Пайдаланылан дебиеттер

Азастан республикасы Білім жне ылым министрлігі

Академик Е. А. Бкетов атындаы араанды мемлекеттік университеті

Филология факультеті

аза дебиеті кафедрасы

 

Баяндама

Таырыбы:Тілді шыуы туралы теориялар жне тілді оамды-леуметтік ызметі

 

Орындаан:

Тексерген:

 

Араанды – 2016

Мазмны

Жоспар:

1.Тілді шыуы туралы

2. Тілді оамды-леуметтік ызметі

 

1. Тілді пайда болуы туралы ртрлі теориялар бар, олар тілді алай шыанын, алай пайда боланын зінше длелдейді. Тіл білімінде оларды екіге бліп арайды.

1. Биологиялы теориялар тілді пайда болу себебін адам организмі мен психикасыны ерекшеліктерінен іздейді.

а) Еліктеу теориялары, оны ішінде ке таралан «дыбыса еліктеу аидасы» бойынша алашы адамдар оршаан ортадаы дыбыстара, крініс, бейнелерге еліктеп, олады белгілеу шін ртрлі дыбыстар шыарудан бастайды (Х. Штейнталь).

б) «Одаай теориясы» бойынша адамдарды здеріндегі кіл-кй сері бойынша еріксіз, оыс дауыстар шыаруы азірге тілге негіз болады.

в) Ымдау теориясы бойынша алашы кезде тілде «сздермен» бірге мимикалар мен жестілер кп болан. Жалпы тілді ажеттігі адамдарды рухани рекетімен, рекет ралы болуымен байланыстырылады. Бл кзарастарды алыптасуына Г. В. Ф. Гегель мен В. Фон Гумбольдтті пікірлеріні ыпалы зор болды.

2. оамды теориялар бойынша тілді пайда болуы леуметтік себептерден ізделеді.

а) «оамды келісім теориясы» бойынша адамдар белгілі бір заттарды белгілеу шін оларды бірдей атауа келіседі.

б) Ебек теориясы бойынша тіл адамдарды бірлесіп ебек етуі кезіндегі байланыс жасау ажеттігінен пайда болан. Оны ішінде «ебек айайы теориясы» (Л. Нуаре, К. Бюхер) мен Ф. Энгельсті ебек теориясы таралаан. Соы теория бойынша тіл, ебек пен бірге «адамды адам еткен» факторлара енеді.

оамды теорияларды дрыстыы – тілді оамды ажеттіліктен пайда боланы шынды жне ол оамды былыс ретінде оамда пайда болып, онымен бірге дамиды.

Тілді алашы негіздерін адамны пайда болуы процесімен байланыстыра араан дрыс екеніне кз жеткізуге болады. Ендеше тілді алыптасуы да адамны алыптасуы трізді миллиондаан жылдара созылан процесс. Жне оны алыптасуы адамны тр ретінде алыптасуымен бірге жріп, бл жолда жетекшілік ызмет атараны да рас. Тілді пайда болып алыптасу процесі глоттогенез деп аталады.

Адам эволюциясыны азіргі деректер бойынша даму жолы тмендегідей. азіргі адамдар (гомо сапиенс сапиенс) бдан 150-200 жыл брын азіргі Шыыс Африка территориясында (Кения, Танзания) пайда болан. Олар Еуразия рылыына алаш рет бдан 70-80 мы жыл брын ая басан, бл аймата ке таралан адам тріздес «аайындары» (негізінен неандертальдытар) олармен бсекеге ттеп бере алмай жойыла бастайды. Ал 40-60 мы жыл брын олар Отстік Азия мен Еуропаа кеінен таралып орналасан. Одан кейін, бдан 20-30 мы жыл брын адамдарды отстікте Австралия мен аралдара, солтстікте Сібір мен Америкаа арай таралуы жаласады. Яни тілді азіргі трдегідей алыптасан кезін бдан 200 мы жыл брыны кезден рі деп, ал азіргі тілдерді бріне негіз болан е кне тілді бдан 50 мы жыл брын мір срген деп жорамалдауа болады.

