БЛІМ. СЙЛЕУДІ ЖЫЛДАМДЫЫНЫ БЗЫЛУЫ

Сйлеуді жылдамдыыны бзылуына брадилалия мен тахилалия жатады. Сйлеуді мндай бзылыстары ртрлі дегейде байалады: жеіл, орташа, ауыр. Ауыр трінде атынас процесі бзылады. Себептері: психогендік, соматикалы, зиянды деттер.

Брадилалия – сйлеу жылдамдыыны патологиялы баяулауы. Термин bradus- баяу, lalia - сйлеу деген грек сздерінен шыан. Брадилалия зіндік жеке бзылыс ретінде сонымен атар психикалы ауруларды кейбір трінде байалуы ммкін. Брадилалияны белгілері (симптомдары) ртрлі: ішкі жне сырты (экспрессивтік) сйлеуді баяулауы, оу мен жазуды процестеріні баяулауы, дауысы бір алыпты, сздерді арасындаы зілістерді (паузаны) баяулауы немесе заруы, дыбыстарды созып айтуы. Балалар фразаны бліп, буындаы дыбыстарды созып айтады. Мнда сйлеу айналасымен атынасты иындатады. Аталан белгілер сйлеуді р трінде байалады: диалогтік сурет бойынша гіме рауда, мтінді оыанда, мазмнын айтуда. Оу кезіндегі мтінді кріп абылдауы сйлеуді жылдамдыына серін тигізбейді. Балалар сздерді дрыс айтады, біра баяу, сзді, фразаны да баяу жазады.

Брадилалияны сзсіз белгілеріне тн: жалпы саусатарды са моторикасыны, бетті блшы еттеріні бзылуы байалады, имылдары баяу, солын, клемі толы емес. Психикалы процестеріні ерекшеліктері байалады: абылдауды, зейінні ойлауды баяулыы. Нсауды бірнеше рет айталааннан кейін орындайды. Персеверацияа бейімділігі бадарлауды жеткіліксіздігі байалады.

Тахилалия - сйлеуді патологиялы тез (шапша ) сйлеу. Термин tachis - тез, шапша, lalia - сйлеу деген грек сздерінен шыан. Тахилалияны себептерімен механизмі туралы р трлі кзарастар айтылады. D. Weiss (1950) шапша сйлеуде орталы сйлеу механизміні бзылуымен байланыстырады. М.Зееман (1950) шапша сйлеу экстрапирамидалы жйені функциясыны бзылуынан деген ой айтты. М. Е. Хватцев (1959) тахилалияны негізгі себебі сйлеу аппаратыны имылыны туа біткен жеткіліксіздігінен деп санайды. Г. Гутцман тахилалия абылдауды бзылу салдары деп есептейді.

Тахилалияа тн белгілер: фонетика мен синтаксисті ауытуынсыз шапша сйлеу ( секундіне он – он екі дыбысты орнына жиырма – отыз дыбыс айтылады). Шапша сйлеген кезде сйлеу зейіні бзылуы тотап алу, айталау, буындарды орнын ауыстыру, сйлем бзып айту, дыбыстарды аны айтпау т.б. кездесуі ммкін. Егер сйлеуге баланы кілін аударса, жылдамдыы саталанымен сз арасында тотап алуы байалуы ммкін. Сырты сйлеуді бзылуымен атар оу мен жазуды бзылуы байалады. Жазуда, оуда кездесетін ателер: алмастыру, ріптерді, дыбыстарды, буындарды алмастыру, орын ауыстыру. Тахилалиямен заымдалан адамдарды жалпы имылыны жылдамдыы бзылады. имылдары тез (тез жреді, тез трып, тез тотайды) моторлы беймазасызды йытап жатан кезде де байалады. Ондай балалар ашуланша, мазасыз келеді. Ашуланан кезде мынадай реакциялар байалады: бетіні, лаыны ызаруы, олыны терлеуі, сууы. Есейген сайын зіні ааулыына ртрлі кзарас пайда болады:

1. Біреулер сйлеу шапшадыын тланы психомоторлы алпына сай табии трі деп баалайды;

2. Екіншілері шапша сйлегенін сезініп, уайымдайды, кбінесе оларды ттыпаны кешеуілдеген трі деп есептейді.

3. шіншілері те атты уайымдайды, соны салдарынан сйлеу жылдамдыы кшейе тседі.

 

Тахилалияны жіктелуі.

Патологиялы жылдам сйлеу кп жадайда лексикалы - грамматикалы жне фонетикалы сипаттаы баса тіл бзылыстарымен осылып келеді. Мндай тіл кемістіктерін жалпылама терминдермен атайды (баттаризм, кідіру).

Баттаризм (парафразия) – сйлеу жылдамдыыны ауыр бзылан трінде сйлеу зейініні бзылу салдарынан фразаны дрыс алыптаспауы. Кбінесе баса сйлеу тіліні бзылуларымен оса байалады.

Себептері ретінде соматикалы, психогендік факторлар мен деттер арастырылады. Психикалы факторлардан зейінні жеткіліксіз шоырлануы, ойлау мен сйлеу жылдамдыыны йлесуін атауа болады.

