АШ пен Канададаы сыбайлас жеморлы мселелері жне оан арсы крес дістері
АШ-ты ылымдары берген анытама бойынша: «сыбайлас жеморлы – бл саяси айраткерлерді, мемлекеттік аппарат ызметкерлеріні, жеке ксіпкерлерді, зге де тлаларды жеке басыны, отбасыны пайдасы шін, леуметтік мртебесін арттыру жне материалды жадайын байыту масатында здеріні ресми міндеттемелерін жне мемлекеттік ызметтерін заа арсы пайдаланушылы».
АШ занамасында лауазымды тлаларды жеморлыы ымы жеткілікті ке. Оан За жинаындаы 18 тарауыны 4 блімінде арастырылан ыа айшы бірсыпыра рекет кіреді: 1) Параорлы - жария лауазымды тлаларды арам табыстары жне зіні ызмет бабын теріс пайдалану; 2) Лауазымды тлалар жне жалдамалы ызметшілер; 3) орытып алушылы жне атерлер; 4) Сайлау жне саяси іс-рекет. [76]
Параорлы шін АШ-та ылмысты удалауа пара алушылар ана емес, пара берушілер де жатады. Пара беруде кез келген азамат жауапа тартылады.[77] АШ-та сыбайлас жеморлы мселесімен негізінен этика жніндегі Сенатты арнаулы комитеті жне кілдер Палатасыны лауазымды тлаларды ызметтік тртібіні стандарты жніндегі Комитеті айналысады. Басты йлестіруші ведомство болып ділет министрлігі бекітілген. [78]
ділет министрлігінде сыбайлас жеморлыпен кресумен ылмысты іс басармасы тікелей айналысады, ылмысты задарды сатауа баылауды жзеге асырады, ашы бизнес жне ксіби одатара осымша кіріс жне тиым салынан ызмет трлерін бркемелеу шін йымдасан ылмысты енуін анытайды. Сондай-а кресте Тексеруді Федеральды бюросына маызды рл берілген.[79] Екіншіден, прокуратура Пентагонны арнаулы блімдері, полиция, сот атарады. Жоары лауазымды тлалара атысты ылмысты істерді Вашингтонны округтік федералды сотыны арнайы блімшесі таайындаан туелсіз прокурор арастырады.
1978 жылы АШ конгресі «кіметтегі деп туралы» зады абылдады. Осы заны дрыс атарылуын адаалау шін персоналды басару блімінде «кіметтегі деп бойынша» блім рылды. Біра осы кздеген масата жете алмады, осыны нтижесінде 1989 жылы «деп туралы зады реформалау жнінде» за абылданды. Осы за кейбір алыпа згерістер енгізді.[80]
АШ-та «Лоббистік ызметті федеральды реттеу жнінде»1964 жылы за абылданан, соан сйкес Конгреске ысым жасайтын кез келген йым, зіні лоббистерін тіркетуге жне здеріні мддесін за саласына хабарлаулары тиіс.[81] Задар Жинаыны 2 тарауында параорлыты р трлі формалары шін ылмысты жауапа тартатын «Пара беру, пара беріп сатып алу, мдделерлі жанжалы» деген 25 бап бар.
АШ–ты кптеген штаттарыны ылмысты кодекстері сыбайлас жеморлыты мынадай трлерін арастырады: мемлекеттік ызметкер ызмет бабымен байланысты жеке ксіпорыннан аржылай пайда табу; мемлекет ызметке біреуді трызуа уде беріп, сол шін пара алу; жеке тлаа немесе ксіпорына банктен арыз алу, кімет кепілдік берген депозиттерді алу шін пара алып йымдастыру; Фермерлік борышты ретке келтіргені шін сыйаы абылдау: АШ ндылытар немесе пайда табу шін жалан жаттара ие болуы; пошта ведомство ісінде жалан мекен жайлар жеке пайдасы шін пайдалану жне алаяты жасау; радио атынасы жне теледидар хабарлары саласында асаана теріс пайдалану.
Американы задары мемлекеттік ызметкерді жанама жалаы табуа шектеу ояды. Жанама жалаы негізгі ызмет жалаысынан 15% аспауы тиіс. Егер мемлекеттік ызметкер ызметте болан кезде кіметтік лауазымды адам трінде наты мселелерді шешуге атысса, ал жмыстан кеткеннен кейін біреуді мддесін ресми жне баса трде болсын кздей алмайды. Бзушылар аша трінде айыппл тлейді немесе 20 жыл бас бостандыынан айырылады.[82] АШ сенаторы сонымен атар оны аппаратында жмыс істейтін ызметкерлер жеке жне зады тладан сыйлытарды алуа тиым салан. Сенаторды з туыстарынан баса сыйлытарды ал баасы 300 доллардан аспауы тиіс, ал 75 доллардан аз болса онда ол жарияланбайды. деп туралы за жеке тлалара іссапар тріндегі сыйлытара тлетуге шектеу ойан. Осы шектеулер сенат отбасыны мшелеріне таралады. АШ конгресі кілетті палатасыны мшесіне 1 адамнан 1 жыл бойы 250 доллар салмаында сыйлы алуа болады. рбір 3 жыл сайын осы лимит айтадан арастырылады. Соны ішінде лауазымды адамдарды йелдеріне 100 доллар шамасында сыйлы жасаан кезде оны бекітуге тиісті.[83]
Сыбайлас жеморлыа жауакершілікті арайтын федералды задарды шартты трде бірнеше категориялара блуге болады: 1) бл параорлыты жне осы сияты ылмыстарды уындауды реттеуші, ресми рекеттер жасааны шін олданылатын задар. 2) категория мдделерді жанжалын арастырады. «Мдделерді жанжалы» заы мемлекеттік лауазымды тлалара жне оларды наты туыстарына лауазымды тла ыпал ете алатын, немесе зіні ызмет бабы бойынша апарата ие болс, аржы жаынан мдделілікке тиым салынады. 3) категорияа мемлекеттік мекемелерді алдау кіреді. Негізінде, алдауды мемлекеттік мекемеде жмыс істемейтін адамдар жасайды. Бл ылмыс дейі мемлекеттен материалды немесе баса да пайда табу масатымен маызды апаратты жасыру немесе брмалау арылы жасалады. 4) категорияа мемлекеттік органдара ешандай пайданы кздемей, жалан арыздар жазу.
