Сыбайлас жеморлы: теориялы негіздері, даму тарихы жне трлері
ДИПЛОМ ЖМЫСЫ
«Сыбайлас жеморлыпен крестегі лемдік тжірибе»
Орындаан: 090240 «Халыаралы ы»
мамандыы Х-51 тобыны студенті
Жунусова С. .
ылыми жетекші: з..д., проф.
Срсембаев М. А.
АСТАНА 2008
МАЗМНЫ
БЕТ
КІРІСПЕ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3-5
I ХАЛЫАРАЛЫ Ы ПЕН АЗАСТАН ЗАНАМАСЫНДА СЫБАЙЛАС ЖЕМОРЛЫА АРСЫ КРЕСТІ АЛЫПТАСУЫ
1.1 Сыбайлас жеморлы: теориялы негіздері, даму тарихы жне трлері .6-13
1.2 Сыбайлас жеморлы ылмысты себептік-кешендік факторлары . . . .13-19
1.3 Халыаралы ы пен азастан Республикасыны занамасындаы сыбайлас жеморлыа арсы кресті даму тарихы . . . . . . . . . . . . . . . . .19-29
II ШЕТЕЛ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІ СЫБАЙЛАС ЖЕМОРЛЫА АРСЫ КРЕСТЕГІ ТЖІРИБЕ
2.1 Шетел мемлекеттеріндегі сыбайлас жеморлыты алдын алу жне жолын кесу шаралары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30-36
2.2 АШ пен Канададаы сыбайлас жеморлы мселелері жне оан арсы крес дістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37-41
2.3 Сингапурды жеморлыа арсы крес саласындаы занамасы . . . . 42-44
2.4 Жапония мен Отстік Кореяда сыбайлас жеморлыа арсы крес саласындаы занаманы жзеге асырылуы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45-51
III СЫБАЙЛАС ЖЕМОРЛЫА АРСЫ ОЛДАНЫЛАТЫН ХАЛЫАРАЛЫ – ЫТЫ РАЛДАР
3.1 Б-ды сыбайлас жеморлыа арсы олданылатын халыаралы-ыты актілері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52-56
3.2 Еуропа Кеесіні сыбайлас жеморлыа арсы крес саласындаы конвенциялары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57-62
3.3 Экономикалы Ынтыматасты жне Даму йымыны параорлыа арсы крес жніндегі конвенциялары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63-65
3.4 Сыбайлас жеморлыа арсы кресті жзеге асыратын халыаралы рылымдар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66-69
ОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70-73
ОЛДАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74-79
КІРІСПЕ
Таырыпты зектiлiгi.Демократиялы институттар мен ндылытар сыбайлас жеморлыты кріністерімен, сондай-а, одан туындайтын оамны траты жне ауіпсіз дамуына атер тндіретін проблемалармен сыйыспайтыны даусыз. Тиісінше азастанда іске асырылып жатан демократиялы айта рулар сыбайлас жеморлыты барлы кріністеріне арсы барлы дегейлердегі кресте тиімді жмыс істейтін жйесіз ммкін емес.
Сыбайлас жеморлыты мемлекетті бсекеге абілеттілігін едуір тмендететіні, оамда демократиялы айта руларды жзеге асыруды тежейтіні, елді халыаралы беделіне клеке тсіретіні белгілі. Е бастысы – адамдарды оамды демократиялы негізіне деген сеніміне, за мен ділдікке деген сеніміне, тптеп келгенде, билікке деген сеніміне сызат тсіретіні даусыз. сынылып отыран зерттеуді негізгі зектілігі де осында.
Зерттеуді нысаны.Жмысымызда сыбайлас жеморлыа арсы крестегі лемдік тжірибені зерттей, талдай отырып, осы былыса тн себептік-кешендік факторларды, оан арсы олданылатын халыаралы-ыты ралдарды арастырып, сыбайлас жеморлыа арсы кресті даму тарихына тоталамыз.
