Зін-зі тексеруге арналан сратар мен тапсырмалар

1. Сйлеу жылдамдыыны бзылу трлеріне анытама берііздер.

2. Тахилалияны жіктелуін атаыздар.

3. Сйлеу жылдамдыын тзету жмысыны негізгі баыттары андай?

4. Брадилалияны тзету-логопедиялы дістемесіні негізгі баыттары андай?

5. Тахилалияны тзету-логопедиялы жмыс кезедерін сипаттаыздар.

ТТЫПА

Ттыпа - сйлеу аппаратыны блшы еттеріні тыртысу салдарынан, сйлеуді жылдамдыы мен ыратылыыны бзылуы. Синонимдері: balduties, disphemie, spasmophemie, laloneurosis.

Арнайы дебиеттерде ттыпаны механизміне атысты р трлі кзарастар кездеседі.

Ерте заманда ттыпаны бас миы мен тілді ылалдылыыны кемшіліктеріні салдарынан болатын ауру (Гиппократ) немесе артикуляциялы аппаратыны бліктеріні дрыс сйкеспеуінен (Аристотель) деген тсініктер болан.

XVII – XVIII . ттыпаны перифериялы (шеткі) сйлеу аппаратыны жетілмеуіні салдары деп тсіндіреді. Мысалы: Санторини ттыпаны да атты тадайдаы жарышатан тілге шырышы аып жиналады да тілді имылын иындатады соны салдарынан ттыпа пайда болады деп есептейді.

Баса зерттеулер ттыпаны сйлеу мшелеріні функциясыны бзылуымен байланыстырады: дауыс саылауыны тырысып жабылуы ( Арнот, Шультесс); те тез дем алу ( Беккерель); тілді ауыз уысында стап тратын блшы еттеріні ысаруы ( Итар, Ли, Диффенбах)-; ойлау мен сйлеу процесстеріні келіспеушілігі (Блюме).

XIX . аяында ттыпаны крделі психофизикалы бзылу деген пікір тратала бастайды. Кейбір авторларды пікірінше, ааулыты негізінде физиологиялы бзылыстар біріншілік, ал психологиылы кріністер екіншілік сипат алады деген. ( А. Гуцман 1879; А. Куссмауль 1878; И. А. Сикорский 1889 т.б). Ал кптеген зерттеушілер психологиялы ерекшеліктері крініс табады , ал физиологиялы кріністер соны салдарынан болады деп есептейді. (Хр. Лагузен 1838; Р. Коэн 1878; Г. Д. Неткачев 1913 т.б)

Р. М. Боскис ттыпаны баланы сйлеу тіліні дамуымауына жатызады жне оны негізіне крделі сйлеуді деп растырумен байланысты туындайтын сйлеу иыншылытары жатады деп есептейді.

Р. Е. Левина ттыпаны сйлеу тіліні дамымауы деп арастырып оны мні сйлеу тіліні коммуникативтік функциясыны бзылуы деп біледі.

Кптеген авторларды пікірінше сйлеудегі иыншылытар ртрлі жадайа байланысты: жйке жйесіні типіне, сйлеу ортасына, жалпы жне сйлеу тртібіне т.б.

Кптеген ресейлік алымдар, И. П. Павловты жоары жйке жйесіні іс – рекеті, соны ішінде неврозды механизмі іліміне сйеніп ттыпаны невроза жатызады. Кейбір зерттеушілер ттыпаны неврозды белгісі деп арастырса ( Ю. А. Флоренская, Ю. А. Поворинский т.б), басалары – неврозды ерекше трі деп арастырады (В. А. Гиляровский, М. Е. Хватцев, И. П. Тяпугин, С. С. Ляпидевский, Н. И. Жинкин, В. С. Кочергина т.б)

Ттыпа балаларды клиникалы зерттеу нтижесінде В.С. Кочергина ттыпаны симптом да емес, синдром да емес, ол орталы нерв жйесіні ауруы деп тжырымдайды.

Ттыпаны пайда болуына бас ми ыртысыны жйке процесстеріні (оларды кші мен имылыны шамадан тыс зорлануы) -зара атынастарыны бзылуыны маызы зор.