Бл болжамды кне тілді азіргі тілден елеулі айырмасы болмаан: яни дыбыстардан сздер растырып, оларды байланыстырып сйлемдер рап сйлеген. Алашы кезде адамдарды саны лемде аз боланымен тілдерді саны те кп болан деп есептеледі. Кейін тілдерді азаюы тайпалы дуірді басталуына байланысты. Тайпа мемлекеттілікті бастауы, ондаы адамдар негізінен бір тілде сйлесуге баытталады. Бл тілдерді бір бірін ыыстырып шыаруы жне тоысуы трінде жрген. Ал азіргі салыстырмалы-тарихи зерттеулер бойынша барлы тілдер бдан 15 мы жыл брын мір срген 5-6 ата тілден таратады. Оларды ішіндегі е ірісі нострат тілдері. Оны рпатары кейін Еуропаа тгелдей, Солтстік Африкаа жне Азияны кп блігіне (Отстік Шыысынан баса) таралады.

Адамны сйлеу абілетін білдіретін жалпы шыу тарихы те кне замана — адамдарды жануарлар дниесінен блініп шыу заманына барып тірелсе, жеке-дара наты тілдерді шыуы мен дамуы жалпы адамзат тіліні шыу, алыптасу заманынан лдеайда бертінгі дуірлерде болан. Сондытан наты жеке тілдерді, мысалы, аза, орыс, аылшын тілдеріні алыптасу, даму кезедерін тарих, лингвистика ылымдары тікелей зерттеп, айындай алатын болса, ал жалпы адамзат тіліні шыуын, адамдар о баста алай сйлеп йренгенін айындау шін тек тарихи, лингвистикалы зерттеулерді бір зі тіптен жеткіліксіз, йткені тілді шыу проблемасы жалпы адамны пайда болуы (антропогенез) жне адамзат коамыны пайда болуы (сопогелез) сияты крделі проблемалармен іштей тыыз байланысты. Сол себепті тілді о баста шыу проблемасы тарих пен лингвистика ана емес, сондай-а философия мен психология, археология мен єтнография, физиология мен антропология жне баса ылымдар бірлесе зерттейтін, аса крделі проблема болып табылады.

Жер шарында мыдаан жеке тілдер бар. Оларды бріні бір-бірінен толып жатан айырмашылытарымен атар зара сас, бріне орта жалпы асиет белгілері де бар. рбір тіл белгілі бір жеке халыты, ауымдастыты игілігіне ызмет етеді жне сонымен бірге ол — оамды-тарихи былыс. Ол-адамзатты мдени дамуыны ажетті шарты, зара арым-атынас орнатуды, ой-сананы алыптасуы мен дамуыны кралы. Блар жне б±лар сияты басќа да мселелер жалпы тілтануды зерттеу объектісі болумен атар философиялы проблемалар болып табылады.

Философия тілді е алдымен оамды-тарихи прогресті нтижесінде пайда болан табии-леуметтік былыс деп арастырады, йткені оамнан тыс сйлеу тілі жо, болан емес жне болмайды да. Екінші жаынан аланда, тіл жо жерде оамдасу да прогреске жету де жо. Тіл мен оам айырысыз бірлікте. Тіл - адамдарды бірлесе имылдан, материалды игіліктер ндірісінде белгілі бір табыса жетуді, кздеген масата ол жеткізу шін зара пікір алысып, тсінісіп рекет етуіні ралы. Демек, тіл мен ндірісті айырысыз бірлігінде, диалектикалы арым-атынасында рине ндіріс алашылы, айындаушы, шешуші фактор болып табылады. Длін айтанда, адам зіні тіршілік жадайларын жасарту шін, табиат жадайларына жне оамды атынастара саналы трде сер ету шін арым-атынас жасау жне ой-пікір алмасу ралын, яни сйлеу тілін ажет етеді, ал бл ажеттілік тілді тудырды.

Тілді шыуы туралы Маркстік кзараса дейін де бір атар ой-пікірлер мен жорамал теориялар болды жне олар азірде де бар. Енді соларды кейбіреулерін арастырып крейік.

Ежелгі грек философиясынан бастау алатын “дыбыса еліктеу”(немесе аноматопоєтикалы) деп аталатын теория тілді шыуын табиатта болатын трліше дыбыстара еліктеуді нтижесі деп тсіндіреді.

сіресе 18-19 асырларда кеінен ріс алан бл теорияны жатаушыларды бірі неміс философы Г. Лейбниц (1646-1716) алашы адамдар жануарлар мен табиат былыстарыны дыбыстарын, мысалы, старды сайрауын, асырды луын, зен суыны сылдырын т.б. есітіп, солара еліктеуден ртрлі дыбыстар шыарды дейді.

