Еуропа Кеесіні сыбайлас жеморлыа арсы крес саласындаы конвенциялары
Сыбайлас жеморлыпен крес саласында Еуропа Кеесіні тжірибесі лкен ызыушылы тудырады. Соны растыы ретінде 1996 жылы Сыбайлас жеморлыпен крес рекетіні Бадарламасы абылданды. Осы бадарламаны аясында сыбайлас жеморлы шін ылмысты жауапкершілік туралы жне сыбайлас жеморлы шін азаматты-ыты жауапкершілік туралы Конвенциялар абылданды. Сыбайлас жеморлы шін ылмысты жауапкершілік туралы Конвенциясы 1999 жылы 27 атарда ол ойып, бекітуге зірленді, ал Сыбайлас жеморлы шін азаматты-ыты жауапкершілік туралы Конвенция Страсбург аласында 1999 жылы 4 арашада ол оюа сынылды. Екі конвенцияа Еуропа Кеесіні рамына зірше кірмейтін, шаырылан еуропалы мемлекеттер, сондай-а еуропалы емес мемлекеттер (АШ, Канада, Жапония жне конвенцияларды дайындалу барысына атысан зге де елдер) мше бола алады. р конвенция 14 мемлекет малдааннан кейін кшіне енеді.
Сыбайлас жеморлыа атысты ылмысты жауапкершілік туралы Конвенцияны преамбуласында ыты тртіпке, демократияа, адам ытарына, леуметтік ділеттілікке, экономикалы дамуына, моральды станымдара тнетін атер баса крсетілген. Алайда жеморлыты орта ымы Конвенцияда келтірілмеген. Дегенмен ІІ блімде «лтты дегейде абылданатын ажет шаралар» жеморлыпен байланысты ылмыстарды 13 трі аныталды – лтты мемлекеттік лауазымды тлаларды белсенді трде параа жыу (2 бап), лтты мемлекеттік лауазымды тлаларды белсенсіз трде параа жыу (3 бап), лтты мемлекеттік жиын мшелерін параа жыу (4 бап), шетелдік мемлекеттік лауазымды тлаларды жне шетелдік мемлекеттік жиын мшелерін параа жыу (9 бап), халыаралы парламент жиналыс мшелерін параа жыу (10 бап), халыаралы сотты лауазымды тлаларын жне судьяларды параа жыу (11 бап). Мндай ылмысты рекеттер ішінде – ызмет бабын пайдаорлыпен олдану (12 бап-14 бап). Сонымен, Еуропа Кеесі бірінші кезекте ол жетерлік географиялы шектер аясында тиімді ыты зара кмек крсету шін олайлы жадайлар жасау масатымен транслтты жне мемлекетішілік сыбайлас жеморлыа арсы баытталан ыты нормаларды лгісін жасайды. Сондытан Конвенцияны 4-11 баптарымен арастырылан параа жыу туралы Конвенциялы нормалар жоарыда аталан белсенді жне белсенсіз параа жыуды натылауы болып табылады. 13 бапа сйкес жеорлыпен байланысты ылмыстардан тскен кірісті жылыстауды дербес сыныптамасы жнінде сз озалады. Осылайша, бап маынасы бойынша параны алу не беру былайша айтанда, засыз жолмен табылан аша аражаттары немесе зге де млікті жылыстау немесе задастыру болып табылады. Конвенцияны 2-12 баптарымен арастырылан жеморлы ылмыстарды жасау, жасыру жне жадайларын брмалау болып табылатын асаана іс-рекеттер (рекетсіздік) жнінде сз озалады: 1) жалан немесе толы емес апараты бар жаттарды олдану немесе ресімдеу, немесе 2) тлем операцияларын бухгалтерлік кітаптара енгізбеу.
