Сыбайлас жеморлыты ылмысты себептік-кешендік факторлары
Сыбайлас жеморлы мселесін зерттеген кезде мынадай сауал туындайды: сыбайлас жеморлыты пайда болу себептері андай жне осы былыс неліктен осындай трде жзеге асады.[12] Сыбайлас жеморлыты пайда болу себептерін зерттеу барысында біратар киындытара тап боламыз. Кейде бір фактіні сыбайлас жеморлыты себептері ме лде салдары ма екенін анытау да иынды туызады. [13]Сыбайлас жеморлыты пайда болу себептері жйеленіп, мынадай жіктелім сынылады: леуметтік-экономикалы, саяси, йымдастырылан, ыты себептер, сондай-а мдени-этикалы сипаттаы факторлар. Осы себептерді райсысына тоталайы.[14]
леуметтік-экономикалы себептер. Сыбайлас жеморлыты кеістік ерекшеліктерін талдау кезінде айындаландай, елдегі сыбайлас жеморлыты ріс алу дрежесі экономиканы даму дегейіне тікелей байланысты. Алайда керісінше фактіні байауа да болады. Халыаралы Валюта оры жргізген зерттеуді нтижесі бойынша сыбайлас жеморлы ел экономикасыны дамуына едуір кедергі келтіреді. Сондай-а сыбайлас жеморлы елге келетін инвестициялар легін ысартатыны, дарынды адамдарды німсіз жмыса тартатыны, бай табии ресурстарды тиімсіз пайдалануа жол беретіні, сонымен атар, сыбайлас жеморлы рылымды экономикалы ркендеуді арттыруа баытталан реформаларды жргізілуін тежейтіні айындалды. Елді табии ресурстармен (орман, минералды, су ресурстары) жасы амтылуы да сыбайлас жеморлыты дамуыны бір факторы болып есептеледі. Елдегі бндай байлыа екі трыдан арауа болады. Бір жаынан, елде бай табии ресурстарды болуы ел экономикасы ркендеуіні негізі болып, сыбайлас жеморлыты тмендеуіне себеп болуы керек. Екінші жаынан, табии байлы ел экономикасыны ркендеуін емес, зіне пайда алуды масат ттан сыбайлас жеморлы субъектілерін ызытырады.[15] Халыаралы Валюта оры жргізген зерттеу крсеткендей, сыбайлас жеморлы мемлекетке тсетін жылды табысты тмендетеді, себебі салы тлемеуді, салы тлеуден засыз босатуды ммкіндіктері пайда болады немесе салы басармасы лсіз жмыс істейді. Жеморлыты ріс алу себептеріні аса маыздысы - мемлекеттік жне жеке секторлар ызметкерлеріні ебекаы клемі.[16] рине, ебекаысы тмен боландытан, шенеуніктер осымша табыс кздерін іздестіреді, осындай жадайда шенеуніктер ресми ызметтік міндеттерін асыра пайдаланып, пара алады. Мемлекеттік ызметшілерді табысы лкен клемді боландытан, олар з ызметіні ауіпсіздігін жне тратылыын амтамасыз ету шін арамаындаы ызметкерлеріні сыбайлас жеморлы рекеттерін жасамауына жадай туызады: ызмет бабында з міндеттерін адал да мінсіз орындаан ызметшілерді ктермелейді, сыйаы беруге сынады, зады трде лауазымын ктереді. Осындай жадайда лауазымды тлалар з зыреті шеберінен шыпауа, зады бзбауа, діл рі адал болуа тырысады.[17]
Білім беру жйесі экономиканы рістеуіні аса маызды жетістіктеріні бірі болып саналады. оамны білім дегейі нерлым жоары болса, сорлым моральды-адами жне ыты нормаларды бзылуы те сирек кездеседі. Осыан орай, оамны білім дегейі мен сыбайлас жеморлыты даму дегейіні арасында тиісті дрежеде байланыс бар деген ойдамыз. Айтыландарды орытындылай келе, айтатымыз:
- жаымсыз элеуметтік-экономикалы факторлар кез келген мемлекетте сыбайлас жеморлыты пайда болуы, рістеуі жне таратылуыны себептері болып табылады.