Миды лкен жарты шарыны іс – рекетіндегі жйкені босасып шектен шыуы, бір жаынан жаымсыз экзогендік факторларды серінен болуы ммкін. Жйкені шектен шыуы жоары жйке жйесіні бзылуына келеді. Бастапы ми ызметіні бзылуы, ми мен ми ыртысы асты блімдеріні арасындаы индукционды атынастарыны жне ми ыртысы асты рылымдарды ызметін реттейтін шартты рефлекстік механизмдеріні бзылуына келіп соады. Мндай жадайда стриопаллидарлы жйені ызметінде жаымсыз згерістер орын алады. Ал стриопаллидарлы жйені ттыпаны механизіміндегі орны ерекше, йткені ол жйке дем алуды жылдамдыымен ыратылыына, артикуляциялы блшы еттерді тонусына жауапты. Ттыпа стриопаллидумны органикалы згерістерінде емес, оны динамикалы функциясыны ауытуынан пайда болады.

Ттыпаны И. П. Павловты невроз туралы ілімі трысынан арастыруды кптеген зерттеушілер олдайды (Чехословакияда – М. Зееман, М. Совак, Ф. Досужков, И. Досталова, А. Конделькова; Болгарияда – Д.Доскалов А. Атанасов, Г. Ангушев, Польшада – А. Митринович – Моджеевска; Германияда – К. П. Беккер т.б)

70 жылдары психиатрия саласында невротикалы жне невроза сас бзылыстарды ажырату шін клиникалы критерилер сынылады, сонымен атар ттыпаны да невротикалы жне невроза сас трлерге бліп арастыру тенденциялары байалады. (Н. М. Асатиани, Б. З. Драпкин, Л. И. Белякова, т.б.).

азіргі уаыта дейін ттыпаны механизмін зерттеушілер тек клиникалы жне физиологиялы жаынан ана емес, нейрофизиологиялы, психологиялы, психолингвистикалы трыдан арастыруа рекеттеніп келеді.

Нейрофизиологиялы зерттеуді малматтары (И. В. Данилов, И. М. Черепанов 1970) бойынша ттыушыны доминантты жарты (сол жа) шары сйлеу кезінде зіні басарушы, жетекші ролін толы траты атара алмайды, о жа жарты шара арсы тра алмайды.

Ттыушыларды зейінін, жадын, ойлауын,психомоторикасын зерттеулер нтижесінде оларды психикалы іс – рекеттеріні рылымыны, оны зіндік реттеуіні згергені аныталан. Ттыушыларды тлалы ерекшеліктерін зерттеу зекті мселелерді бірі болып саналады. Клиникалы баылау жне эксперименталды психологиялы дістемелерді олдану арылы оларды бір атар тлалы ерекшеліктері аныталан: секемшілдік, рейлік, зіне зі сенбеушілік, тйыты, депрессияа бейімділік т.б.

Ттыпаны механизімін психолингвистикалы трыдан арастыру – сйлеуді тууыны ай кезеінде тыртысу пайда болатынын анытауа баытталан. Сйлеу атынасыны мынадай фазалары болады.

· Сйлеуге ажеттілікті немесе арым-атынаса ниетіні болуы;

· Іштен сйлеуде тпкі ойды тууы;

· Дыбысты айтуын іске асуы;

Сйлеу іс–рекетіні р трлі рылымдарында бл фазалар зіні толытылыы мен затылыы жаынан р трлі болады. Барлы жадайда ойлананы мен іске асыранын салыстырып отырады.

Сонымен, ттыпа мселесіне атысты ртрлі кзарастарды арастыра отырып, ттыпаны механизімі біртекті емес деген орытынды жасауа болады.

Бір жадайда ттыпаны бас миыны жйке процесстеріні шектен шыуы, ми ыртысы, ми – ыртысы асты блімдерді зара іс – рекетіні бзылуы, сйлеу имылдарыны (дауысты, тыныс алуды, артикуляцияны) жылдамдыын бірге автоматты реттеуді бзылуыны салдарынан болатын крделі невротикалы бзылыс деп тсіндіреді.

