Сыбайлас жеморлыа арсы кресті жзеге асыратын халыаралы рылымдар

Бкіллемдік Банк сыбайлас жеморлы мселесіне баса назар аудара отырып жне зіні зерттеу нтижесіне сйене отырып, сыбайлас жеморлыты «оамны кеселін» анытайтын негізгі немесе жеке факторы деп арамай, оны «мемлекетті іргелі мселесіні сырты белгісі» деп арау керектігін атап крсетеді. Осыан байланысты мемлекетті басару жне жеморлыпен кресуді жетілдіруде ажетті шешуші реформалар бадарламасын сынады.[129] Мемлекеттік басару реформалар баыттарыны ішінен Бкіллемдік Банк мыналарды ерекше бледі: 1) саяси басшылыты есеп беріп отыруы; 2) ызмет етуге баытталан жне деритократия аидасында рылан; 3) мемлекеттік кімшілік; 4) мемлкеттік аржыларды басаруда ашыты пен есептілік; 5 ) за билігімен амтамасыз ету; 6) бсекелестікті дамыту жне рынокты монополиядан шыару; 7) азаматтардан апарат жинау; 8) саяси басшылыты есеп беруі; 9) «ашыты мдениетін» енгізу;

ойылан масаттара жетуге баытталан р баыт бойынша іс-шаралар кешені жасалан. Дегенмен, оларды брі сынысты бастамалар трінде.[130] Сыбайлас жеморлыа арсы кресті жзеге асыратын кез келген халыаралы рылымдар масаты мыналарды кздейді:

1. жеморлытытыты ауіп-атерін жне шыасысын ктеру.

2. оан атысушыларды тртібі мен ойын ережесін згертетіндей, сатылмаушылы атмосферасын жасау.

3. за ережелерін сатауды амтамасыз ету.[131]

Сыбайлас жеморлыпен кресуді халыаралы ралдарын талдай келсек, біз осы ызметті негізгі ісі деп есептейтін «Transparency International» (TI) ірі ыпалды халыаралы йымды кілден тыс алдыра алмаймыз. TI зіні басты міндеті ретінде сыбайлас жеморлыты таратылуын жне мір сруін жоятын ортаны ру деп белгілейді.[132] Бл йым осы мселені жыл сайыны сыбайлас жеморлыты абылдау Индексі (СЖИ) атты басылым арылы жртшылыа танытып отырады. азастанда, сол сияты баса да кптеген елдерде осы йымны айматы блімшелері жмыс істейді.[133] TI мамандары жасаан СЖИ – бл р трлі елдердегі сыбайлас жеморлыты салыстырмалы баасын беріп отыратын ке клемдегі зерттеу. Бл тар клемде мамандырылан, мемлекеттерде жеморлылыты жиынты дегейі бойынша саралауын амтамасыз ететін интегралды индекс, яни сыбайлас жеморлыты барлы трі мен нысандарын арастырадыСЖИ 1995 жылдан бастап лемні кптеген елдерінде туелсіз деп аталатын институттар арылы жргізілген р трлі зерттеулер мліметтеріне жасалан талдауды негізге алады. Осы индексті крделі рсімдері арылы шыуына арамастан, мны субъектілілігі жеткілікті шамада крінеді.[134] Біріншіден, «абылдау» терминіні зі зіні болмысы бойынша объективті бола алмайды, бір оианы р трлі адамдарды абылдауы, р трлі жадайларда млде баса маынада болуы ммкін. Екіншіден, р елді олданып жрген задарында сыбайлас жеморлыты анытамасы алуан трлі, сондытан былысты зін баса маынада тсінуге кеп соады. шіншіден, мемлекетік статистикалы мліметтер сыбайлас жеморлыпен кресуді арынына туелді – ол аншалыты арынды болса, соншалыты сыбайлас жеморлы жадайлары кбірек тіркеледі.

СЖИ есептеп шыаруда таы бір иыншылы аралатын мселелерді абылдауда БА ыпалын дл есептеу ммкіндігіні болмауына тіреледі. Кейбір елдерде сыбайлас жеморлыты абылдауда БА ыпалы шешуші болуы ммкін. Осылайша, TI сыбайлас жеморлыты баалауды барлы діснамасын тек статистикалы талдау ана анытайды. Ал сонда, CPI жне BPI индекстеріні мні сарапшылар пікіртерінен алынан мліметтермен айлалы рекет жасау нтижесі болып отыр.[135]

Бізді елімізде сыбайлас жеморлыа арсы крес 1998 жылы 2 шілдеде «Сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы» За абылдананнан кейін белгілі дрежедегі іс-имыла кшті. Осы заа сйкес сыбайлас жеморлыты трлі кріністеріні алдын алу шаралары жне жою туралы бліктері, елді барлы за базасын елеулі згерістерге шыратты. [136]Осындай жмыстарды нтижесінде сыбайлас жеморлы ы бзушылытар мен ылмыстарды кбірек ашыла бастааны зады. БА арасында сыбайлас жеморларды аттары жртшылыа млім болды, соны ішінде мемлекттік билік жне басару органдарыны жоары лауазымды тлалары да кездеседі.

