Дріс. Философия жне ылым методологиясы

1.ылым философиясыны пні.

2. ылымды зертеуді негізгі аспектілеріні ерекшеліктері мен зара байланысы.

3. ылым тарихыны статусы мен мселелері.

ылым оамды сана нысандарыны бірі ретінде философия, дін жне т.б. атар объективті шынды туралы білімді алуа жне жйелендіруге баыттал-ан, зіне жаа білімді деу бойынша жне аныталан нтижелерді алуды іс-рекетін енгізеді. ылым табиат пен адам жне оны тіршілік ететін леуметтік мдени ортасыны зерттелетін объектілеріні асиеттері мен арым-атынастары туралы білімді тарихи жаынан дамытатын жйесі болып табылады.
ылым – мдениетті анытаушы осалы жйелеріні бірі. XXI асыр басында оны 800-ден астам анытамасы болды, сондытан "ылым" ымын айта тжырымдау процесінде туындаан иыншылытар зады, немесе рбір алым ылым феноменіні меншікті тсіндіруін береді. Альберт Эйнштейн, ылым – бл сезімтал лемні "ретсіздік кп трлілігін" «ойлауды бірыай жйесіне» сйкестендіруге мтылыс, - деп бейнелеп суреттеген.
Жалпы оны анытамасы шеберінде ылым – бл рухани жне материалды шынды туралы объективті, жйелі жне длелденген білімдерді алыптасты-румен байланысты теориялы та жне практикалы та саладаы іс-рекетті ерекше нысаны. Егер нерлым длірек айтанда, бл анытаманы натылайтын ылыми ызметті бірнеше баыттарын атау керек:
- шындыты сырты емес, маыналы сипаттамаларын анытау;
- лемні объективті бейнесі туралы білімні логикалы трыдан арам-айшылыты жйесін алыптастыру;
- аныталан табии жне леуметтік задар негізінде наты объектілер жне процестер жадайын жобалау;
- танымды рекетті арнайы ралдарын жасау жне зірлеу, мысалы, математикалы дістер, зерттеу жабдытары жне т.б.;
- ебекті оамды блу саласында ксіби ызметті ерекше трлерін тарату (алымдар, инженерлер жне т.б.);
- кітапханалардан, апаратты орталытардан жне т.б. алынан білімді алу, сатау, тарату жне енгізумен айналысатын йымдар жне мекемелерді арнайы жйесіні ызмет етуі.
- "Science" (ылым) жне "scientist" (алым) терминдері ХХ асырды бірінші жартысында еуропалы университеттік практикада тжырымдалды, олармен математика, физика жне химия жне баса жаратылыстану ылымдар саласындаы ызмет белгіленді. леуметтік ылымдар саласындаы ызмет шін кейінірек "social science" термині пайдаланыла бастады.
Генезис процесінде жне ылыми білімді дамытуда оны жіктелуіне кіл аудару кшейді.
ылымны бірінші жіктелуі антикалы дуірде пайда болды. Аристотель философияны бірыай ылым ретінде "теориялы философия" жне "практикалы философия" мен "шыармашылы философия" деп блді. Брінен брын, "теориялы философияны" ол физикалы, математикалы жне теологиялы философияа, поэтика мен риторикаа блінеді. Логика ылымны барлы жйесінде пропедевтика (кіріспе) ретінде баяндалады.
Аылшын ойшылы Ф. Бэкон Жаа уаытта ылымды оан азіргі замандаы материалды жіктеуді зірледі: адам білімі ш тармаа немесе салаа блінді, атап айтанда тарих (жады), поэзия (иял) жне философия (пайым), бл ретте, білімні белгіленген салалары оларды соы жан-жаты натылануына шырады.
Французды Аарту ісіні кілдері Дидро жне басалар "ылым, нер ж-не олнер энциклопедиясы немесе Тсіндірме сздігі" шеберінде механика-ны, физиканы, химияны, физиологияны жне баса ылымдарды атап крсетті.
Сен-Симон оамны тапты рылымыны састыы бойынша ылымды жіктеуді, яни теология – л иеленушілік жне феодалды оам, ал капитализм - позитивизм жне т.б. сынды.
Позитивизм кілі О. Конт, ылымды дамытуды «ш сатысы» доктрина-сын, атап айтанда теологиялы, метафизикалы жне позитивті доктринасын сынды, бл ретте оны пікірі бойынша белгілі ылымдарды райсысы белгіленген сатылармен біртіндеп теді. Сйкес сатылардан тек ана жаратылыстану ылымдары, астрономия, физика, биология жне т.б. ана емес, сонымен бірге гуманитарлы ылым – социология да теді.
Гегель ылымды (философияны) тере жіктеуді сынды. "Наты философия" оларды "табиат философиясы" жне "рух философиясына" бледі. "Табиат философиясына" механика, физика, органикалы физика енгізіледі. "Рух философиясы" "субъективті рух" - антропология, феноменология, психо-логия; "объективті рух" - ы, мораль, адамгершілік жне "абсолюттік рух" - нер, дін, философия деп блінеді.