- алайда жоарыда крсеткеніміздей, леуметтік-экономикалы факторлар белгілі бір жадайларда сыбайлас жеморлыты алдын алу шін олданылан ралдар болуы бден ммкін.
Саяси себептер. Тжірибе крсеткендей, сыбайлас жеморлы мемлекетті экономикалы жне саяси дамуына кері сер етеді. [18] Сыбайлас жеморлыты дамуына ыпалын тигізетін саяси факторлара мемлекеттік рылымны ерекшеліктерін жатызуа болады. оамны демократиялануына байланысты сыбайлас жеморлы «жаа» салаларды игерді, бл – саяси партияларды, электоратты лауазымды ылмыстарды аржыландыру, сайлауда сайлаушылар дауысыны басым кпшілігін алуды амтамасыз ету шін саяси демеушілер жйесін дамыту. Демократияландыру дерісі саяси ызметті жзеге асыру шін орталы билікті біршама кілеттіктерін айматы жне жергілікті билікке беруді кздейді, ал бндай жадай кейбір басшылара жаа конституциялы кілеттіктерін асыра пайдалануа ммкіндік береді.[19] Осы пікірге Швейцария мемлекеті длел бола алады, ондаы демократияны тарихи тамыры тереде жатыр. Тарихи дерек кздер крсеткендей, мемлекетте басару нысаныны крт згеруі де мемлекеттік ы бзушылыпен атар жреді, ал халы ондаан жылдар бойы саяси трасыздытан зардап шегеді.[20] Мемлекетте оамды - саяси бостандыты орныуы азаматтарды зін мемлекетті толы ылы мшесі ретінде сезінуге, билікті жзеге асыруа, оамны істеріне араласуа бейімдейді. Сыбайлас жеморлыа арсы кресті ралы ретінде леуметтік-ыты баылау Жапония мен АШ-та ке ріс алды.[21]
Сйтіп, жоарыда айтыландардан мынадай орытынды шыаруа болады:
- бостандыа ие азаматты оам - мемлекетте жеморлы дегейі те тмен болуыны кепілі.
- саяси трлаулылы, кіметті, басшыларды жиі ауысуы, сыбайлас жеморлыты рістеуіні басты шарты.
- мемлекетті жалпы саяси баытыны жиі згеруі елдегі леуметтік - экономикалы ахуалды трасыздыына кеп соады.
йымды-институционалды себептер. Соы кездері жргізілген зерттеулер крсеткендей, сыбайлас жеморлы мемлекеттілікті институционалды негіздеріне сііп, оларды ызметіні тиімсіздігі, дрыс йымдастырылмауы салдарынан, есеп беру жне баылау жйесінде натылы болмаандытан ке ріс алуда. Мемлекетті лтты экономикаа араласу факторына натыра тоталайы. Экономика саласында мемлекетті кілеттігі ке тараан жадайда сыбайлас жеморлыты дамуына алышарттар алыптасады, ал бл – «мемлекет оятын шектеулерден ашуды бірден бір тсілі».[22] Шектеулер нерлым кп болса, сорлым сыбайлас жеморлы рістеп, тамыры тередей тседі. Осы пікірді длелдеу шін АШ-ты Халыаралы даму жніндегі агенттігі жасаан Инвесторлара арналан нсаулытарды талылайы. Осы Нсаулыта лемні 40 мемлекетінде инвестиция салуа жне іскерлік операциялар жргізуге келтірілентін процессуалды жне кімшілік кедергілер туралы баяндалады жне осы кедергілерді есеру тсілдері сынылады. Осы Нсаулыта крсетілген бадар барлы жадайда бірдей емес: егер инвесторды жргізетін жмысы кп уаыт алатын, ымбат бааланатын жне крделі болса, ол жоары дегейдегі сыбайлас жеморлыа рынуы ммкін. Мемлекетке инвестиция тарту ісінде жоары лауазымдаы тлалар елеулі рл атарады. Мемлекеттік ызметке абылдау кезінде міткерді ксіби біліктілігіне, мінез-лына, моральды – этикалы станымдарына баса назар аудару ажет. Нсаулытарды талдау барысында барлы 40 Нсаулыа тн задылы байалды: инвесторлара келтірілетін бюрократиялы кедергілер мемлекетті ыты жйесімен тыыз байланысты. ыты жйесі жалпы ыа негізделген мемлекеттерде (лыбритания, АШ, Канада, Австралия, Жаа зеландия) бюрократиялы кедергілер жоты асы, іс жргізуде ашыты басым, сол себептен сыбайлас жеморлы дегейі тмен.