Осыны брін TI туындаан жадайды дл есептемей баалау жне жоарыда крсетілген орынсыз дістерді пайдалана отырып, СЖИ жыл сайын азастанды шиеленіске жаын жадайда деп шыарып келеді. Одан рі мемлкеттік билік органдарында отыран лауазымды тлаларды сыбайлас жеморлыпен сталан немесе кдік тудырандар, біра задармен аралан жауапкершіліктен ашып тылып, засыз жиан мліктерімен оса азастанны шегінен баса жерге кеткендер кенеттен демократияны ызаныштысы жатаушысы болып шыа келеді Бл трыдан азастан кіметі, тиісті министрліктер, Экономикалы жне сыбайлас жеморлы ылмыспен крес жніндегі Агенттік жне баса да мемлекеттік органдар халыаралы дегейде жандандырып, сыбайлас жеморларды айтсе де елімізді саяси мірін брмалап, демократия жылдарында ол жеткен о, игі істерді теріске шыарып, аралап крсетуіне дер кезінде жне наты істермен тойтарыс беріп, теріске шыарып отыру керек. [137]

Сыбайлас жеморлыты таратылуына арсы шараларды жзеге асыруа Бкіллемдік сауда йымы (БС), Халыаралы сауда палатасы (ХСП) сияты мамандандырылан йымдар да атынасады. БС жабдытау облысында халыаралы ынтыматастыты ашыты жне айындылы жадайларын жасау шін мемлекеттік тапсырыстарды тиісті рсімдерін саталуды жне ашытыты, айындылыты амтамасыз ету мселелерімен айналысады. Бл салада 1996 жылы абылданан мемлекеттік тапсырыстар туралы келісім рекет етеді.

Халыаралы сауда палатасы (ХСП) клемінде 1996 жылдан міндетті емес зады жина іскерлік тртіп этикасы Ережелері рекет етеді. Бл ережелер сыбайлас жеморлыпен кресу жнінде шаралар олдануа шаырады жне олар осы корпорацияа кіретін атысушыларды тртіптеріне атысты, рі солара арналан. Ереже сонымен атар ксіпорыннан тиісті аржы жаттарын жне аудитті талап етеді, тртіпті бзаны шін жауапкершілік атарушы басшыа немесе ызметкерге таайындау мен баылауды арастырады.

ОРЫТЫНДЫ

Сыбайлас жеморлы – бл наты зады анытамасы жо леуметтік былыс жне кез келген былыс іспетті ол зіне тн белгілермен сипатталады, рі з дамуында лкен леуетке ие. Сыбайлас жеморлыты ерекше белгісі - ол ылмыс субъектілеріні з ызмет бабын, ыты мртебесін жне ызмет мддесіне айшы рі ы пен ар-ожданны алыптасан нормаларына айшы орналасан лауазымны беделін пайдалану жолымен істелінеді. Осы рекеттер мліктік не зге пайда табуа жне андай да бір мдделер мен ажеттіліктерді анааттандыруа тікелей баытталан. Мысалы, саяси сыбайластыты саясаткерлерді, саяси міткерлерді немесе олармен байланысты адамдарды сайлауды дайындау жне ткізу, белгілі бір мемлекеттік лауазыма таайындау немесе бекіту кезіндегі іс-рекеттері ретінде анытауа болады. Мемлекеттік билік жне басару органдарында жеморлы ылмыстарды тікелей нысаны мемлекеттік ызметті беделін амтамасыз ететін оамды атынастар болып табылады.

Сыбайлас жеморлы мселесін зерттей отырып, сыбайлас жеморлы мдделі топтарды экономикалы мдделеріні клекелі ыпал ету трі ретінде осы мселеге атысты тмендегідей тйін жасауа болады.

Біріншіден, барлыы мойындаандай, сыбайлас жеморлы – саясатты ажырамас блігі болып табылады. йткені лауазымды тланы игіліктерді блуге ыы бар жерде, мдделі тлалар тарапынан немі леуметтік састы жасау ммкіндігі болып трады. Яни, игілік деп біз тек ана материалды ресурстарды мезеп трмаан болармыз, сонымен атар оан лауазым иесіні трлі рекеттерге тыйым салу немесе рсат ету таы баса ыы да жатады.

Екіншіден, сыбайлас жеморлы жоары дегейге ктерілуі бл мселеге шындап кіл блуді талап етеді. Заманауи жеморлыпен кресу шаралары тек ана репрессивтік сипатта болмауы ажет, занамаларды да жетілдіруіне баса назар аударан жн.