Біра табиатта дыбыс шыармайтын да заттар мен былыстар кп екені, оларды атау сздері де мол екені белгілі. Бл теория тілді шыуыны себептерін дыбыса еліктеуден іздеп, тілді леуметтік себептерін ескерусіз алдырады, йткені бл теория тілді оамды кбылыс емес, табиат былысы, "табиатты адама тартан сыйы" деен логикалы орытынды шыаруа жетелейді.

Тілді шыуы жайлы таы бір ылыми емес теория — "оамды шарт" теориясы. Бл теория бойынша, алашы адамдар тілдегі сздерді зара келісу арылы тадап алан. Тілді келісім арылы жасау шін келісімнен брын бір тіл болуы керек ой, йткені ондай тілсіз тіл туралы алай келісім жргізуге болады?! Бл логикалы исынсызды "оамды шарт" теориясыны шындыа жанаспайтындыын длелдеп жатуды ажеті жо екендігін зінен-зі крсетіп тр.

XIX асырда ебек айайы ("Трудовые выкрики") деп аталатын трпайы материалистік теория пайда болды. Оны кілдері Людвиг Нуаре, Карл Бюхнер, т.б. алашы адамдарды ебек ету кезінде шыаран рефлексті айайларыны негізінде пайда болды, бл айайлар е алдымен етістік сздерді шыуына негіз болды деп пайымдады. Бл теорияны жатаушыларды ателігі сол, олар тілді адамдарды арым-атынас кралы ретінде тсінбей, тек ебек процесін остаушы кмекші крал деп тсінді.

Оларды тілді шыуыны себепшісі болан алашы сздер етістіктер еді деген пікіріні ешандай ылыми негізі жо. Тілді табии организм деп тсіндіретін натуралистік теория жне баса таза биологиялы аым немесе тілді шыуы мен дамуын кдайды діретті кшіні нтижесі деп тсіндіретін діни-идеалистік теориялар т.б. брында да бар еді, азірде де жо емес. Біра оларды брі, сыйып келгенше, ылыми емес теориялар екендігін атап айтпаса болмайды.

Тіл философиясыны ылыми тсінігін кезіндегі археология мен єтнографияны, антропология мен социологияны т.б. зерттеулеріне сйене отырып жасап берген К.Маркс пен Ф.Энгельс болды. Оларды ілімінше, адам тіліні табии алыптасуына бірден-бір себеп болан адам тектес маймылдарды адама айналу процесіні барысынла туан оамды ажеттілік - алашы адамдарды бірлескен тіршілік іс-рекеттерін йлестіру ажетті еді. Демек, адам тіліні шыуы адам коамыны шыу, алыптасу проблемасына барып тіреледі екен, йткені біріншісі екіншісіні, яни антропогенез бен социогенез проблемасыны, рамдас блігі болып табылады.

Сонымен, адамны санасы мен сйлеу тіліні шыуы оамды ндірісті жне онымен бірге алашы оамды атынастар мен ажеттіліктерді за уакыт бойы алыптасып, адам тектес маймылдарды йірлеріні алашы леуметтік адам бірлестіктеріне айналуыны жне сондай-а соан сйкес дене рылысыны згеруіні нтижесі болып табылды.

Сонымен атар, ру-тайпалар арасында кралдар жне баса бйымдар алмасу іске аса бастады, ал бл білімдер мен ебек ету діс-тсілдері, дстрлері тілдік атынас ралы арылы баса тайпалар мен халытарды мшелеріні арасына тарап отырды.

"Алашы тілді табии материясы" да азіргі заманы тілдерді "материясынан" кп згеше болан - оларда дыбысты сздермен бірге "ымдау тілі" де кеінен пайдаланылан дейді зерттеулерді нтижелері. Жоары тас дуірінде (бдан шамамен 40 мы жылдай брын) неандертальдытарды орнына жаа адам (неоантроп немесе "Ното заріегш") келеді. Ол енді жеке рал емес, рамдас ебек рал (мысалы, сабы бар балта) жасай алатын болды, жартастара кп тсті сурет салуды білді. Оны бас сйегіні клемі мен рылысы азіргі адамдікінен айнымайды деуге болады. Бл дуірде енді наыз атынас ралы, алыптасып келе жатан ой ымдарын оамды жаынан тжырымдау ралы бола алатын дыбысты тілді алыптасуы аяталды: "... Адамдарды ажеттері жне оларды анааттандыруа кмектесетін енбекті трлері кбейіп, рі арай дамыан сайын адамдар нрселерді ттас топтарына жеке атаулар бере бастады"-. Тілдік белгілер бір-бірінен біртіндеп ажырап, жеке мазмна ие бола бастады: ттаскан аралас сз-сйлемдерден аз-аздап жеке сздер - болаша есімдер мен етістіктердіњ тп тлалары блініп шыа бастады, ал тіл ттас аланда зіні атынас ралы жне айналадаы дниені танып білу ралы ретіндегі функцияларын (кызметтерін) шын мнінде атара бастады.

