Шетел мемлекеттеріндегі сыбайлас жеморлыты алдын алу жне жолын кесу шаралары

 

азіргі кезде сыбайлас жеморлы мселесін рбір мемлекетте, трлі халыаралы йымда кездестіруге болады. Біра ол барлы жерде бірдей бола бермейді. Тарихи дуір жне мемлекетті леуметтік-экономикалы даму кезеіне арай сыбайлас жеморлыты пайда болу мселелері де р алуан болып келеді. Кейбір шет елдерді мемлекеттік басаруында жне мемлекеттік ызметінде жеморлыты алдын алуа жне жоюа баытталан кімшілік алыпты кешендері рылан. Біратар мемлекеттерде шенеуніктерді ар кодексі немесе этикалы кодекстер жиынтыы болып табылатын арнайы задар абылданан.[61] Осыан орай, шетел мемлекеттеріндегі сыбайлас жеморлыты алдын алу жне жолын кесу шараларына назар аударайы.

Транспаренси Интернешнлді мліметтерін негізге ала отырып, сыбайлас жеморлыты жер жзіне таратылу айырмашылытарын жне азіргі лемдегі жеморлыты дегейін зерттеу масатында, лем картасындаы сыбайлас жеморлы туралы апаратты бейнелеп крсетуге тырысайы. Халыаралы тжірибеде сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы айтанда, барлы елдерді шартты трде трт саната блуге болады: 1) сыбайлас жеморлыа арсы кресті табысты жргізп отыран елдер; 2) сыбайлас жеморлы орташа дегейдегі елдер; 3) сыбайлас жеморлыпен те келелі мселелері бар елдер; 4) сыбайлас жеморлы айырыша байалатын елдер. рі арай осы жйені негізге аламыз.

Сыбайлас жеморлыа арсы кресті табысты жргізіп отыран елдерге Дания, Финляндия, Швеция, Жаа Зеландия, Канада, Нидерланды, Норвегия, Швейцария, Австралия, Сингапур, Люксенбург, Ирландия, Германия, лыбритания, Израиль, АШ, Австрия, Исландия, Жапонияны жатызуа болады.

Жоарыда аталан елдердегі сыбайлас жеморлыа арсы кресті йымдастыруды кейбір ерекшеліктері - осы елдерді кіметі сыбайлас жеморлыты лтты ауіпсіздікке тнген ауіп деп арайды. Сондытан сыбайлас жеморлы сырттан тнген жне ішкі ауіп ретінде абылданып, соан байланысты онымен крес клемді жне кешенді сипат алады.

Мысалы, Нидерландыда сыбайлас жеморлыа арсы крес зіне мыналарды енгізеді: [62]

- сыбайлас жеморлыа бейім тратын мемлекеттік жне оамды йымдарда мониторинг жйесін енгізу жне осы жерлерде ызмет ететіндерді ата баылап отыру. Сыбайлас жеморлыпен крес жргізетін тлаларды лауазыма таайындау;

- сыбайлас жеморлы рекеттерін жазалау жйесі – бл мемлекеттік йымдарда жмыс істеуге ата тиым салуды жне мемлекеттік ызмет сынатын барлы леуметтік жеілдіктерінен айыруды кздейді;

- лауазымды тланы жаымды рекетін ктермелеу жйесі – шенеунікке з ызметін тиімді де адал орындауы шін материалды трысынан да, адамгершілік трысынан да жадай жасау;

- арнайы полиция типіндегі сыбайлас жеморлыпен крес жніндегі мемлекеттік ауіпсіздік жйесі;

Компаративтік талдау бойынша, р мемлекетті зіні кресу жолы, дісі, тсілі бар. Ал баса жаынан араса, кптеген мемлекеттерді сарапшылары біркелкі ережелер нормаларын олдану керек деп сыныс жасайды. Тіпті, бкіллтты тртіп дептілігін алыптастыру ажет дейді. Осы орайда, 1995 жылы лыбританияда Нолан Комиссиясы 7 аида абылдады:

1. Риясызды. Лауазымды ызметкерлер оамды мддені жоары ескере отырып, бір шешімге келеді.

2. Сатылмасты. Лауазымды ызметкерлерді здерін баса бір адамдара не йымдара аржылы туелсіздікке оймааны дрыс.

3. ділдік. Жоары ызметке таайындау, келісім шарт жасау, марапаттау мселелері бойынша шешім абылдаанда лауазымды ызметкерлер міткерді ксіби абілеттерін, іскерлігін ескеруі тиіс.

4. Есептілік. Лауазымды ызметкерлер оамны алдында здеріні істеген ісі, абылдаан шешімдері бойынша есеп беріп отыруы керек.

5. Ашыты. Лауазымды ызметкерлерді шешімдері мен істері оама ашы болуы тиіс. р шешім дйектеліп отыруа міндетті.