шіншіден, осы оамды зауала арсы оамны бірігуі жеморлыпен кресті жеісіне ол жеткізуге ммкіндік береді. Толыыра арастыратын болса, сыбайлас жеморлыты тере зерттеуге толы ол жете ойан жо. Іс жзінде, аны дниені зіне мір кнделікті згерістер енгізіп отыр. Болашата клекелі рекеттер сыбайлас жеморлыты жаа трлерін туындатуы бден ммкін. оам мен мемлекетті алдындаы басты міндеті – осы ылмысты дегейін нерлым азайту болып табылады.

Жеморлыты болдырмау шін, бізді пікірімізше, экономикалы, ыты жне саяси сипаттаы шаралар кешенін абылдау керек, олар:

1. Сыбайлас жеморлыты сайлау дерісіне ыпалын азайту. Сайлау рсіміні тазалыы жне ашытыы, е алдымен – сайлау науандарын аржыландыру.

2. За шыару органдарына сыбайлас жеморлыты ыпалын кеміту. Ол шін депутаттарды ылмысты жауапа тарту рсімін ышамдау керек. Конституция мен елді задарына сйене отырып, партия ызметіне мемлекет тарапынан баылауды кшейту. Партияларды рылуын олдау ажет, міткерлерді сайлаушылар алдында жауаптылыын арттыру, олара ашы трде здеріні міткерлерін таныстыру, саяси леуметтік тетігіне ие болу жне олар шін жауап беру.

3. Сыбайлас жеморлыа арсы кресті жргізуші кадрларды біліктілігіні жеткіліксіздігі, сондытан оларды жмысын жетілдіру, ішкі сатындардан тазарту – е алдыы міндеттерді бірі. Бл мселені шешу шін:

1. е алдымен ы орау органдары ызметкерлеріні жалаысын ктеру;

2. ы сатау органдарын заманауи техникамен амтамасыз ету дегейін ктеру, азіргі заман талабына сай апаратты технологияларды енгізу ажет.

4. Жеморлыа арсы ведомстволы бадарламалар абылдау. р ведомствоа здеріні ерекшеліктеріне сай, сыбайлас жеморлы ылмыстар рылымы жне жеморлыа арсы кресті жзеге асыру тсілдері бар. Оларды райсысына сырттан мамандарды тарту арылы ерекше бадарламалар жасау керек. Ведомстволы сыбайлас жеморлыа арсы бадарламаларды рбір ш-бес жылда жаартып отыруды тжірибеге енгізу ажет. Осы салаа алуан трлі сыбайлас жеморлыты жтыран мемлекеттік экономикалы жне леуметтік бадарламалара ревизия жасау да жатады.

5. Насихат жне хабардарлы. Бл шаралар кешені тмендегі баыттар бойынша жзеге асырылуы тиіс:

1. баса елдердегі сыбайлас жеморлыа арсы табысты бадарламаларды

зерттеп, игеріп, лгісін тарату;

2. айматарды, ірі ксіпорындарды, салаларды, билік тарматарыны шешімдерін жне оларды кілдеріні рекеттерін бір-бірімен салыстырып отыру, сыбайлас жеморлы дегейіні крсеткіштерін баралы апарат ралдарында траты жариялау жне пайдалану;

3. сыбайлас жеморлыа арсы крес бадарламасын жзеге асыру жнінде траты апарат беріп тру.

6. Халыаралы ынтыматасты. Егер лтты сыбайлас жеморлы наты бір елдегі жалпы проблемаларды пайда болуына себеп болса, халыаралы зара рекеттен туындаан сыбайлас жеморлы осы зара рекеттерді толы жетілмегеніне байланысты. Сондытан зара рекет ету тетігін жетілдіруге баытталан кш олдану ажет. Сонымен атар сыбайлас жеморлыа арсы крес жемісті нтиже беру шін мынадай сыныстар ескерілуі тиіс:

1. жеморлыа атысты азаматтарды адами станымын алыптастыру;

2. ы орау органдары ызметкерлеріні ксіби біліктілігін арттыру;

3. мемлекеттік ызметшілерді ар-ождан станымы оларды мртебесіне

сай болуы;

4. мемлекеттік ызметкерлерді табысын жне оларды заа сйкестігіне

шынайы баылау жргізу;

5. ылмысты жолмен тапан пайда мен млікті тркілеуді тиімді тртібін

енгізу;

6. мемлекеттік билік жне басару органдарында жеморлыа арсы рекет

ету масатында оам мен мемлекет осы мемлекеттік ызметшілерге беретін жеілдіктерді зада наты белгілеу.

ылмысты кодекстен мемлекеттік функцияларды орындауа укілетті тла ымын алып тастап, орнына лауазымды тла болып табылмайтын мемлекеттік ызметкер ымын енгізу керек деп ойлаймыз. Мемлекеттік функцияларды орындауа укілетті тлалара теестірілген тла ымы, бізді пікірімізше, осы ыммен алмастырыла алады.