын немі адаалап отыру ажет. А дыбысын айтанда тіл шы астыы тістерге тиіп труы керек. Бет блшы еттері босасыан. Тіл шыны мндай алпы бастапы кезде барлы дауысты дыбыстарды айтандаыдай саталады. Мндай жаттыуларды мысала келтірейік: Шамды алай шіреміз? (ф--). Паровоз алай гуілдейді? (у--). Кеме алай гуілдейді? (ы--). Сен андай лкенсі? (о--). Жел алай шулайды? (в--). Тістерімізбен тыныс алайы. (с--). Маса алай ызылдайды? (з--) . аз алай ышылдайды? (ш--) (тіл шы жоары ктеріледі). Ара алай дауыс шыарады? (ж--) (тіл шы ш дыбысындаыдай жоары ктеріледі). Тонып алан олдарымызда алай жылытамыз? (х--).

Дыбысты дрыс айтылуын адаалау шін ауыза мата тйіршігін жаындатамыз немесе жа са ааздарды рлейміз. Дем шыаранда олар «дірілдейді».

Ойын-жатыуларды баланы жалытырып алмай, біртіндеп сабатара йретіп ткізу керек. Баланы назарын сз, дыбыстарды айтан кезде ауыз ашыланына аудару те маызды, себебі тадай жарышаы бар балалар еріндерін ашпай сйлеуге мар.

Ата-аналармен логопедті міндеті – балаа дыбыс пен сз артикуляциясын круге кмектесу, назарын аудару. Бл рекет дыбысты аны айтылуын дамытады. Байланыстырып сйлеуін алыптастыру кезінде баланы назарын оан крсетіп ауызбен за тыныс шыаруа аудару ажет. Егер ерте жаста сйлеу тіліндегі бзылыстарды алдын алу жмыстары жргізілмесе, операция алдында сйлеу тіліні ааулыы алыптасып, тратанып алады да, тзету шін лкен логопедиялы жмыс ажет болады.

 

орытындылар

Ашы ринолалияда логопедиялы кмек операцияа дейін де, операциядан кейін де ажет. Жмыстаы маызды шарт – сйлеу аппаратыны сау блімдерін белсенділеу. дістемені негізінде – физиологиялы тыныс алуды ауыз арылы дем шыарып, біртіндеп сйлеу кезіндегі диафрагмальдіге ауыстыру. Ерекше назар ауыз уысындаы тілді дрыс алпына аударылады. Жмыс барысында барлы дыбыстар айтадан алыптастырылады, оларды артикуляциясы ата трде белгілі жаттыулар арылы дайындалады. Осы жаттыулар жйесінде сйлеу аппаратыны блшы еттеріні физиологиялы зара байланысы негізгі болуы ажет.

Дыбыстар бойынша жмыс кезектілігі сйеніш дыбыстарды олдану арылы дыбысты артикуляциялы базасыны дайындыымен белгіленеді. Мндай кезектілік сйлеу кезіндегі дрыс тыныс алуды дамыту, артикуляция аппаратыны алдымен жоары, кейіннен ортаы блімдеріні моторикасын дамытуды кздейді.

Дыбысты дрыс айтызу жмысында баланы з сйлеуін естіп адаалауын дамыту кезектілігін сатау маызды: алдымен логопед баланы дыбыстарды айтан кезде зін адаалаудан алдандырады; дыбысты машытандыраннан кейін саналы трде естіп адаалау осылады. Операцияа дейінгі жмыста дыбыс айтуды алыптастырудан баса, те лкен кіл бала тласын тзетуге блінеді.

Бар логопедиялы жмыс максимальді трде крнекі, балаа эмоциональді болуы керек.

Уранопластикадан со науастармен жмыс опреацияа дейінгі сйлеуге дайынды болан–болмаанына, оны дегейіне жне операцияны нтижелеріне байланысты болады. Логопедті операциядан кейінгі жмысы дыбыс айту дадыларын жаа жадайда бекітуге баытталады.

Уранопластикадан кейін науасты назары з сйлеуін естіп адаалауа аударылады. Егер баланы сйлеуі сл де мрын арылы айтылса, операциядан кейінгі жмыс толыымен, операцияа дейінгі жмыс сияты жргізілуі ажет. Тадай жарышаы болан жадайда сйлеу тілі ааулыыны алдын алу медициналы жне педагогикалы рал арылы жасалуы ммкін.

Педагогикалы жаынан алдын алуды масаты – баланы назарын артикуляцияа аударып, арнайы жаттыулар арылы ауыз уысындаы тілді ааулы алпыны болмауын адаалап, ауыз арылы дрыс дем шыаруды алыптастыру болып табылады.