Зерттеу жмысыны масаты мен мiндетi.Жмысты масаты – сыбайлас жеморлыа арсы крес мселесіндегі халыаралы тжірибені саралап, айындап, сыбайлас жеморлы ылмыса арсы крес жніндегі занаманы оамны дамуына арай іс жзінде жетілдіріп отыратынына кз жеткізу. Ол шін мынадай міндеттерді орындау кзделді:
- сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы мселені ылыми-теориялы негіздерін айындау;
- сыбайлас жеморлыты болмысын, трлерін, негізгі белгілерін, ерекшеліктерін, субъектілерін анытау, сондай-а пайда болу себептерін айындау;
- сыбайлас жеморлы ылмыстарды себептік-кешендік факторларына арай топтастырып, олара сипаттама беріп, жіктеу;
- лем мемлекеттеріні сыбайлас жеморлыты алдын алу жне жолын кесу мселесіндегі тжірибесін зерттеу;
- дниежзілік ауымдастыты сыбайлас жеморлыа арсы
олданылатын халыаралы-ыты актілеріне шолу жасап, оларды р мемлекетті даму ерекшеліктеріне арай олданылуын талдау.
Зерттеу материалдары.Сыбайлас жеморлыа арсы крес мселесін Б.В Воложенкин, Г.А. Сатаров, П.А.Кабанов, М.Л. Цирик, М.И. Лёвин, Н.А. Морозов, И.И.Сулима, Г.В. Игнатенко, Ю.А.Кузнецов, А.В.Хомутова жне де баса алымдар зерттеді.
Жеморлыты аидаларын, трлері мен нысандарын, себептік-кешендік факторларын, сондай-а шетел мемлекеттеріні тжірибесін пайдалануды, олдауды сынан мынадай азастанды алымдарды ебектері осы мселеніні зерттелуіне елеулі лес осты: Б.А.Амрекулов, Г.И.Баймрзин, И.Ш.Борчашвили, С..апаров, Ш.ттаяов, Д.В. рбатов, Г.С.Муленов, М.О.Нукенов, С.С.Сартаев, Е.З.Трымбаев, М.К. Ынтыбаев жне таы басалар.
Жмысты зерттеу дiсi.Жмыс сыбайлас жеморлыа арсы крес саласындаы халыаралы тжірибені зерттеуге арналандытан, сыбайлас жеморлы факторларын белгілеудегі негізге алынан сипаттамалы діс, талдау дісі, осы былысты себептерін анытау, ерекшелігін натылау шін салыстырмалы діс, салыстырмалы-тарихи, баылау дiстері олданылды.
Зерттеудi теориялы жне практикалы маыздылыы.Зерттеуді нтижелерi мен тжырымдары сыбайлас жеморлы, оан арсы крес мселесіні ылыми негiздерiн з дегейiнде толытырады. Арнайы зерттеу нысанасы негiзiнде сыбайлас жеморлыа арсы крес саласындаы лемдік тжірибені жинатап, жйелеуге талпыныс жасалды. Зерттеудi нтижелерiн сыбайлас жеморлы ылмыса арсы крес мселесі бойынша арнаулы курстар оуда, семинарлар жргiзуде, затану курсында, оамды практикада пайдалануа болады.
I Блім. Халыаралы ы пен азастан занамасында сыбайлас жеморлыа арсы кресті алыптасуы жне дамуы
Сыбайлас жеморлы: теориялы негіздері, даму тарихы жне трлері
Сыбайлас жеморлыты даму тарихы ежелгі кезенен бастау алады. Ататы француз философы Шарль Луи Монтескье: «Кптеген асырлар тжірибесі крсеткендей, олында билігі бар адам, ылмыс жасауа бейім трады жне де тиісті шекке жетпейінше, сол баытта рекет жасай береді», - деп айтан[1]. Сыбайлас жеморлы былысын халыаралы заманауи трысынан тсіну жне оан арсы крес шараларын іске асыру жолдары ылмысты алдын алу жне ы бзушылармен жмыс жргізу жніндегі Б-ды Сегізінші Конгресіні хатшылыы зірлеген «Сыбайлас жеморлыа арсы крес бойынша практикалы шаралар» атты нсаулыта крініс тапты (Гавана, 1990 жылы тамыз-ыркйек).[2] Осы жатты талылау нтижесінде лемдік ауымдастыа сыбайлас жеморлыты мынадай ерекшеліктері сынылды:
1. Осы ымны маынасыныны сипатына арай сыбайлас жеморлыа жататын барлы ы бзушылытар енгізілуі тиіс, олар: этикалы, тртіптік, кімшілік жне ылмысты-ыты бзушылытар, бл сыбайлас жеморлы жолына тскен субъектіні ызметтік бабын з басыны пайдасына асыра пайдаланып, зады бзандыынан крінеді.