Екінші жадайда – ртрлі себептерді салдарынан туындаан сйлеудегі алашы иыншылытар дрыс сйлеу рефлексі ретінде бекіп алуды нтижесінде болатын крделі невротикалы бзылыс деп есептейді.

шіншіден – жалпы жне сйлеу дизонтогенезіні, тланы йлесімсіз (дисгармониялы) дамуыны салдарынан байалатын сйлеуді функциональды бзылуы.

Тртіншіден - ттыпаны механизімін орталы жйке жйесіні органикалы згерістерімен тсіндіреді. Басаша да тсіндірулер болуы ммкін.

 

Ттыпаны этиологиясы

Арнайы дебиеттерде ттыпаны себептеріне р трлі кзарастар айтылады. Хр. Лагузен (1838) ттыпаны себептеріне аффектті, оруды, ялшаты, атты ашулануды, бас миыны заымдалу мен ауруын, ттыуа еліктеуді жатызады. А. И. Сикорский ттыуды негізгі себебі тым уалаушылы деп есептейді. Г. Д. Неткачев (1909) отбасында дрыс трбиені болмауы деп санайды. Кптеген зерттеушілер ттыпа инфекциялы ауруларды салдарынан организмні лсіреуінен (А. Г. Гутцман) экзогендік жне эндогендік факторларды осылып сер етуінен деп санайды (В. А. Гиляровский, М. Е. Хватцев, Н. А. Власова, Н. П. Тяпугин, М. Зееман т.б)

азіргі кезеде ттыпаны себептерін екі топа бледі: бейімдеуші жне оздырушы.

Біріншісіне баланы нерв жйесін лсіретіп, оны жмысыны бзылуына келіп соатын жадайлар жатады (рсата жатанда, туу кезедегі заымдалу; инфекциялы аурулар; тымуалаушылы яни ата-аналарыны нерв жйесіні лсіздігі, ерекшелігі; конституциональды бейімділігі, педагогикалы араусыз алу).

оздырушы себептерге жататындар:кшті жйке кйзелісін тудыратын кенеттен психиканы заымдалуы, трбиелеу тсілдерін дрыс олданбау, сйлеу ортасыны жаымсыздыы, сйлеу тіліні дамуыны кешеуілдеуі.

Осы уаыта дейін ттыпаны этиологиясына бірдей кзарас жо. Дегенмен, барлы зерттеушілер, ттыпаны пайда болуына біратар факторларды маызын атайды.

1. Баланы жасы.

2. Баланы орталы жйке жйесіні жадайы.

3. Жеке тланы ерекшелігіне байланысты сйлеу онтогенезіні туі.

4. Бас миыны функциональды ассимитриясыны алыптасу ерекшеліктері.

5. Психикасыны заымдалуы.

6. Генетикалы фактор.

7. Жынысты деморфизм.

Ттыпаны пайда болуына ыпал ететін кптеген факторларды атауа болады (соматикалы лсіреу, мінезіні жаымсыз жатары, леуметтік жадайы мен ортасы т.б). детте, ттыпа бір емес, бірнеше факторларды осылып келу салдарынан пайда болады. Этиологиялы факторларды райсысына жекеше тоталайы.

Баланы жасы ттыпа екі – алты жас арасында пайда болады. Ол мектепке дейінгі жастаы баланы сйлеу іс – рекетіні координаторлы механизмдері арынды алыптасу сатысында болуымен байланысты. Кптеген физиологиялы зерттеулерде, арынды даму сатысында, кез – келген функциональді жйені зиянды факторларды салдарынан ауытуа шалдыыштыы длелденген.

Кп жадайда ттыатын балаларда бас миыны резидуальды сипаттаы органикалы заымдалуы байалады. Жалпы ттыпалара ртрлі дегейде имыл сферасыны жетілмеуі байалады.

Орталы жйке жйесіні жадайы кейбір ттыпа балаларда бас миыны органикалы заымдалуы байалмайды. Сонда да, алыпты балалара араанда ттыпа баланы жйке жйесіні ерекшелігін крсететін рейлену, жаа жадайдаы бейімділігіні тмендігі сияты белгілері байалады.

 

Сйлеу онтогенезіні ту ерекшеліктері.