[23] Билік жне сыбайлас жеморлыты баылау бір-бірімен тыыз байланысты екені баршамыза млім. Сыбайлас жеморлы – билікті ауарсыздыыны крсеткіші. Наты институционалды йымны болмауы, ызметті егжей - тегжейлі регламенттенбеуі, ы бзушылыты баыланбауы жне жасалан ылмыс шін жауапа тартылмауы - басару аппаратыны ауарсыздыына жне сыбайлас жеморлыты дамуына кеп соады. [24]
ыты сипаттаы факторлар. Сыбайлас жеморлы - бл леуметтік жауызды, біріншіден мемлекетке лкен аржылы нсан келтіреді, екіншіден мемлекеттік билікті беделіне залал келтіреді, шіншіден оам мен мемлекет билігіні кілеттіктерін моральдік трде латады. Мемлекеттік аппаратты тиімсіз йымдастырылуыны салдарынан оамда ыты реттеуді кемшіліктері де орын алуы ытимал. ыты реттеуді кемшіліктеріне кейбір елдерді занамасында сыбайлас жеморлы сипатындаы ммілелер жасасаны шін ылмысты жауапа тарту жне жазалау жйесіні болмауы, мемлекеттік ызметті теу жніндегі наты ережелер мен регламентті жотыы жатады. Ал бндай жадай йымдасан ылмыспен астасып жатан ксіпкерлікті жне билікті тыыз байланыста жмыс істеуіне те тиімді. Осыан орай фаворитизм, протекционизм, лоббизм ркендеуде. Сонымен атар непотизм мен саяси демеушілік те ке тараан. Сыбайлас жеморлы алыпты нормаа айналады. Ал бл – ы орау органдарыны, кп жадайда осы органдарды зі де сыбайлас жеморлыа малынан, біріншіден, институционалды сыбайлас жеморлыа арсы крес жргізуге кші жетпейді, екіншіден ы орау органдарын сыбайлас жеморлы субъектілері з задарына баындырады.[25] ылмыс жасаандарды басым кпшілігі жазаа тартылмаандытан, ылмысты істерін одан рі жаластыра береді. Кп жадайда сот жйесі сыбайлас жеморлы субъектісіне атысты з бетінше жне туелсіз шешім шыара алмайды. Туелсіз рылымдар енгізілген біратар елдер (АШ-та туелсіз прокурор, Гонгконгта, Сингапурде, Малайзияда, Тайванда туелсіз комиссия) сыбайлас жеморлыа арсы крес ісінде наты жетістіктерге ол жеткізді. Бндай мекемені ру кезінде билік пен млік, саясат пен аша мселесі жйелі шешімін табуы керек.
Мдени-этикалы сипаттаы факторлар. Сыбайлас жеморлыа мдени - этикалы факторларды ыпал етуіне баа беру жеіл емес, себебі бл сала «материалды емес».[26] Алайда оамны мдениеттілігін сыбайлас жеморлыты негізгі себебі ретінде арастыруымыз тиіс. Дін, мдениетті ажырамас блігі бола трып, оамда сыбайлас жеморлыты дамуыны алышарттары болуы ммкін. Сондытан оамда бір рекет норма деп танылса, оны ылмыс деп жариялау иынды келтіреді.[27] Осы жадайа орай мынадай мысал келтірейік. ытайда басты идеология конфуцианды боланын білеміз, оны аидаттары бойынша халы жоары ызметтегі адамдарды «кеміз» деп арастыран. Сондытан абылдауа келмегеннен грі, абылдауа сыйлысыз келгені наразылы туызан. Байаанымыздай, бір елде кейбір былыс сыбайлас жеморлыты деп танылса, екінші елде оны сыпайылы танутышылы деп біледі. Мселен, «керек» адамды мейрамханаа шаыру, «ерекше» бір кмегі шін біреуге нды сыйлы беру, жоары оу орнына тсуге кмектесу таы сол сияты этикаа жатпайтын ылы деп танылмайды. [28]
Сйтіп, сыбайлас жеморлы - бл, біріншіден, мемлекетке лкен аржылы нсан келтіреді, екіншіден, мемлекеттік билікті беделіне залал келтіреді, шіншіден, оам мен мемлекет билігіні кілеттіктерін моральдік трысынан лдыратады.