2. Мемлекеттік ызметтегі тлаларды сыбайлас жеморлы жолына итермелейтін субъектілерді ызмет шеберін шектеу. Бан шенеуніктерді артышылытарды засыз пайдалананын жатызуа болады, осындай ызмет крсететін субъектілерді шеберін жеке жне зады тлалар толытырылып отырады.
3. з ызмет жадайын жеморлы ы бзушылыты субъектісі ретінде заа айшы сипатта пайдалану.
4. Жеморлыты крініс табуыны е ауіпті екі трі:
- мемлекеттік немесе оамды мліктерді жеморлы жолмен рлау;
- мемлекеттік ызметкерлерді рекетінде рлы белгілері байалмаса да, оларды андай да бір артышылытарды засыз жолмен алу масатында з ызметтік жадайын теріс пайдалануы.[3]
1979 жылы Б-ды Бас Ассамблеясы жне сыбайлас жеморлы мселелері жніндегі аймааралы семинар (Гавана 1990 ж.) мынадай анытаманы сынды: «Сыбайлас жеморлы – бл жеке адамны немесе бір топ адамдарды ызмет жадайын з басыны мддесіне арай пайдалануы жне мемлекеттік ызметкерлерді ызмет бабын засыз пайда алуа баыттауы». [4]
Енді бір анытама 1999 жылы «Сыбайлас жеморлы шін ылмысты жауапкершілік туралы» атты Еуропа Кеесіні Конвенциясында берілген, онда: «Сыбайлас жеморлыа – мемлекеттік, муниципалды немесе зге де оамды ызметшілерді немесе коммерциялы не зге де йымдарды ызметшілеріні з мртебесін кез келген млікті засыз алуы, оны иемденуге ыты болуы, ызметті немесе жеілдікті пайдалануы, сондай-а аталан тлаларды осындай млікті, оны иемдену ыын баса тлаа беру, ызмет крсету жне жеілдіктер сыну жатады.[5]
Кейбір алымдарды пікірінше осы анытама толы емес, себебі сыбайлас жеморлы былысы ы ымыны шеберінен лдеайда ке.
М.О. Нукенов: «Сыбайлас жеморлы» жне «йымдасан ылмыс» ымдарын бір-бірімен байланыстыра арауды сынады. Оны пікірінше, сыбайлас жеморлыты йымдасан ылмыс кілдері мемлекеттік органдар жмысын «баылау» ралы ретінде пайдаланады, бндай жадайда ылмысты леуметтік трыдан баылау бейтараптанады, сондай-а йымдасан ылмыс кілдері билік органдарын з масатына жету шін пайдаланады жне саяси шешімдер абылдауда ыпал жасайды.[6]
А.С. алмрзаев сыбайлас жеморлыты: «кез келген ызметкерді ызмет жадайын пайда кнемдік масатында пайдалануы», - деп сипаттайды.[7]
азастан Республикасыны 1998 жылы 2 шілдедегі «Сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы» Заыны 2-бабына сйкес: «Мемлекеттік міндеттерді атаратын адамдарды, сондай-а солара теестірілген адамдарды лауазымды кілеттілігін жне соан байланысты ммкіндіктерін пайдалана отырып, не мліктік пайда алу шін оларды з кілеттіктерін згеше пайдалануы, жеке зі немесе делдалдар арылы зада кзделмеген мліктік игіліктер мен артышылытар алуы, сол сияты бл адамдара жеке жне зады тлаларды аталан игіліктер мен артышылытарды ыа арсы беруі арылы оларды сатып алуы сыбайлас жеморлы деп ынылады».[8]
азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаев атап ткендей: «Сыбайлас жеморлы – бл аламды мселе, одан лемні бірде-бір мемлекеті, бірде-бір саяси жйе, бірде-бір саяси тртіп оралан емес». [9]
азіргі отанды дебиеттерде: «Сыбайлас жеморлы - (латын тілінен «соrruptio» - пара беріп сатып алу, ы бзу, лдырау деген маынаны білдіреді) деп оамды жне саяси ызметкерлерді, лауазымды тлаларды сатындыын, оларды сатып алуды, яни саяси, экономикалы, скери жне таы баса да салалардаы ызметкерлерді олындаы билігіні ммкіндіктерін жне ызмет бабын жеке басын байыту масатында пайдалануын айтады».