Кптеген балаларда ттыпа пайда болана дейін, сйлеуді арынды даму кезеінде, физиологиялы итерация, сйлеу кезіндегі тыныс алу мен крделі фразалы айтуды психикалы ммкіншіліктеріні арасындаы йлеспеушілік байалады.

Ттыпаны пайда болуына сйлеуді арынды даму жылдамдыыны да сері зор. 1,6 – 1,8 айдаы ауызша толы сйлеуі жаа алыптасып келе жатан сйлеуді функциональды жйесіне ауіп тндіреді. Ондай жадай кейбір сйлеу тіліні кешеуілдеуінде де байалады. Сйлеуі кешеуілдеп дамыан балаларда 3,5 – 4,5 жаста фраза арынды алыптаса бастайды, бл алыптасып келе жатан сйлеу жйесіні координаторлы механизімін лсіретеді жне ттыпаны пайда болуына ммкіншілік тудырады.

Бас миыны функциональды ассимитриясыны алыптасу ерекшеліктері.

Ттыпа балаларды арасында солаайлар жиі кездеседі жне сол олды о ола айта трбиелеу кезінде ттыпа пайда болуы ммкін.

Ттыпа балаларды ауызша сйлеуін йымдастырудаы сол жа жарты шарды басарушы роліні бзылатындыы электрофизиологиялы зерттеулерде аныталан (И.В. Данилов, И.П. Черепанов, 1970)

Бас миыны симметриялы рылымдарыны арасындаы байланысты лсіреуі алдымен сйлеу функциясына серін тигізеді.

 

Психиканы заымдалуы.

Кптеген авторлар ттыпаны пайда болуы психикалы заымдалуымен байланыстырады. Психикалы заымдалу ртрлі болып келеді. Кбінесе ттыпаны алашы рет пайда болуы психиканы заымдалу кезімен сай келеді, оны оздырушы себебі болып табылады.

Генетикалы фактор.

лемдік дебиеттерді деректері бойынша ттыпадаы ауыр тым уалаушылы бірнеше рпата байалуы ммкін. Ттыпасы бар ата – аналарды алыпты ата – аналара араанда, балаларында ттыпаны байалу ммкіншілігі бірнеше рет кбірек болады. Шамасы, орталы сйлеу механизмдеріні лсіздігі тым уалауы ммкін. Кез келген ауыту генетикалы тым уалаушылыа осымша зиянды факторлар осыланда ана байалады.

Ттыпа ыздара араанда, еркек балаларда ш есе жиі кездеседі. Мны механизмі лі де тсініксіз. ыздарды моторлы функциялары: жруі, сйлеуі, са моторикасы лдара араанда тезірек алыптасады деп болжамдайды. Блкім, соан байланысты ыздарды сйлеу имыл механизмдері экзогенді зияндытара ттеп беру абілеті жоары болуы ммкін.

 

Ттыпаны белгілері

Ттыпа – сйлеу аппаратыны блшы еттеріні тыртысу салдарынан ауызша сйлеу тіліні жылдамдыыны, ыратылыыны бзылуы. Ттыпа кбінесе баланы сйлеу функциясыны алыптасу кезеінде ( 2-6 жас аралыында) пайда болады. Арнайы дебиеттерде мектеп жасына дейінгі балаларда басталан ттыпаны з бетінше сйлеу ааулыы деп арастырады, ал бас миыны р трлі органикалы ауруларында немесе жйке психикалы бзылыстарында байалатын трлерін симптоматикалы ттыпа немесе екінші реттілік деп есептейді. Ттыпаны негізгі белгісі – ауызша сйлеу процессінде сйлеу аппаратыны блшы еттеріні тыртысуы. Тыртысу тек сйлеу кезінде немесе сйлей бастаанда байалады.

Тыртысу негізгі екі трге блінеді: тоникалы жне клоникалы, сонымен атар кейде аралас трге де бледі.

Сйлеудегі тоникалы тыртысу бірнеше топтаы блшы еттерді (мысалы: ерінні, тілді т.б.) тонусыны атаюымен сипатталады. Ттыушы сйлеу кезінде тотап, бгеліп алады (к – ітап). Ауыз бл кезде жартылай ашы немесе еріндер осылып трады.