Халыаралы ы пен азастан Республикасыны занамасындаы сыбайлас жеморлыа арсы кресті дамуы
Жалпы дниежзінде жеморлы лемдік масштабтара ие болды. Сыбайлас жеморлы мселесін шешуге Б, Еуропа Одаы, Еуропа Кеесі, Америка мемлекеттеріні йымы, сонымен атар, Экономикалы Ынтыматасты жне Даму йымы осылады. Тарихи дамуды азіргі кезеінде жеморлыты транслттылыы бкіл оамдасты ауіпсіздігі шін тндіретін ауіпті бейтараптандыру шін халыаралы дегейде жаанды шаралар абылдауды талап етеді. Халыаралы жеморлыа арсы мыналара баытталан ыты, саяси, йымдастырушы шаралар кешені ретінде стратегия ажет: 1) оамды жеморлыа арсы кзарас алыптастыру; 2) жеморлыты зияны туралы хабардарлыты ктеру; 3) жеморлы ы бзушылытарды сыныптауды халыаралы стандарттарын амтамасыз ету, за зыреті ділет параметрлерін унификациялау; 4) жеморлы рекеттерді айындау ммкіндігін амтамасыз ету шін оны алдымен аржы саласында ашыты атмосферасын жасау.[29]
Жоарыда крсетілген масаттара жетуде сыбайлас жеморлыа арсы саясат р трлі халыаралы йымдарды халыаралы -ыты актілеріне баытталан. Жеморлы мселесіне Біріккен лттар йымы лкен кіл бледі. лемдік былыс ретінде жеморлыа арсы баытталан бірнеше декларация мен конвенциялар абылдананын тменде байауа болады. 2003 жылы Біріккен лттар йымы «Сыбайлас жеморлыа арсы» Конвенциясын абылдады.[30] Конвецияны жаымды жатары кп, біра та Конвенцияда арастырылан сыбайлас жеморлыпен кресуді кптеген шараларына арамастан, оларды орындау ы бзушыа деген тиісті санкциялармен амтамасыз етілмеген. Б арамаында рылан йымдар жеморлыа арсы ралдарды жасауда белсенді ызмет атарады. Халыаралы ылмысты алдын алу орталыы, Біріккен лттар Хатшылыыны ылмысты алдын алу жне нашаорлыты адаалайтын басарма айма аралы ылмыс бойынша Біріккен лттар Институтымен бірге «Жеморлыа арсы лемдік бадарламаны» жасады.
Шетелдік мемлекеттік органдарды лауазымды тлаларыны параорлыымен кресу жнінде Экономикалы Ынтыматасты жне Даму йымыны 1997 жылы 21 арашада абылданан жне коммерциялы іс-рекет жргізу барысында шетелдік мемлекеттік шенеуніктерге пара беруді ылмыс деп жариялау мселесіне арналан «Халыаралы іскери операцияларды жргізу барысында шетелдік мемлекеттік органдарды лауазымды тлаларыны параорлыымен кресу жнінде» Конвенция. Бл конвенция коммерциялы ортада салауатты бсекелестікті алыптастыруда алышарт болып есептеледі.[31] ЭЫД сипатталан ыты бастамасыны маыздылыы ш кеземен аныталады. Біріншіден, ол Солтстік жне Отстік елдерге сыбайласты тлемдерді аылып келуін ысартады. Бл тиісті мемлекеттік басаруды жзеге асыру шін жне сауда-саттыты діл жадайларын сатау шін олайлы ахуал жасауа тікелей септігін тигізеді. Екіншіден, ол жаанды масштабта басару нормаларын дайындау шін лгі бола алады.[32] Еуропа Одаы 1995 жылы «зіні аржы мддесін орайтын Конвенцияны» абылдады. Осы жата осымша ретінде 1997 жылы Еуропа Одаы «Еуропа оамы жне осы оамдарды мше-мемлекеттеріні лауазымды адамдары кірген жеморлыа арсы крес туралы Конвенция» абылдады. Еуропамен салыстыранда 1996 жылы Америка мемлекетіні йымы клемді жатты абылдады. Америка аралы Конвенция жеморлыа арсы кресті ке трде олдайды. Бл айматы келісім (АШ-ты оса, АМ мшелеріні кпшілігі ол ойан) мше мемлекетті з аумаында конституцияа баындырылан жеморлы рекетті жоюа баытталан шараларды олдануды, отандастарыны жне резиденттеріні шет елдегі рекеттеріне жауап беруді талап етеді. Бл Конвенцияны Отстік жне Солтстік Американы 20 мемлекеті бекітті. Осы жат мемлекетті ішінде жасалан ылмыса ана емес, транслтты атынастара да таралады.[33] Аталан жаттарды райсысына шінші блімде жеке - жеке тоталатын боламыз.