Алайда, АШ лтты шекара аясында рекет ететін жеморлыа атысты ана емес, халыаралы жеморлыа атысты да занамалы бастамалар абылдайды. АШ шетелдік шенеуніктерді параа жыуа тыйым салатын «Шетелдік жеморлыа атысты тжірибе туралы» 1977 жылы за абылдаан тыш ел болды. [84]
1985 жылы Канадада «деп ережелері» атты кодекс абылданды. Кодекс параорлыты - Конституцияны бзу жне мемлекетке опасызды жасаумен теестіреді. Параны алан адам да, оны берген адам да ылмысты жазалауа жатады. Осы ережені басты масаты - «оамны мемлекеттік аппарата жне оны ызметкерлеріне деген сенімді арттыру». [85]
Осы кодекс 4 блімнен трады. Бірінші блімде жалпы тртіп негіздері жазылан. Мемлекеттік ызметкер осы алыптан баса тртіп заыны талаптарын, з мемлекетіні заын жне адам мен азаматты ы жніндегі халыаралы-ыты актілерді сатау тиіс, здеріні ызметтік функцияларын атаран кезде оамны кілетке деген адалдыын, ділеттігін, объективтілігіне деген сенімін кшейтуге жне сатауа тиіс. Ксіптік, жеке іс болмасын оамда оны задылыына деген елес кмнін туызуа тиіс емес. Біра осыан жету заны атал адаалауы ана жеткіліксіз. Мемлекеттік ызметке орналасан кезде ызметкерлер «мдде шиелінісі» пайда болу ммкіндігін болдырмау шін здеріні жеке істерін айта руа тиіс. Егер ол туындаан жадайда, оны оам мддесіне арай шешу керек. Мемлекеттік ызметкерлер мемлекеттік меншікті баса бір масаттара пайдалануа тыйым салынан. Кодексті екінші блімінде мемлекеттік ызметкерлерді кнделікті ызметіне атысты наты талаптар жазылан. Масаты - «мдде шиеленісін» болдырмау жне мемлекеттік ызметкер ызметке таайындаланнан кейін 60 кнні ішінде укілетті лауазымды адама з млкі жнінде пия баяндама беруі. Бл тртіпті ылмысты, конституциялы жне кімшілік нормалармен реттелінеді. Кодексті шінші блімінде мемелекеттік ызметті тастааннан кейін ызметкерді тртібіндегі талаптар, оны масаты-мемлекеттік ызметте «мдде шиелінісіні» наты, леуметті ммкіндіктерін аза жеткізу, мемлекеттік емес йымны атынан жмыстан кеткеннен кейін кілетті мекемелерге кіру ммкіндігін, мемлекеттік ызметті тастааннан кейін жмыс іздеуге зіні ызметін ділетсіз трде пайдалану. Осы айтылан масаттарыны брін мемлекеттік ызметкер мемлекеттік ызметтен тыс жмыса орналасуа жне іздеуге ысыз. Кодексті шінші бліміндегі талаптарын орындамаан мемлекеттік ызметкер тртіптік жазаа шырайды. Кодексті тртінші блімінде жмыса абылдау жне жмыстан босату, «мдде шиеленісі» жніндегі ережелерді адаалау ытарын бекітеді.
АШ пен Канададаы мемлекеттік билік жйесінде сыбайлас жеморлытын алдын-алу мен жолын кесу тиімді дістеріні бірі:
1. з мддесіне арай мемлекеттік млікті жне ресурстарды пайдалануа шектеу ою. 2. Сыйлытарды алуа тыйым немесе шектеу салу. 3. кіметті ведомство немесе министрлік алдына тініш берген брыы мемлекеттік ызметкерлерді істеріне шектеу ою. [86]
орыта айтанда, АШ мен Канада за жйелері мемлекеттік ызметте мдде шиелінісін болдырмайтын кімшілік кодекс жне тртіпті деп алыптарын осады, осыны нтижесінде ызметкерлер арасындаы адалды пен ксіптікті е жоары дегейіне жетуін талап ететін мемлекеттік ресурстарды пайдалану.[87] Осындай кргендей, АШ пен Канаданы мемлекеттік ызмет туралы за жйесі азастан Республикасыны мемлекеттік ызметіні алыптасуына пайдаланан біратар тсілдер бар.