Тырысуды клоникалы трі сйлеу аппаратыны блшы еттеріні біркелкі айталанып ысаруымен сипатталады. Кбінесе ттыпада тыртысуды клоникалы жне тоникалы трлері бірдей байалады.

 

Тыртысуды ошаулануы (локализациясы)

Тыртысу сйлеу аппаратыны барлы блімдерінде: артикуляциялы дауыс шыару жне тыныс алу мшелеріні блшы еттерінде кездесуі ммкін. Ттыпаны асынан трінде тыртысуды аралас трлері жиі кездеседі: демалу – артикуляциялы, артикуляторлы – дауыс шыару т.б.

Демалу аппаратыны тыртысуы. Инспираторлы тыртысу. Кенеттен шыл дем алуды салдарынан сйлеуді р кезеінде пайда болатын зіліс немесе кідіріп алуымен сипатталады. Мндай тыртысулар фонацияны, сонымен атар сйлеу артикуляциясын бзады. Инспираторлы тыртысуларды кші ртрлі болады. Кбінесе олар лсіз болып келеді, те сирек жадайда кшті жне за болуы ммкін.

Экспираторлы тыртысу ауызша сйлеу кезінде кенеттен шыл дем шыарумен сипатталады. Оан арынны кк етіні атты ысаруы тн. Экспираторлы тыртысу кезінде артикуляция да, вокализацияда тоталады. Ттыушыда кеудесі ысылан ауа жетпейтін сезім пайда болады.

 

Дауыс шыару аппаратыны тыртысуы.

Дауыс шыару аппаратында тыртысу кбінесе дауысты дыбысты айту кезінде байалады. Дауыс шыару аппаратыны тыртысуыны негізгі ш трі кездеседі.

абысып тыртысу сйлей бастаанда немесе сйлеуді ортасында пайда болды да кенеттен дауыс беру тоталады. Тыртысуды бл тріні негізгі белгісі дыбысты млдем болмауы болып табылады. заа созылан тыртысуда ттыушыны бет лпеті имылсыз, зорланып крінеді.

Вокальды тыртысу детте сйлеу процессінде дауысты дыбысты айту негізінде пайда болады. А. И. Сикорскийді айтуынша, тыртысуды бл трі ттыпаны басталар алдында жиі кездесетін жне оны ттыпаны алашы белгісі деп арастыруа болады.

Вокальды тыртысу, кмекей аумаында ошауланып, мойын блшы еттеріне таралуы ммкін жне дауыс шыару аппаратынан барлы блшы еттеріні іс – рекеті бзуы ммкін кейде вокальды тыртысу біткенше артикуляторлы имылдар толытай тоталуы байалады.

Дірілдеген немесе жлыан кмекейді тыртысуы дауысты дыбысты айтанда немесе айтуа рекет жасаанда пайда болады. Сйлегенде зіп сйлейді, дірілдеген дыбыс пайда болады, артикуляция толыымен болмайды.

 

Артикуляциялы аппаратты тыртысуы.

Артикуляцияны тыртысуды беттік (ерін, астыы жа) тілдік жне жмса тадайлы деп бледі.

Беттік тыртысулар. Ерінні абысан тыртысуы ттыпада жиі кездесетін тріні бірі. Ауызды айналма блшы еттеріні тыртысуы салдарынан, еріндер атты абысады. Тыртысуды бл трінде еріндік дыбыстарды (п,б,м,в,ф) айтылуы бзылады.

Жоары еріндік тыртысу сирек кездеседі. Тыртысуды бл трінде барлы еріндік дыбыстарды айта алмайды, бет лпетіні кескіні бзылады.

Тменгі еріндік тыртысу ауызды брыштарын тмен тсіретін блшы еттерді заымдайды бетті крделі тыртысуы, ауызды брышындаы тыртысу сияты трлері кездеседі.

 

Тілді тыртысулары.

Тілді тыртысуыны бірнеше трлері болады. Е жиі кездесетін тріні бірі тілді шыны тыртысуы. Тілді шы атайып атты тадайа тіреледі, соны салдарынан артикуляция тоталады.