Конвенцияны зады тлаларды жауапкершілігі туралы 18 бабында келтірілген нормаларды мазмны зіні жаашылдыымен жне ерекшелігімен дараланады. Оан сйкес «р тарап:1) зады тла атынан кілеттік міндеттер атару; 2) зады тла атынан шешімдерді абылдау ыын жзеге асыру; 3) зады тла аясында баылау міндеттерін жзеге асыру, сондай-а мндай жеке тланы жоарыда аталан ылмыстара бірге атысушы ретінде атысаны шін азырушы жне сыбайлас ретінде» жолымен зады тла ретінде басарушы лауазыма орналасан. Конвенцияны 22 бабында сот трелігіні рекет жргізетін тлалар мен кугерлерді орауы туралы айтылады жне сыбайласты ылмыстар туралы хабарлаушыларды, тергеу жне талдау жргізетін органдармен рекет жргізетіндерге тиімді жне тиісті орауды амтамасыз ету сынылады. Сыбайластыпен жне ылмыспен крес жргізуде азаматты оама сйену демократиялы елдегі ы орау органдарды іс-рекетіні басты баыты болып табылады.[118]
Сыбайлас жеморлы шін ылмысты жауапкершілік туралы Конвенцияны маыздылыына арамастан, жеморлыа арсы кресті ылмысты-ыты сипаттаы шаралар тізбегі жеморлыа арсы кресті тиімділігін арттыран жо. Керісінше, олар мемлекет пен оама ауіп тндіруі ммкін, йткені ол мемлекеттік аппаратты жеморлыа бейімділігін толы жоя алмайды, яни лауазымды тлалар тарапынан жеморлыты туындауына олайлы жадайды жасалуына мрынды болады.
Г.Б. Ханны тжырымдамасына тоталса, жазалау, репрессия шаралары оам шін материалды жне адамгершілік трысынан аланда те ымбата тседі, йткені ылмысты жаза ыты бзушылыты тп-тамырымен рта алмайды, келтірілген зиянны орнын толтыра алмайды, бзылан ыты темін айтаруа да дрменсіз. Жаза шараларына кресті баса трлері сарылан немесе жеткіліксіз болан кезде амалсыздан жгінеміз. Сол себепті де бл задар топтамасыны жетілдіре тсетін жерлері кп. [119]
Конвенция ылмысты іске атысушыны тек екі трін – сыбайлас жне азырушы арастыратынын ескеру керек. Кптеген елдерді занамалары жеморлы ылмыстарын жасауа байланысты зады тлаларды ылмысты жауапкершілігін арастырмайтыны белгілі.[120]
Сыбайлас жеморлы шін азаматты-ыты жауапкершілік» туралы Конвенцияда сыбайластыа анытама беру рекеті жасалан. Конвенцияны тараптары ретінде Еуропа Кеесіні мшелері де, сонымен атар, осы жаттарды зірлеуге ат салысан мемлекеттер де мше болуа ылы. Осы Конвенция бес тарау мен преамбуладан – «Терминдерді олдану», «лтты дегейде жасалатын шаралар», «Конвенцияа атысушы мемлекеттерді халыаралы ріптестігі», «орытынды Ережелер» сияты мазмндамалардан трады. 2 бап сыбайластыа мынадай сипаттама береді: сыбайласты – пара немесе тиісті емес ерекше жеілдіктер алушыларды з міндеттерін орындауды брмалайтын тікелей немесе жанама, пара беру немесе алу, талап ету, сыну болып табылады.
Конвенцияда тигізген залалды орнын толтыруа акцент жасалан, жеморлы рекеттен залал шеккен тланы залалын толы орнына келтіру масатында рекет жасауын олдау аралан.
Сыбайлас жеморлы шін азаматты-ыты жауапкершілік» туралы Конвенцияда тмендегідей мселелер озалан:
- р ел зіні ішкі занамаларында жеморлы рекетті нтижесінде зиян шеккен тлаларды ытарын бекітетін, келтірілген зиянны толы теуін талап ете алатын нормаларды арастыруы ажет.
- мндай тем ,айрылып алан аржылы пайданы, материалды зиянды немесе материалды емес зиянды амтуы ммкін.
- р тарап зіні ішкі занамасында кез-келген келтірілген зиянны ны, млшері айтарылатындыы амтамасыз ететіндей, тмендегідей шарттарды арастыруы ажет: жауапты тла жеморлы сипатындаы істі болдырмауды немесе алдын алуа саналы адам жасамады; талапкер зиян шекті; жеморлы пен келтірілген зиянны арасында себеп-салдар байланысы бар болса.
- р ел зіні ішкі занамаларында баралы лауазым иелеріні зіні міндетін атару барысында жасаан жеморлы рекетті нтижесінде зиян шеккен тлаларды ыын бекітетін баптарын анытауы тиіс.