Ф. Энгельс ылыми білімді жіктеуге маызды кіл аударан, ол салыстырмалы жай механикалы нысандардан нерлым крделі леуметтік нысандара айналатын материя озалысыны нысандарыны ымын басшылыа алан. Ф. Энгельс бойынша ылыми білім рылымы мынадай трде болады: механика, физика, химия, биология; ебек теориясы арылы (антропогенез) леуметтік ылымдара жне ойлау туралы ылымдара ту байалды. Олар зірлеген жіктеуде техникалы ылымдара да орын табылды.
Кеестік философ Б.М. Кедров ылымды азіргі замандаы жіктеуді зірледі, ол материя озалысыны нысандары туралы ымдара сйене отырып, ылыми білімні ш шамалы объективті жйесін сынды, атап айтанда органикалы жне органикалы емес табиат туралы ылымдар, сондай-а адам туралы ылымды сынды. Техникалы ылымдар ылыми жаратылыстану сипатты пндермен тыыз байланысты болды. ылыми білімні барлы жйесі философиялы ылымдармен – диалектика жне логикамен, сонымен атар математикалы пндермен де штастыра арайды.
Сондытан, ХХ жзжылды кезеі басында тмендегі ылымны аныталан жйесі тзілді:
- жаратылыстану ылымдары – табиат туралы ылыми білім жйесі;
- техникалы ылымдар – ылыми жаратылыстану білімді іске асыруа баытталан ылымдарды техникалы жйесі туралы ылыми білім жйесі;
- леуметтік жне гуманитарлы ылымдар – адам жне оам, оны леуметтік мдени ортасы мен тіршілік ету ортасы туралы ылыми білім жйесі.
Бдан баса, ылым феноменін лшеуді аспектілері шеберінде іргелі жне олданбалы ылымдар ерекше атап крсетіледі.
Іргелі ылымдар – негізінен, практикалы баыты болмайтын лемні ылыми бейнесін алыптастырумен байланысты объективті шындыты барынша тере асиеттері туралы білім жйесі. олданбалы ылымдар, керісінше, затты-практикалы бадарды білдіретін білім жйесі ретінде арастырылады.
Іргелі ылымдар табиат дамуыны негізгі задылытары жне принциптеріні пайда болуымен тыыз байланысты болады. Бл дегейді дстрлі зерттеулері сырты леуметтік ажеттіліктер кшінде ана емес, ал ішкі иманентті ынталар ретінде де жргізіледі. Сондытан іргелі ылымдар зіні негізінде жауапты трде белгіленген практикалы баыты болмайды, бл маынада олармен аксиологиялы (ндылыты) бейтараптылы байланысады (ойа байланыстыру). Сонымен атар, іргелі ылымдардаы жаалытар лемні ылыми жаратылыстану бейнесін алыптастыруа, парадигмалар згерісіне принципті серлерін тигізеді, яни ылыми ойлауды негізгі сипаттамалары, соны ішінде іргелі ылымдарда танымны базалы модельдері деледі, олданбалы ылымны негізін райтын ымдар, принциптер жне задар пайда болады.
олданбалы ылымдар іргелі зерттеулер нтижесіне сйене отырып, леумет мддесімен байланысты наты техника-технологиялы проблемаларды шешуге ерекше назар аударады. Бл дегейдегі ылымдар амбивалентті, яни осымша саласына байланысты адам игілігі ретінде пайдалануы ммкін, оан жне оны тіршілік ету ортасына келесіз серлерін тигізуі ммкін. Басаша айтанда, олданбалы ылымдара нды мазмны да енгізілген.
Алайда, іргелі жне олданбалы ылымдар арасындаы дихотомияны (арама-айшылы) тарихи сипаты болады. Сір, іргелі зерттеулер жргізу процесінде олданбалы міндеттерді ою жне шешу ммкін, сонымен атар олданбалы зерттеулер жиі жне маызды сипаттаманы зірлеуді талап етті.
Мысалы, электр магниттік рісті классикалы теориясын зірлеу радиофизика, радиотехника, электроника жне т.б. сияты ылыми-техникалы білімдерді циклдері шін негіз болып табылды.
Квантты механиканы дамуы олданбалы зерттеулерді перспективалы баыттарыны мысалы, физикада жартылай ткізігіштерді жне т.б. масатты атарларыны пайда болуы шін ммкіндіктер ашты. Атомды ядроны іргелі зерттеулері жне тізбекті реакцияны ашылуы ядролы энергетиканы дамуын амтамасыз ететін олданбалы ылымдарды алыптастыру шін бастапы пункт болды. Демек, ядролы энергетикада олданбалы зерттеулерді жргізу ылымны салалары: физика жне биологиядан бастап леуметтік мдени зерттеулерге дейін озайтын іргелі зірлемелерді ке спектріні ажеттілігіне брды.