6. Арды, абыройды сатаушылы. Лауазымды ызметкерлер здеріні мдделері туралы ашы айтып, егер де осы мдделері оларды істеген жмысына айшылы келтірсе, оамны пайдасына келетін шешімге келуге тиісті.

7. Басшылы. Лауазымды ызметкерлер осы аталан аидаларды олдана отырып, басшылыты орындап, зіні дрыс істерімен, мінез-лымен лгі крсетіп отыруа міндетті. [63]

Жеморлыа арсы згерістерді жргізетін баса топ институционалды деп аталады. Бл топ жеморлыа арсы млде баса кресті крсетеді. Оларды ойынша, жаа діс, жаа жола бар бадарламаны жойып тастап, нормативтік іс-рекеттерін згерту керек. Институционалды жеморлы згерістерге мынадай мысал келтіруге болады: сайлау рдісіне ашыты, жариялылы амтамасыз ету; кімет жмысына жне орындаушы басшылыына парламентті баылауы; сайлау рдісінде аржы мселесіне баылау жасау; млік мселесін шектеу; мемлекеттік ызметкерлеріні кіріс-табысын, аржы міндеттерін, шенеуніктерді табысыны ктеруін, жылды аржы есебін беру, жеморлыа арсы арнайы за абылдау, кімшілік жне ылмысты жазалау таы басалар.[64] Сайлаушыларды дауысын сатып алу кптеген мемлекеттерде дстрге айналан. Бл діс АШ, лыбританияда жне баса Еуропа мемлекеттерінде 19 асырда ке таралан. азір осындай шаралар шектелсе де, бгінде осындай за бзушылы байалады.[65] Испания мен Италияны сайлау рдісінде баса шаралар олданады. Ыпалы зор міткерлерге саяси партияларды ксемдері «патронаж» деген дісті пайдаланады. Бл дісті маызы мынада: сайлау кезінде кмектескен адамдара мемлекеттік органдардан бір пайдалы ызметтерді сынады. 1966 жылы Тайландта ткен сайлау сайлаушылара сыйлытар тарату негізінде тті.[66] Сондытан кптеген мемлекеттерде сайлауды ткізу барысында ашыты талап етіледі. Екіншіден, сайлау компаниясын аржыландыруды баылауа алып, нормадан жоары аржыландыруа тыйым салынады.

Ботсванада сыбайлас жеморлыты арынды суін тежеуге келесі шаралар кмектесті: шенеуніктерді санын ысартып, оларды жалаысын ктерді жне мемлекеттік мекемелерді рылымын ышамдалды, рі сыбайлас жеморлыты кез келген тріне дереу санкция салынды.[67]

ОАР-да бгінгі кні сыбайлас жеморлы дегейі кптеген еуропа елдеріне араанда тмен.[68] Олар абылданан жаа задарды кмегімен кіметті Парламент алдында есеп беруге міндеттеу арылы, шенеуніктер мен депутаттара табыстары жне баса да салы тлейтін мліктері жнінде декларация тапсыру жне мемлекеттік жйені ашытыын амтамасыз ететін адамдарды абылдау жолымен ол жеткізілді.[69]

Израиль сыбайлас жеморлытан жеткілікті трде ерікті мемлекеттерді бірі болып саналады. Ондаы жеморлыа арсы крес, Нидерланды елінде олданылатын шаралара оса, «мониторинг жргізуді белгілі айталануы» жйесі арылы жргізіледі. Израильде шенеуніктер шін едуір леуметтік жеілдіктер арастырылан жне сыбайлас жеморлы аныталан жадайда олар ата жазаланатындытан, тмен дегейлі жеморлы жо дерлік.[70] Оны себебі, бл елдерде мемлекет кп асырлы крес нтижесінде рылан.[71]