2. Тіл жне оам. Тіл – оамды былыс. Ол оамны ажеттіліктерінен пайда болан жне оамда пайдаланылатын рал. Бжан тілді келесі басты ызметі шыады. Яни тіл – адамдар арасындаы арым-атынас ралы. Бл ке тсінік: тіл арылы хабарды жеткізуге (информативтік жне констациялаушы функциясы), немесе хабарды алуа (срау функциясы) болады. Сонымен бірге озау салуа, бйыруа, тінуге (аппелятивтік функциялары) т.б. болады. Бларды хабарлы, сраулы, бйрыты жне лепті сйлемдерге сйкес келетінін байауа болады. Келесі мселе тілді оамдаы жіктелістері. Ол тілді оамды дифференциялары деп аталады. Оны негізгілері:

1. леуметтік дифференция деттегі ксіби сздерді, терминдерді, жаргондарды береді. Яни тілде адамдарды леуметтік топтарына, мамандыына, шаруашылы ксібіне байланысты жіктелулер бар. Терминдер, арнайы сздер белгілі бір сала бойынша олданылады. Оларды детте ылыми терминдер, нер терминдері жне спортты терминдер деп бледі. Ксіби сздер, профессионализмдер леуметтік диалект деген татаумен де белгілі. Олар адамдарды, лкені шаруашылы ксібіне байланысты, соан тн сздер. Мысалы балы, егін, баша німдері, мал шаруашылыы, сбегілік, ашылы немесе ндірістік айматарды сол шаруашылыа байланысты ана олданылатын сздері жатады. Ал жаргондар адамдарды леуметтік топтарына байланысты олданылатын сздер, бл маынасында скерилерді жаргоны, студенттік жаргон, ылмыскерлерді жаргоны, компьютерлік жаргон деген ыаймен олданыла береді, бл ауызекі тілде молынан шырасады, деби тілге енбейді. Жасспірімдерді тіліндегі сйлеу ерекшеліктері сленг деп аталады. Блар тілдік «модаа, снге» байланысты згеріп отырады. Лингвистикада бларды брін жинатап, леуметтік дифференция бойынша сздерді трлерін социолект деп атайды.

2. Территориялы дифференция тілдегі диалектілерді, говорларды тілді варианттарын береді. Мысалы аылшын тіліні диалектілерімен атар, америкалы, австралиялы, британиялы, жаа зеландиялы, отстік африкалы, канадалы деп аталатын нсалары бар. Ал диалектілер – жергілікті айматарды тілдік ерекшеліктері. Ол фонетикалы (сзді айтылуындаы дыбысты айырмалар), лексикалы (сол аймата ана олданылатын сздер) жне грамматикалы (айматар бойынша сз тлаларыны айырмасы) диалектілер болып блінеді. Говорлар, сйленістер – деген айматы ішіндегі сйлеу ерешелігі бар шаын аудандар. Картаа тсіргенде диалект айматарыны шекарасын изогластар бліп трады. Бл диалектология ылымыны зерттеу объектісі. Кейде диалект мен тілдерді айырмасын белгілеу иын болады: бір тілді екі диалектісі бір-бірін тсінбеуі де ммкін, керісінше екі баса тілде сйлеушілер толы тсініседі. Бл жадайларда халыты тілі деген тсінікке ана арайды.

Тіл зіні баытталуы бойынша монологті, диалогті, полилогті трлерде жары креді. Монологті тіл кейінгі деп есептеледі. Себебі тіл, арым-атынас ажеттілігінен пайда болан.

Тілді пайда болуы, дамуы, деби тілді алыптасуы, стильдік тарматалуы туралы мселелер де тіл жне оам тсінігіне орайласады. Бл баыттаы барлы мселелермен тіл біліміні оматы саласы болып табылатын социолингвистика ылымы айналысады.

 

 

Пайдаланылан дебиеттер

 

 

1. Хасенов . Тіл біліміне кіріспе. А., 1995.

2. Аханов К. Тіл біліміні негіздері. А., 1978.

3. Байтрсынов А. “Тіл таылымы” А., 1989.