Мемлекеттен немесе за бзан тараптар саласынан шеккен зиянны млшеріні теуіні азаюы, тіпті млде айтарылмау ммкіндіктеріні туындау аупі болатынын ескеруін арастыратын баптарын да енгізуі ажет.
- з ішкі занамаларында р тарап жеморлы жасалуын кздейтін кез-келген келісім немесе келісім туралы ережелер з кшін бірден жоятынын немесе оны ешандай зады кші болмайтынын ескерулері ажет. - р тарап зіні ішкі занамасында компанияларды жыл сайыны аржылы есептерін дрыс адал, рі наты деректерді беруін баылайтын шараларды да енгізгені жн. [121]
Конвенция мемлекеттерді жеморлы ісі жайындаы азаматты сот ндірісіне байланысты мселелер барысындаы ріптестікті де арастырады: жаттар беру, шетелден длелдемелер алызу, юрисдикцияны шектеу, тараптарды ішкі занамаларыны, азаматты-ыты жне коммерциялы салалардаы халыаралы Келісімдер Ережелеріні талаптарына сйкес шетелдік соттарды шешімін тану, сот шыындарын теу жне орындау сияты маызды міндеттерді задастырады. Талаптарын олдаушы кез-келген мемлекет, оны кшіне ену стінде автоматты трде жеморлыа арсы крес жргізуші мемлекеттерді тобына осылады. Осы Конвенцияны Еуропалы Кеес абылдаан Бадарламаа сйкес негізгі басшылыа алынатын аидаларыны, баса да келісімдер мен ыты жаттарды орындалуын баылайды. [122]
Бірінші конвецияны маызды аспектісі болып жазалау кесімі жне ылмыскерді беру болып табылады. Конвенцияа біратар еуропалы мемлекеттер ол ойаннан кейін жеморлы ылмыс жасаандар бл елдерді террриториясын ылмысты удалаудан тылу шін пайдалана алмайды. Алайда бл оларды сыбайлас жеморлы ылмысы шін жеііл жаза олданатын елдерді тадау ммкіндігінен айырмайды. Сондытан сыбайластыпен кресуді бастапы кезедеріні зінде р ел экстрадиция туралы іздеудегі ылмыскерлер жазалаудан ашып тылатын жайлы орын беретін азіргі келісімді мият арастыруы ажет. олданатын дістер масаттарыны айырмашылыына арамастан Еуропа Кеесіні Конвенциясы 1996 жылы Америка мемлекеттер йымыны сыбайлас жеморлыа арсы кресі жніндегі Америкааралы Конвенция масатына айтарлытай сас. Осы Конвенция атысушы мемлекеттер органдарыны сыбайлас жеморлы рекетті сотпен іздестіруді жне тексеруді, сонымен атар, алан кірістерін пайдалануа тиым салу жолдарын арастырады.
1997 жылы 6 арашада Еуропа Кеесіні Министрлер Комитеті абылдаан «Жеморлыа арсы кресті 20 басшы аидалары» атты Резолюцияда жеморлы мселелерін кешенді шешу жазылан. Осы жатты зады кші жо жне кепілдеме трінде жреді. Резолюцияда ылмыс заыны дамуына шектеу оймайтын жеморлы мселелерін шешуде тртіпаралы сыныс керек деп айтылан. Блімні басында жеморлыты алдын алу мселесі ойылан. Жеморлыты алдын алу, тергеу жне жауапкершілікке тартуды жзеге асыратын туелсіз йымдар басты болып табылады. Резолюцияны 6 аидасы мемлекетті жоары лауазымды азаматтарды иммунитеттерін шектеу талап етеді. 7 аидасы бойынша мемлекеттерді жеморлыпен кресті арнайы йымдарды жолымен жруді шаырады. 9 аидасы жариялы йымдарды ызметі мен йымыны млдірлігін талап етеді.
Жариялы йымдарды ызметін баылауа Резолюция аудиторлы рсімдерді олдануды сынады. Осы ереже мемлекеттік тапсырысты таайындауды рсімі ашы болуын кздейді. Резолюцияны 16 аидасы бойынша, Баралы апарат ралдары (БА) жеморлы жніндегі мліметті еркін трде алуа жне тарауа мжбр.
Б кейін 2000 жылы Еуропа Кеесі лауазымды азаматтарды тртібі туралы лгі Кодексін абылдады.