лемні кптеген елдеріндегі жеморлыа арсы крес аидаларыны бірі - За алдында барлы азаматтарды тедігі.[72] Жеморлы ылмыс жасаан азаматтар здеріні леуметтік жадайына арамастан За алдында жауапкершілікті бірдей тартады. ытайда ХР Мемлекеттік комитеті сыбайлас жеморлы шін жаза туралы аиданы 1952 жылы абылдады. Осы аидаа сйкес, сыбайлас жеморлы - барлы мемлекттік органдар, мекемелер, оу орындары жне солара арайтын блімдерді ызметкерлеріні оамды мддені жамылып жасаан мемлекет ндылытарына ие болу, алдау жолымен рлау, иемдену, баса адамдарды ндылытарын санатыпен алу, пара алумен аныталады. 1997 жылы 1 азанда ХР-ны жаа редакиядаы ылмысты Кодексі кшіне енді. 1979 жылы Кодекс толытырылды - 192 бап болан еді, енді 451 болды. Сыбайлас жеморлы шін жауапкершілік туралы нормаларды ылмысты-ыты жне ылмысты істер деп жеке тарау етіп блу жеткілікті негізделген. Ол туралы норма жеке меншікке арсы ылмыс жніндегі тарауа енгізілген болатын. Жаа тарау 394 баптан трады. Мысалы, пара аланы шін мемлекеттік йым айыпплмен жазаланады, тікелей орындаушы мен йымны басшысы жадайды ауырлыына байланысты – 5 жыла дейін бас бостандыынан айырылады немесе ттындалады. Сыбайлас жеморлы жне параорлы шін жазалау мселелері жеке нормамен реттелген. Егер сыбайлас жеморлы немесе пара алу кірісіні сомасы 100 мы юаньнен (1S=10) асып кетсе, онда 10 жыла бас бостандыынан айырылады немесе дние млкі тркіленеді немесе онсыз мірлік бас бостандыынан айыру жазасы олданылады. Валюталы ылмыстармен крес жнінде ытайды тжірибесі кіл аудартады, соны барысында бірнеше миллиард долларды жалан кедендік декларацияларын, жалан шетелдік лицензияларды пайдаланып, банктерден валюта алан фирмалар атары аныталды, шетелдік келісімдер бойынша жалан аванс тлемдер фактілері жне оффшорлы аржы операциялары клемінде кптеген за бзушылытар ашылды.[73]

Францияда лауазымды тлаларды ызмет бабын теріс пайдалананы шін жауапкешілігін реттеу саласында 1983 жылы 13 шілдедегі «Мемлекеттік ызметкерлерді ытары жне міндеттері туралы» Заны жне 1992 жылы абылданып, 1994 жылы ыркйекте кшіне енген ылмысты кодексіні маызы зор. «Мемлекеттік ызметкелерді ытары жне міндеттері туралы» Заа сйкес мемлекеттік шенеунікке «зін тек ызметке арнау» міндеті жктелген, бл азастан Республикасыны «Мемлекеттік ызмет туралы» Заы бойынша мемлекеттік ызметкерлерді міндеттеріне сас.[74] Аталан за мемлекеттік ызметкерді зіндік абырой кодексі болып табылады. Францияда мемлекеттік ызметкерлерге тексеру жне баылау ол астындаы ксіпорындарды рекетіне араласуа тыйым салады. Кейде крсетілген міндет мемлекеттік ызметтен кеткеннен кейін де, сол шенеунікті артынан саталынып алады. Билікті жеке басы шін пайдалану жніндегі нормалар жйесінде басты орынды, сзсіз, баралы лауазымды тлаларды белсенді пара беру жне сылбыр пара алу параорлыы шін ылмысты жауапкершілік туралы нормалары алады. Параны аланы, сынаны, параорлы жне параорлыа пара беру шін бірдей жазаланады: 10 жыла трмеге амалынады жне 1 млн. франк клемінде айыппл тлейді. Лауазымды тлалара лауазымнан босааннан кейін 5 жыла дейін зіні капиталымен жмыс істеуге, жеке ксіпорындара кеес беруге тиым салады.[75]

Францияны ерекшелігі - соттарды жасаан, Трелік сот мшелеріні немесе сотты, не жеке адамдарды шаыруымен келген, екі жаты келістіру шін сотпен шаырылан сарапшыларды арнаулы параорлы рамын бліп крсету. Крсетілген рекеттер 10 жыла трмеге жабумен жне 1 млн. франк айыппл тлеумен айыпталады.

Байаанымыздай, шетел мемлекеттерінде жеморлыа арсы занама кресуді барлы ыты ралдарын, яни ылмысты-ыты ана емес, олдану жаына арай жне жеморлыты алдын алу жаына арай дамып жатандыы крініп тр. Осы елдердегі сыбайлас жеморлыты кріністеріне талдау жасау, азастан шін тиімді сыбайлас жеморлыа арсы пайдалы рі тиімді озы лтты стратегияны жасауа кмектеседі. Біріншіден, сыбайлас жеморлыпен креске баытталан мемлекетті жоары басшысыны кшті саяси жігері жне соны негізінде рылан мемлекеттік, экономикалы, леуметтік жне ыты сипаттаы сыбайлас жеморлыпен крес саласындаы бірыай мемлекеттік саясат. Екіншіден, мемлекеттік кімшілік жйесіні бріне азаматты оам жаынан йымдастырылан леуметтік баылау жне ы бзушыларды ылмыс жнінде іс озау ммкіндігімен амтамасыз ету.шіншіден, билік жргізуге ие тлаларды, мемлекеттік ызметкелерді ызметіні тазалыы жніндегі мониторингті жзеге асыруы, туелсіз органдарды алдында ата есеп беруі.

Осы аидаларды сатау лтты сыбайлас жеморлыа арсы саясатты мыты негізі болады деп санаймыз.