А.Н. Аыбаевты пікірінше: «Сыбайлас жеморлы - бл кез-келген лауазымды тланы зіне жне таы басалара засыз жолмен пайда келу масатында жасаан ылмысы. [10]
Жоарыда келтірілген анытамаларды талдай келе, мынадай орытынды жасауа болады:
- сыбайлас жеморлы былысыны зіне тн белгілері бар;
- сыбайлас жеморлы - бл, е алдымен, леуметтік былыс;
- халыаралы жаттарда жеморлыты наты анытамасы жо;
- рбір мемлекет азіргі ыты дстрлер негізінде здеріні жеморлыа арсы ралдар жиынтыын анытайды;
- жеморлы ымы азіргі оамдаы жеморлыты ыты анытамасына негізделмеген.
Сйтіп, айтыландарды орыта келе, сыбайлас жеморлы - бл екі жа арасындаы «мміле» деп тжырымдауа болады, оны бірі – з лауазымды кілеттігін заа арсы пайдаланатын мемлекттік немесе жеке ызметте жмыс істейтін тла, екіншісі – мемлекеттік немесе жеке рылымды з басыны пайдасы, яни материалды жадайын ктеру, артышылы алу, зада кзделген жауапкершіліктен таю таы шін пайдаланатын адам. Осындай былыс екі жолмен жзеге асырылуы ммкін:
1. мемлекеттік ызметшіні зі алдына келген адамды пара, сыйаы беруге мжбрлейді.
2. белгілі бір адам, бл йымдасан ылмыс кілі болуы ммкін, мемлекеттік ызметшіге кп жадайда психологиялы ысым крсетіп, оны «сатып алу» масатында пара, сыйаы алуа итермелейді.
Сыбайлас жеморлыты трлері мен типологиясын арастыру шін, сыбайлас жеморлы субъектілеріні ызметтік бабын з басыны пайдасына пайдалануына, пара беруші мен пара алаушыны мртебесіне, пара берушіні зіне алан пайдасына, пара беруді масатына, сыбайлас жеморлыты таратылуы жне жиілігіне арай келесі жіктелімге назар аударалы.[11]
Сыбайлас жеморлы арым-атынастарыны типологиясы(1-Кесте)
| Сыбайлас жеморлы типологиясыны лшемдері | Сыбайлас жеморлыты трлері |
| ызметтік бабын з басыны пайдасына пайдаланушы субъект | Мемлекеттік сыбайлас жеморлы Коммерциялы сыбайлас жеморлы Саяси сыбайлас жеморлы |
| Сыбайлас жеморлыты арым-атынасты бастамашысы | Мекемені басарушы тла алдына келген адамды пара беруге мжбрлейді. Кмек срап келген адамны зі пара сынады. |
| Пара беруші субъект | Жеке адам парасы (кез келген азамат) Ксіпкерлік пара (наты фирмалар) ылмысты пара (йымдасан ылмыс кілдері, мысалы, есірткі таратушылар) |
| Параны трі | Ашалай пара; ызмет крсету |
| Пара берушіні пара беру масаты | Тездету шін пара беру (пара алан адам бір істі жедел орындауы тиіс) Тежеу шін пара беру (пара алан адам бір істі орындалуын тотатуы тиіс, сйтіп з ызметтік міндеттерін бзады) «Жылы кзбен арау» шін берілетін пара (пара алан адам ызмет бабында белгілі бір тланы «тырна астынан кір іздей бермеуі тиіс» ) |
| Сыбайлас жеморлыты арым-атынасты орталытандырылу дрежесі | Орталытандырылмаан жеморлы (пара беруші кез келген адам з бетінше рекет етеді). Орталытандырылан сыбайлас жеморлы «тменнен жоары жаа арай» (тменгі сатыдаы шенеуніктер жинаан парасын зара жне жоары тран басшылыпен бліседі) |
| Сыбайлас жеморлыты арым-атынасты таратылу дегейі | Билікті тменгі сатысында орын алан сыбайлас жеморлы (билікті тменгі жне ортаны сатыларында) Билікті жоары сатысында орын алан сыбайлас жеморлы (жоыры ызметтегі шенеуніктер жне саяси айраткерлер) Халыаралы сыбайлас жеморлы (шаруашылы арым-атынас саласында) |
| Сыбайлас жеморлыты байланыстарды жиілігі | Ауы-ауы трдегі сыбайлас жеморлы Жйелі трдегі сыбайлас жеморлы Клептократия (билікті ажырамас блігі ретіндегі сыбайлас жеморлы ) |
Кне заман тарихына кз жгіртетін болса, алашы жне ерте тапты оамдарда абыздара, ксемдерге, скербасыларына оларды крсеткен кмегі, ызметі шін тлемаы беру деттегідей норма болып абылдананы млім. Жоары шенде тран басшылар арамаындаы тменгі шендегі ызметкерлерді белгіленген бір тлемаыа риза боланын талап ете бастады, яни олар белгілі бір клемде жалаы алатын болды. Ал тменгі шендегі ызметкерлер лауазымды міндеттерін орындау барысында крсеткен ызметі шін жасырын трде осымша тлем талап еткен. Біздіше осы былысты сыбайлас жеморлыты алашы белгілері деп арастыруа болады.