Мыжылдытар тоысындаы тарихы теренен бастау алатын сыбайлас жеморлы бгінде бкіл лем оамдастыына ауіп тндіріп отыраны млім. з кезегінде, азастан туелсіздік алан кезден бастап сыбайлас жеморлыа арсы кресті мемлекетті бірінші кезектегі міндеті етіп ойып, мселені кн тртібіне жиі шыаратын болды. Кеестік кезенен кейінгі кеістікте сыбайлас жеморлыа арсы кресте іс-имыл жйесін жасауда, занамалы база зірлеуде елімізді кшбасшылы жадайды иеленіп отыраны кездейсо емес. 1998 жылы азастан «Сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы» зады бірінші болып абылдады, онда мемлекетті сыбайлас жеморлыа арсы стратегиялы саясаттары белгіленді. Оны жзеге асырылуына 10 жылдай уаыт тті. Содан бері заа бірнеше рет згерістер мен толытырулар енгізіліп, заман талабына сай кресуді жаа жолдары арастырылды.[34] Алайда осы заа дейін де ел Президенті сыбайлас жеморлыа арсы креске атысты біратар нормативтік актілерге ол ойан. Сыбайлас жеморлыа жне йымдасан ылмыса арсы креске арналан біратар жарлытар бл баыттаы жмыс сабатастыта, скеле трде жріп жатандыына длел.[35] Сйтіп, 1992 жылы 17 наурызда азастан Республикасы Президентіні «Сыбайлас жеморлыа жне йымдасан ылмыса арсы кресті кшейту жніндегі іс-шаралар туралы» Жарлыы абылданып, сыбайлас жеморлыа жне йымдасан ылмыса арсы кресті йымдастырушылы жне зге де алышарттарын алыптастырды. Осындай ылмыса ыпал ету шаралары айындалды, оны ішінде тртіптік, мліктік жне кімшілік сипаттаы ылмысты алдын алу шаралары. Жарлыта республикамызда ылмысты ксібилікті ныайып, йымдасан сипата ие болып келе жатандыы, баяндалады.[36] Осы Жарлытан кейін мынадай аулылар абылданды: 1992 жылы 4 желтосандаы «Мемлекеттік басару органдарындаы лауазымды тлаларды тртіп, оамды тртіп жне ауіпсіздік ахуалы шін жауаптылыын арттыру туралы» аулы, 1994 жылы 11 апандаы «ылмыса арсы кресті кшейту туралы» аулы, сондай-а 1994 жылы 9 маусымдаы «Задылы пен ыты тртіпті амтамасыз ету бойынша осымша шаралар туралы» аулы жне таы баса.[37] Осы жаттарды барлыында параорлы пен сыбайлас жеморлы оамны, мемлекетті мдделеріне айшы келетіндігінен, азастан Республикасы Конституциясыны негізгі аидаттарымен сыйыспайтындыы туралы жне ерекше аталып тіледі.