Анатомиялы – физиологиялы трыдан баттаризмні механизімін орталы нерв жйесіні ааулыыны салдарынан озу процесіні тежеу процесінен басым болуы деп тсіндіреді.

Лингвистикалы трыдан парфразияны синтаксистік бзылу деп арастырады (А. Гутцман, 1885 Х. Пик 1913 ) Ю. А. Флоренская парафразия мен афазиялы механизмі бірдей деп есептейді. Афазияда жне параафазиядаы бзылыстар сзді ерікті табу иыншылыымен сипатталады ( сйлегенде еріксіз осымша элементтер осу, сзді ріптік рамыны бзылуы).

Полтерн (кідіру) - тырысусыз сйлегенде зіп, жылдам сйлеу (тотап алу, себепсіз зіліс жасау) жалпы жне сйлеу моторикасыны бзылуымен сипатталады. Кбінесе тіл кемістіктеріні баса трлерімен тіркесіп келеді.

азіргі кезде кідіруді екі трге бледі. D. Weisst (1964): таза трі жне кідіру – синдромы. Кідіруді таза трі дамуды туа біткен конституциональды ааулыымен негізделеді. Онда аграмматизмні белгілерімен синтаксисті бзылуы байалады ( айталану, фразаны арасындаы байланысы бзылу), оны брі ішкі ойлауды ретсіздігінен деп арастырады. Тез сйлеуді салдарынан сйлеуді уезділігі жеткіліксіз, ыратылыы трасыз болады.

D.Weiss (1961) кідіруді таза трін келесі топтара бледі:

Бірінші топ – моторлы бзылуы: бзылуды негізгі белгісі жылдам сйлеу мен дыбыс айтудаы артикуляцияны ауытуы.

Екінші топ – сенсорлы бзылу: белгілерінде керекті сзді табу иыншылыы мен есту зейініні бзылуы басым болады.

шінші топ – сз орыны жеткіліктілігіне арамастан сйлеуді алыптасуында иыншылытар кездеседі.

Тртінші топ - сйлегенде жеке дыбыстарды (а – а, э – э) созып айтады немесе лепті н шыарады.

Полтерн хореяда, жалан бульбарлы параличте, бас миыны дистрофиялы органикалы ауруларында, сонымен атар психопатияда, психикалы ауруларда, олигофренияда байалады.

Баттаризм мен полтернде жалпы моторикалы, зейінні, жадыны, тртібіні ауытулары кездеседі. Жалпы моторикада тез жру, шыл брылу, имылды шашыраылыы байалады. Сйлегенде олды, бетті, денені ретсіз имылдары оса жреді. Сйлеу зейіні дамымаан, сондытан басаларды айтанын аармайды жне есте сатай алмайды.

Тахилалияны ттыпадан ажырату иынды туызады. Тахилалия мен ттыпаны негізгі айырмашылытары D. Weiss, J. Lonqova, М. Зееманны, В. С. Кочергинаны зерттеулерінде арастырылан (кестеде крсетілген)

 

Тахилалия мен ттыпаны ажырату.

фактор	тахилалия	Ттыпа
ааулыты сезіну	болмайды	Болады
зорланып ызу сйлегенде	жасарады	нашарлайды
сйлеуге зейінін аударса	сйлеуі жасарады	Жасарады
наты жауапты талап ететін сйлеуде	жасарады	нашарлайды
таныс мтінді оуы	нашарлайды	жасарады
таныс емес мтінді оуы	жасарады	Нашарлайды
жазу	Жылдам, жазуы тсініксіз	Кштеніп, баяу
зіні сйлеуіне кіл блуі	ыпсыз, алай болса солай	орынышпен
Психологиялы уайымдау	Артта алады	Алдын ала
Академиялы ммкіншілігі	ажетті дегейге жетпейді	Жасы ,биік
Электроэнцефалограмма	Дизартрия	Кбінесе алыпты
Эффект Ли	Сйлеуі нашарлайды	Сйлеуі жасарады
Аминазан	Жасарады	Нашарлайды
Психометриялы тсілдер	Нашарлайды	Жасарады
Емделуге ынтасы	Тым аз немесе жо	Мол
Емдеу масаты	Зейінін сйлеуді детальдарына баыттау	Зейінін кілін детальдан баса жаа аудару

Сйлеу жылдамдыыны бзылуын тзету логопедиялы жмысыны негізгі баыттары.

Кешенді емдеу - педагогикалы жмыс жйесі жалпы дидактикалы жне арнайы аидалара негізделіп жргізіледі.

Тзету жмысында анализаторларды байланысына сйенеді: кру, сйлеу имыл, сйлеу, есту. Тзету жмысы сйлеуді ішкі жне сырты трлеріне баытталуы тиіс. Мысалы: брадилалияда саба барысында баланы вербальсыз жне вербальды ойлауын дамытуа, ойын тез жинатап айтуа т.б баытталан тапсырмалар олдану ажет. Сонымен атар баланы леуметтік ортаа бейімдеу масатымен, тлалы ерекшеліктерін ескере отырып оны тртібін, эмоциональды - ерік сферасын тзетуге баытталан жмыс жргізіледі.