Тілді тбіріні тыртысып ктерілуі жне арта тартылуы. Бл кезде тілді тбірі тадайа абысады да ауаны ауыз уысына туіне бгет жасайды. Тыртысу тіл арты дыбыстарды (г,к,х,) айтанда байалады.

Тілді уындаушы тыртысуы тілді тістерді арасына итеріп шыаруымен сипатталады. Ол клоникалы жне тоникалы трде болуы ммкін. Тыртысу кезінде дыбыс айтуы ммкін болмайды, дем алу бзылады, кейде ауруды сезінуі ммкін.

Тіл асты тыртысуы тменгі жаты тмен тсіп ауызды ашылуымен сипатталады. Тыртысуды бл трінде буынны айталауы мен дауысты ырылдауы жиі байалады.

Жмса тадайды тыртысуы жеке трде сирек кездеседі. Кбінесе артикуляциялы аппаратты жалпы тыртысулар рамында кездеседі. Тыртысу кезінде жмса тадай біресе ктеріліп, біресе тмен тсіп трады, соны салдарынан мрын уысына жол ашылып жабысып трады да дыбыстар мрыннан айтылады.

Ттыпа крделі тіл кемістігі болып саналады. Онда сйлеу функциясыны бзылуымен атар нерв жйесіні, соматикалы денсаулыыны, жалпы жне сйлеу моторикасыны бзылуы жне психологиялы ерекшелктері байалады. Аталан ралай байалатындыы кптеген зерттеулерде аныталан.

А. Митринович – Моджеевска орталы жйке жйесіні кптеген аурулары ттыпада оны белгісі (симптомы) ретінде байалатынын айтады. Басаша айтанда, ттыпа орталы жйке жйесіндегі функциональды згерістерді салдары болып табылады. С. С. Ляпидевский, В. П. Баранованы деректері бойынша 92,2%, М. Совакты деректері бойынша 84,6% ттыушыларда вегетативтік нерв жйесіні дистаниясы байалады.

В. С. Кочергинаны зерттеулерінде мектепке дейінгі жастаы ттыпа балаларды кбінде жйке жйесі мен физикалы денсаулыында ртрлі бзылыстарды болатыны аныталан: ашуланша, кпешіл, жылауы, негативизм, йыны жне тбетіні бзылуы, суы тигіш жне инфекциялы аурулара бейімділік, энурез.

Сонымен атар, ттыпада жалпы жне сйлеу моторикасыны ртрлі дегейде бзылуы байалады. Олар ерікті жне еріксіз болуы ммкін. Ерікті имылдара ттыушы зіні иын сйлеуін білдірмеуге немесе жеілдету масатымен ртрлі имылдарды олдану ( теселу, олын имылдату, саылау т.б) жатады.

Еріксіз имылдара сйлеу кезіндегі тыртысу жатады. Б.И. Шостак, сйлеу кезіндегі тыртысумен атар ттыпа балаларды сйлеу аппаратында, бетті, мойынны, олды блшы еттерінде кштелген имылдарды болатыны аныталан. Н. А. Рычкованы зерттеген ( 1985) мліметтері бойынша ттыпаны невроза сас трінде жалпы, са, мимикалы имылдарыны бзылуы, озалысты бгелуі, солындыы немесе дискоординациясы, бір имылдан екінші имыла ту иындыы жиі кездеседі.

 

Экспрессивтік сйлеуге мынадай ерекшеліктер тн:

· Сйлеуді ыратылыыны, жылдамдыыны жне жартылай уезділігіні бзылуы.сйлеген кезде кідіріп алуы, жеке дыбыстарды айталауы, фразаны бастаанда иналуы;

· Эмболофразия, осымша дыбыстарды немесе сздерді пайдаланып, сйлеуді жеілдету шін амал жасау (ана, мына, сосын т.б). детте эмболдар иын дыбыстарды айтуды алдында олданады;

· Сйлеу белсенділігіні тмендеуі, айналасындаылармен арым атынасы азаяды яни сйлеуді атынас функциясыны бзылуы;

· Дыбыс айту кемшіліктері, сздерді дрыс олданбау, сйлемді дрыс растырмау т.б.