азастан Республикасы Президентіні 1997 жылы 5 арашадаы «лтты ауіпсіздікті ныайту, сыбайлас жеморлыа жне йымдасан ылмыса арсы кресті одан рі кшейту жніндегі іс-шаралар туралы» Жарлыы лтты ауіпсіздік органдарына, дстрлі міндеттерін шешуімен атар, сыбайлас жеморлы жолына тскен жоары ызметтегі шенеуніктерге, скери ызметкерлерге, прокурорлара, ы орау органдарыны ызметкерлеріне, арнаулы ызмет пен судьялара, сондай-а контрабанда жне есірткі бизнесіне арсы креске барлы кштерін жмылдыруды міндеттеді. Ел басшылыыны сыбайлас жеморлыа арсы креске бет алысы батыл рі дйекті екенін атап ту ажет. Сйтіп, 1998 жылы 11 шілдеде азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаев азастан халына сыбайлас жеморлыа арсы крес мселесіне арналан ндеу жолдады. Елбасыны осы ндеуі 1998 жылы 2 шілдедегі «Сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы» за абылдананнан кейін баралы апарат ралдарында жарияланды жне біздіше, ндеу аталан заны кіріспесі ретінде абылдануы тиіс. Аталан заны негізіне Б жне ТМД-ны Парламентаралы ассамблеясыны аясындаы халыаралы йымдар зірлеген модельді актілер алынан. Заны масаттары: азастанны 2030 жыла дейінгі даму стратегиясыны негізгі ережелерін жзеге асыру; ел азаматтарыны ытары мен бостандытарын, оамды мдделерді орау. азастан Республикасыны лтты ауіпсіздігін амтамасыз ету; сыбайлас жеморлыа байланысты ы бзушылыты алдын алу, анытау, оларды жолын кесу жне ылмысты ашу, оларды зардаптарын жою жне кінлілерді жауапа тарту арылы мемлекеттік органдарды, мемлекеттік міндеттерді атарытын лауазымды жне зге де тлаларды, сондай-а олара теестірілген адамдарды тиімді ызметін амтамасыз ету.[38]
Республиканы занамасында осы зада алаш рет сыбайлас жеморлы пен ы бзушылыа зады ым ретінде анытама беріледі, оларды субъектілері айындалады. Зада сыбайлас жеморлыа арсы кресті негізгі баыттары тжырымдалан, оларды е бастысы азастан Республикасы Конституциясы 39-бабыны 1-тармаына сйкес мемлекеттік міндеттерді атаруа укілдік берілген лауазымды адамдарды, сондай-а олара теестірілген адамдарды ытары мен бостандытарын шектеуге жол бермеушілік болып танылады.[39] Зада сыбайлас жеморлыты алдын алу, сыбайлас жеморлыпен ы бзушылыпен жне ол шін жауаптылы шаралары арнаулы тарауда тжырымдалан. Сыбайлас жеморлыпен ы бзушылы шін тртіптік, азаматты - ыты, кімшілік жне ылмысты жауаптылы кзделген. Сыбайлас жеморлы мселесі замен оса, азастан Республикасыны ылмысты Кодексті 13 тарауыны 41бабында, сондай-а 176 бабыны 3 тармаында: жеке меншікке арсы ылмыстар; 193 бабыны 3 тармаы мен 209 бабында: экономика ызмет саласындаы ылмыстар; 307-315 баптарында: мемлекеттік ызмет ызыушылыына арсы баытталан жеморлы рекеттер, 380 бапта: скери ылмыстар жайы.[40] Ал, азастан Республикасыны кімшілік ы бзушылы туралы Кодексті жеморлы мселесі 532 - 537 баптар аралыында айтылан.
Осы зады орындау шін азастан Республикасы Президентіні 1998 жылы 7 желтосандаы Жарлыымен 1999 - 2000 жылдара арналан сыбайлас жеморлыа арсы кресті алашы мемлекеттік бадарламасы бекітілген.[41]
азастан Республикасы кіметіні 1999 жылы 20 шілдедегі №1015 аулысымен Сыбайлас жеморлыа арсы труды леуметтік - экономикалы жне аржылы шараларын жзеге асыру бойынша кімет іс-имылыны бадарламасы бекітілген.