Антик оамы (кне грек ала-мемлекеттер, республикалы Рим) тарихыны ерте заманында ксіби мемлекеттік шенеуніктер болмаан, сондытан сыбайлас жеморлы былысы да жоты асы еді. Бл былыс антик оамы лдыраан дуірде ке ріс ала бастады. Осы кезде рим ыында «corrumpire» деген термин пайда болып, «блдіру», «біреуді сатып алу» деген маынаны білдіріп, билікті асыра пайдаланушылы жадайы болан кезде олданылан. Мемлекет нерлым орталытандырылан болса, сорлым азаматтарды мемлекеттік дегейдегі істі з бетінше шешуі шектеулі болады, осыан орай тмендегі жне жоарыдаы шенеуніктер ата адаалаудан босаысы келген адамдардан жасырын трде пара алып, сйтіп зады бзушылыа жол беріледі. Сыбайлас жеморлыты осындай «тзімді нормасы» сіресе ндірісті азиялы тсілінде байалады. Сйтіп, Артхашастраны авторы сара шенеуніктерді мемлекеттік млікті талан-таража салуды 40 тсілін крсеткен.
Сыбайлас жеморлыты жаа арынмен ке ріс алуы ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басына келеді. Бір жаынан, іс-шараларды мемлекеттік реттеу дрежесі ктеріліп, осыан орай шенеуніктерді билігі кшейе тсті. Екінші жаынан, ірі ксіпкерлік пайда болып, олар з масатына жету шін «мемлекетті сатып алуа» кірісті. Дамыан елдерде (Екінші дниежзілік соыстан кейін Батыс Еуропа елдерінде) саяси партияларды маызы скен сайын партиялы сыбайлас жеморлы ке етек ала бастады. ХХ асырды екінші жартысында «шінші лем» елдері саяси дербес ел болып дамыан кезде, оларды мемлекеттік аппараты алашы кезден бастап сыбайлас жеморлы жолына тскен еді. «шінші лем» елдерінде «тменнен жоары жаа арай» сыбайлас жеморлы трі кездеседі, бндай жадайда параор басшы з кінсін мойындамай, арамаындаы ызметкерлерді жазаа тартады. Сондай-а «жоарыдан тменге арай» сыбайлас жеморлы трі де болан, бндай жадайда жоары ызметте тран шенеуніктер ашы трде пара алып, алан парасымен арамаындаы ызметкерлермен жартылай бліскен (сыбайлас жеморлыты осындай жйесі Отстік Кореяда байалады). «шінші лем» елдерінде (Филлипинде, Парагвайда, Гаитиде, Африканы кейбір елдерінде) клептократиялы тртіп орнаан, бл елдерде сыбайлас жеморлы барлы леуметтік-экономикалы арым-атынасты амтыан жне пара бермесе ешбір іс орындалмайды. 1990 жылдары сыбайлас жеморлы мселесі аса зекті мселеге айналды. Осы кезде брыны социалистік елдерде сыбайлас жеморлы аса лкен арынмен дамыды.
орыта келе айтатынымыз, ХХ асырда сыбайлас жеморлыты арым-атынасты даму дерісі мынадай:
- сыбайлас жеморлыты трі мен формасы кбее тсті.
- ауы-ауы трдегі сыбайлас жеморлы жйелі трдегі сыбайлас жеморлыа айналды.
- билікті тменгі сатысында орын алан сыбайлас жеморлы билікті жоары сатысында кездесетін, одан рі халыаралы сыбайлас жеморлы сипатына ие болды.