· Ауызша сйлеу кемшіліктері, жазбаша сйлеу тіліне серін тигізеді. Жазуда бірдей ріптер мен буындар айталанады, сзді бліп жазады. Мндай ерекшеліктер Р.Е. Левинаны, М.Е. Хватцевті, В.И. Селиверстовты, А.В. Ястребованы, Г.А. Воронованы жмыстарында крсетілген.

 

Ттыпа балаларды психологиялы ерекшеліктері.

Р. Е. Левинаны пікірі бойынша сйлеу тіліні бзылуы р ашан тланы дамуына жне психикасыны дамуына сер етеді, оны сері ааулыты табиатына, дегейіне сонымен атар баланы зіні ааулыына кіл аударуына байланысты болады. Кптеген авторлар ттыпа балаларда р трлі дегейде психикалы ерекшеліктері байалатынын атайды (Х. Лагузен, И. А. Сикорский, Г. Д. Неткачев, Э. Фрешельс, Ю. А. Флоренская, М. Е.Хватцев т.б). Кейінгі жылдардаы ылыми жмыстарда психологиялы ерекшеліктерін тереірек зерттеумен атар (С. С. Ляпидевский, В. И. Селиверстов, В. М. Шкловский, Ю. П. Некрасова, Г. И. Ангушев, Л. З. Андронова, Э. М. Кулиев). оларды психологиялы ерекшеліктері бойынша ажыратуа (дифференциялауа) кіл блмеді. Оны негізіне логофобияны болуы (С. С. Ляпидевский, С. И. Павлова) р трлі дегейде з ааулыына кіл аударуы (В. И. Селиверстов, В. М. Шкловский) алынады.

азіргі кезде психологиялы-педагогикалы сипаттаманы ескере отырып, зіні ааулыына кіл аударуын негізге ала отырып ттыпаларды 3 топа бледі: нольдік, біркелкі, орташа жне айтарлытай немесе жоары дегейде ааулыа кіл аудару.

Бірінші топтаы балалар здеріні ааулыын байамайды, кіл аудармайды. Олар лкендермен де зіні рдастарымен, бтен адамдармен йалмай арым – атынас жасайды. Екінші топтаы балалар ттыпаа байланысты іштей айырады, р трлі амал арылы ттыпаны байатпауа тырысады. Дегенмен ааулыты сезінуі, іштей айыруы тланы дамуына оншалыты серін тигізбейді. шінші топтаы балалар немі зіні ааулыын сезінеді. Ондай балалар рдайым сйлеу иыншылытарына кіл аударып, тере жне за айырып, ренжиді. Соны салдарынан олар здерін кем санайды, секемшіл келеді жне сйлеу алдында орыныш пайда болады.

Сонымен, ттыпада тек сйлеу функциясыны бзылуымен атар нерв жйесіні, жалпы жне сйлеу моторикасыны бзылуы, психологиялы ерекшеліктері байалады.

 

Ттыпаны таралуы.

Балалар арасында ттыпаны таралуы туралы статистикалы мліметтерді талдау барысында тмендегідей орытындыларды жасауа болады:

1. Ттыпа кбінесе 2-5жас арасында пайда болады, яни фразалы сйлеуді арынды даму кезінде.

2. Ттыпа бастауыш сынып (сіресе 1-сынып) оушыларында жиі кездеседі.

3. Мектепте оу кезінде жне жынысты жетілу кезеінде кшейеді.

4. Ер балалар арасында ттыпа ыздара араанда 3 есе кбірек кездеседі

5. Жалпы балабашалар мен мектептерді салыстыранда балалар йіндегі, мектеп интернатыны балалар арасында балаларда ттыпа жиі кездеседі.

6. алада тратын балалара араанда ауылда тратын балалар арасында ттыпа сирек кездеседі.

Ауылда 0.8-0.9% (И. И. Демина, О. Т. Мороз), ал алада 2% шамасында (М. Е. Хватцев т.б) ттыпа байалады.

Профессор М. Зееманны айтуынша климат та ттыпаны байалуына серін тигізеді.

Сонымен, статистикалы малматтар ттыпаны байалуына р трлі факторлар (жынысы, жасы, мекемені трі, климаттаы т.б) сер ететінін крсетеді.