азастанны 2030 жыла дейінгі даму стратегиясын, «Сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы» заын, азастан Республикасыны лтты ауіпсіздігі стратегиясын іске асыру масатында 2001 жылы 5 атарда 2001-2005 жылдара арналан сыбайлас жеморлыа арсы кресті екінші мемлекеттік бадарламасы бекітілді.[42] Аталан бадарлама алдыны бадарламаны логикалы жаласы болып, сыбайлас жеморлыты, сіресе экономика саласындаы сыбайлас жеморлыты, туызатын жадайларды айындауды жне жолын кесуді тиімділігін одан рі арттыруа баытталан шараларды кздейді.[43].Адам ытарын орауды соттан тыс институттары ныаюда. азастан Республикасы Президентіні 2004 жылы 29 арашадаы «Адамдар мен азаматтарды конституциялы ытарын орау жйесін одан рі жетілдіру» Жарлыымен халаралы стандарттара сай келетін азастан Республикасындаы адам ытарын орау жніндегі укіліні (Омбудсмен) ы орау ммкіндіктері кеейтілді.[44] азастан Республикасыны Президенті азастан халына 2005 жылы 18 апандаы жолдауында сыбайлас жеморлыа жне ылмыса арсы кресті нтижелері мен мселелерін талдай келе, азастанны кеестік кезенен кейінгі кеістікте сыбайлас жеморлыа арсы крес саласындаы зады абылдаан алашы мемлекет екенін ескеріп, халааралы конвенциялара осыланын атап тті. Осы мселеде азастан соы орында еместігі баршамыза млім.
2006-2010 жылдара арналан сыбайлас жеморлыа арсы кресті мемлекеттік бадарламасында (шінші бадарлама) сыбайлас жеморлы леуметтік-экономикалы даму, нарыты экономикаа кшу, инвестициялар тарту процестерін тежейді, демократиялы мемлекетті саяси жне оамды институттарына жаымсыз сер етіп, елімізді болашата дамуына ауіп тндіретіні айтылан.[45]
азастан Республикасыны Президенті азастан халына 2006 жылы 1 наурыздаы жолдауында мемлекеттік саясатты басымдытарыны бірі ретінде сыбайлас жеморлыа арсы крес белгіленді.[46] Сонымен атар, азастан Республикасы Президентіні 2005 жылы 14 суірдегі «Сыбайлас жеморлыа арсы крес, мемлекеттік органдар мен лауазымды тлаларды ызметіндегі тртіпті ныайту бойынша шаралар туралы» Жарлыы жзеге асырылуда. Осы Жарлыты орындау шін кімдерді, мемлекеттік органдар ызметкерлеріні сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы занамалыты бзаны шін жауаптылыты арттыру бойынша шаралар олданылуда. [47]
азастан Республикасы Президентіні 2005 жылы 3 мамырдаы Жарлыымен «Мемлекеттік ызметшілерді ар-намысы кодексі» бекітілген. Бнда лемдік тжірибе ескеріліп, мемлекеттік билік органдарыны беделін арттыруа баытталан мінез-лыты негізгі этикалы нормалары белгіленген.[48] Елбасы Президент кімшілігі, кімет, Парламент кілдеріні, облыс жне Астана мен Алматы алалары кімдеріні, ы орау жне баылау органдары басшыларыны атысуымен ткізетін кеестерде сыбайлас жеморлыа арсы крес мселесін талылау елімізді саяси міріні нормасына айналды. Сан алуан трде крініс беретін сыбайлас жеморлыты басты ерекшеліктері ескеріле отырып, сыбайлас жеморлыа арсы крес жніндегі занаманы іс жзінде жыл сайын жетілдіріліп жатанына кзіміз жетіп отыр. [49] Мемлекет басшысыны «азастан халыны л-ауатын арттыру – мемлекеттік саясатты басты масаты» атты 2008 жылы 6 апандаы азастан халына Жолдауы сыбайлас жеморлыа арсы кресгі мемлекеттік саясата жаа серпін берді.[50] Президент жолдауында сыбайлас жеморлыты алдын алуа баытталан шараларды жзеге асыруа орай жне кімшілік реформаны масаттарынан туындайтын мемлекеттік басару жйесін отайландыру міндеттері ойылан.