Жйелі тзету жмысымен оса немі сйлеуі мен тртібін бала з бетімен баылауа баытталан жмыс, медициналы ыпал (дрімен емдеу, физиотерапия, психотерапия) логопедиялы ритмика, физкультура олданады.

Брадилалияны тзетуді логопедиялы дістемесі.

Брадилалияны тзету барысында олданатын логопедиялы тсілдер сйлеу процессінде сйлеу имылдарыны жылдамдылыы мен натылыын трбиелеуге баытталады: сйлеу реакциясыны жылдамдыын, ішкі сйлеу жылдамдыын оу мен жазуды жылдамдыын, сйлеуді просодикалы жаын (ыратылыы, уезділігі, екпін, зіліс).

Брадилалияны ауыр трлерінде алдымен жалпы моториканы алыпа келтіру ажет: координацияны, баыттылыын, жалпы имылдарын жылдамдату, олды праксисін алыптастыру, естіп, кріп абылдауын дамыту, ыраты абылдап айталау т.б. Моторика алыпа келе бастаанда сздік материалдар осылады.

Тзету жмыс барысында ртрлі сздік жаттыулар олданады. Негізгі жаттыулар: ртрлі дегейдегі сздік материалдарды айтызу (буын, сз, фраза, жаылтпаш т.б); оу (логопедпен бірге сосын з бетімен магнитофона жылдам жазылан сздік материалдарды тыдап, айталау, ыраа сйкес сздік материалдарды айту, оу т.б.

Логопедиялы жмыста логопедиялы ритмика, музыканы ыраымен жру, жгіру, секіру, ритмикалы жаттыулар, ле айту, сюжеттік имыл – ойындар кеінен олданады.

Сонымен, брадилалияны тзету жмысыны негізгі баыттары:

- Наты сйлеу артикуляциясын трбиелеу;

- Сйлеу реакциясын жылдамдату;

- Оу мен жазуды жылдамдыын кшейту;

- Моториканы алыпа келтіру;

- олды праксисін алыптастыру;

- Кру жне есту зейінін дамыту;

- Ыратылыты абылдау мен айталауын дамыту.

 

Тахилалияны тзетуді логопедиялы дістемесі.

Тахилалияны тзету жмысыны негізгі масатына: баяу, жаты, біркелкі дем алу мен дауыс шыаруа трбиелеу; баяу ыраты оу; байсалды, ыраты сйлеу, жымда атынас кезінде тиімді жадай жасау, сйлеуде жалпы жне есту зейінін алыптастыру жатады.

Тахилалиямен заымдалан жасспірімдер мен ересектермен логопедиялы жмыс кезедерге блініп жргізіледі.

Бірінші кезе – ндемеу тртібі. Сабатан баса уакытта кп сйлемеу сынылады. ндемеу тртібі оушыларды рейін басып, тынышталып, зейінін саба ережелеріне шоырландыруа сер етеді.

Екінші кезе – баяу сйлеуді мегеру алдымен дауыстап оудан басталады. Алдымен оу лгісін логопед крсетеді, сосын логопедпен бірге, соынан, кезектесіп оылады. р саба сйлеу жаттыуларынан басталады. Барлы жаттыуларда осарланып баяу сйлеу орын алады. Ауызша сйлеумен атар баяу да психомоторлы процесстерді баяулатуа нсау беріледі (имыл – озалысын, тртібін).

шінші кезе - мазмнына сай фразаларды олдану, айтылатын ойларын алдын – ала тжырымдау жмысы жргізіледі.

Тртінші кезе — коллективтік гіме растыру. Логопедті немесе кезекшіні сигналы бойынша р бала гімеге атысады. Бл кезеде іштен баяу оу олданады. Сабата р трлі тсілдер пайдаланады: еліктеу, бірге айталап айту, ыраты оу, ыраа сай сйлеу жаттыулары, дрыс сйлеу лгілерін тыдау т.б. Бл кезеде сабатан тыс сйлеуге жаттыу жмыстары кеінен олданылады. Диалогты атынасты р жадайда (кшеде, клікте т.б) жаттытыру.

Бесінші , орытындылау кезеі – кпшілік ортада сйлеуге жаттыу. зін – зі стауы, сйлеу жылдамдыы зіндік жеке сабатарда айталанады, жаттыады, соында мазмны, сйлеуі талыланады.

- Сонымен, тахилалияны тзету жмысыны негізгі баыттарына:

- Баяу, жаты, біркелкі дем алу мен дауыс шыаруа трбиелеу;

- Баяу, ыраты оуа трбиелеу;

- Байсалды, ыраты сйлеуге трбиелеу;

- Сйлеу атынасын трбиелеу;

- Жалпы жне сйлеу зейінін трбиелеу жатады.

Тзету жмысы келесі кезектілікпен жргізіледі:

- ндемеу тртібі;

- Оу мен гімелеу барысында сйлеу жылдамдыын баяулату дадысын мегеру.

- Мазмна сай фразаны айтатынын лайытап, тжырымдау, редакциялау.

- Топпен гімелесу.

- Кпшілік алдында сйлеуге дайындау.