Президент Н. Назарбаев азастанны лемні е бсекеге абілетті 50 еліні атарына ену бадарламаларын сынды, онда сыбайлас жеморлыпен кресті жалпы лтты бадарламаларын дйекті трде жзеге асыру крестігіне баса назар.[51]
Елбасы жанында консультативті-кеестік орган – Сыбайлас жеморлыа арсы крес жне мемлекеттік ызметшілерді ызметтік этикасын сатау мселелері жніндегі комиссия рылып, жмыс жргізуде. Осы орган зін тек талдау органы ана емес, сыбайлас жеморлыа арсы крес мселесі бойынша наты істер атаратын орган ретінде де орнытырды. [52] Сонымен бірге 2004 жылы Экономикалы жне сыбайлас жеморлы ылмыса арсы крес жніндегі агенттік (аржы полициясы) рылан. Осы органны жмысы экономикалы жне сыбайлас жеморлы ылмысты себептерін анытауа, осындай былысты туызатын жадайларды жолын кесуге баытталан.[53] азастан Республикасы Президентіні 2005 жылыы 25 апандаы «азастан Республикасы Экономикалы ылмыса жне сыбайлас жеморлыа арсы крес агентігін (аржы полициясы) айта йымдастыру туралы» Жарлыы абылданып, агентікті азастан Республикасыны Президентіне тікелей баынатын жне есеп беретін мемлекеттік орган етіп айта ру жолымен айта йымдастыруын жктеді.[54]
азастан Республикасы Премьер-Министріні 2005 жылыы 8 суірдегі «олданыстаы заа туелді нормативтік ыты кесімдерге оларда сыбайлас жеморлы ы бзушылытара жадай туызатын нормаларды болуы трысында тексеріс жргізу жніндегі жмыс тобын ру туралы» №82-кімі шыты. Осы кімде тексеріс жргізуді нтижесінде олданыстаы занамаа згерістер мен толытырулар енгізу ажеттігін крсетілді. Осыны нтижесінде, 2007жылы азастан Республикасы кіметіні аулысымен ведомствоаралы комиссия рылды.[55] Сол жылды 20 наурызында «азастан Республикасы кіметіні кейбір шешімдеріне згерістер мен толытырулар енгізу туралы» № 217 аулысы шыты. Ондаы Нормативтік ыты актілер жобаларын сыбайлас жеморлыа арсы ылыми сараптама жргізуге жолдау лшемдеріне сйкес келетін заа туелді нормативтік ыты актілерді жобалары бойынша міндетті сыбайлас жеморлыа арсы ылыми сараптама жргізуге згерістер егізілді.[56] азіргі кезде олданыстаы занамалар аясында сыбайлас жеморлыа арсы ылыми сараптаманы жргізуді аза гуманитарлы-за университетіні ыты амтамасыз ету жне сараптама орталыы жзеге асырады. Жеморлыа арсы алашы нормалар оланыстаы задарды жетілдіру мселесі жніндегі ведомствоаралы комиссияны екінші отырысында малданан. НА жеморлыа арсы сараптама жргізу жніндегі дістемелік нсаулыа сйкес аныталады.[57]
Сыбайлас жеморлыа арсы кресте сыннан ткен шараларды тжырымдау жнінде оам мен мемлекет арасында зіндік кпір бола отырып, осы функцияны «Нр-Отан» халыты-демократиялы партиясыны жанындаы Сыбайлас жеморлыа арсы крес жніндегі жуырда рылан оамды кеес те з жауапкершілігіне алып, кптеген іс тындыруда. [58]
Осы жылды 4 мамыр кні біз Б-ды «Сыбайлас жеморлыа арсы» Конвенцияны мше-мемлекеті болып кірдік.[59] 140 мемлекет осылан Конвенция елімізге осынау оамды індетпен кресте жаа міндеттер жктейді. Сондытан Конвенцияа осыла отырып, Салы кодексіне салы органыны салы тлеушіден ірі сомадаы сатып алу немесе сату, дние млкі туралы срау салуа ы беру туралы арнайы баптар енгізу ажет.[60] Жргізілген зерттеу азастан Республикасыны мемлекеттік органдарында жеморлыа арсы саясатты жетілдіру шін, адамны жеке басына, оны ытары мен зады мдделеріне тніп тран жеморлыпен кресу салаларында, сондай-а экономика жне оамды ауіпсіздік салаларында жадайларды саралауа; Республикада жеморлыпен кресуді барлы жйесін ресурстармен жне кадрлармен амтамасыз етуді жетілдіру туралы сыныстар жасауа баса назар аудару ажет екендігін крсетеді. Сйтіп, орыта келе айтатынымыз, сыбайлас жеморлыа арсы крес саласында мемлекет жргізген жйелі жне дйекті саясатты арасында бірсыпыра о нтижелерге ол жеткізілгені байалып отыр.