Сондытан, бір жаынан, олданбалы зерттеулер саласына іргелі ылымдар саласынан келіп тсетін идеялар, теориялар жне тжырымдамалар спектрі олданбалы типті ылымдарды айта трленуіне келеді. Екінші жаынан, олданбалы ылымдар іргелі типті ылымдара оларды практикалы мніні дрежесін арттыра отырып, сер етеді.
Біріншіден, табиатты аспапты тануды ралдары жне дістерді жетілдіреді; екіншіден, кбінесе олданбалы міндеттерді зірлеу кезінде жаа идеялар жне дістер туындайды.
Элементар блшектерді жеделдету техникасын дамыту микролемні іргелі задылытары туралы теориялы білімдеріні кріністерін длелдеуге жне тексеруге ммкіндік берді. Брінен брын, тиісті зерттеулер жаа элементар блшектерді ашылуына, оларды пайда болу задылыын анытауа келді жне ол лемні эволюциясын анытайтын микролемні тере процестерін тсінуге жетеледі.
ылымны арастырылан "рылымдыы" жеткілікті шартты сипатта болады. Шындыында, бір жаынан, табии, техникалы жне леуметтік ылымдар, сонымен атар іргелі жне олданбалы ылымдар да белгілі бір згешелікте болады. Жаратылыстану, техникалы ылымдар жне адам туралы ылымдарды олдану саласы – бл олар шін дістерді пайдалану тн болып табылатын объективті шындыты салалары. Іргелі жне олданбалы ылымдар болмысты дегейін зерттеуге баытталады.
Басаша айтанда, ылым табии задылытарды анытай жне зерттей отырып, объективті бірыай шындыпен ісі болады жне танымны жалпы ылыми дістерін пайдаланады. Брінен брын, ылыми жаратылыстану жне техникалы пен технологиялы пндер барлы лкен шамада леуметтік мдени білім жйесімен зара байланысты анытайды. Іргелі жне олданбалы ылымдар арасындаы зара байланыстылы бір-біріні олдану саласын толытыра отырып аны крінеді.
ылымды дамыту ішкі жне имманентті жадайлара бадарлау тн болып табылатын объективті процесс болып табылады (латын тілінен immanentis –тн, тиесілі). ылыми білім жйесін алыптастыру барлы е лкен дрежеде сырты леуметтік, мдени, экономикалы, мдени жне баса жадайлардан болатын зіні тарихи туелділігін анытайды.
Басаша айтанда, ылымны зара байланысы жне зара рекет процесі кшейеді. ылыми пндер арасындаы зара байланыс жне зара рекетті бірнеше нысандары тарихи жаынан атап крсетіледі:
- ылыми пндерді зара байланысы, физикалы химия, биофизика, экономикалы математика жне т.б. арасында генетикалы жне тарихи жаынан зара рекет жасайды;
- бір цикл ретінде ылыми пндерді зара байланысындай, мысалы, (ылыми жаратылыстану), зара байланысандар, мысалы, бионика тек биология жне физикаа ана емес, сондай-а техникалы ылымдара да негізделеді;
- циклді жне бейінді ылыми пндерді зара рекеті тиісті белгілі бір ылыма масатты орындауды іске асыру шін жзеге асырылады, мысалы, кибернетика тек математика жне биологияны ана емес, алайда жйе теориясын, басару дістемесін, леуметтану жне т.б. да біріктіреді;
- ылыми білімні баыттарыны зара байланысы наты проблеманы шешу процесі жреді, интеграция дрежесі оны жергіліктіден аламдыа дейінгі дегейіні функциясы болып табылады, мысалы, аламды экологиялы проблеманы шешу жаратылыстану, техникалы білімдер жне адам туралы ылымдарды барлы салаларына зара рекетті талап етеді.
Б.Г. Ананьев, Ж. Пиаж, И.Т. Фролов жне баса алымдарды ХХ асырды аяынан бастап азіргі замандаы кзарасы алыптасты, ал оны ерекшелігі - ылымны проблемалы шоырлануы жаын арадаы перспективада нерлым адам феноменімен аны байланыстырады.
Оларды пікірінше адамды зерттеу жаратылыстану ылымдарыны - физика, химия, биология, техникалы білім - эргономика, техникалы кибернетика жне леуметтік-гуманитарлы ылымдар жйесі - философия, психология, социология, мдениеттану, саясаттану жне т.б., сонымен атар медицинаны оса отырып, арнайы пндер атарыны зара байланысын жне зара рекетін сынады.
ылымдаы бл рдістер оны функцияларымен байланысады, ылымны мынадай бірнеше функциялары байалады: зерттеу, оыту, коммуникативтік, леуметтік мдени жне дние танымды.
Зерттеу функциясы. ылым наты шынайылыты зерттей отырып, оны жаа жатары мен сапасын ашады, танымны нерлым тиімді дістерін жне т.б. анытайды. ылыми зерттеуді масаты объективті шынды задылы-тарын талдау болып табылады.
Оыту функциясы. Оны шеберінде ылыми білімді дайы ндіру, бір зерттеу жйесінен басасына ылыми кріністерді беру жзеге асады. Мны барлыы з кезегінде ылым дамуыны артышылыын амтамасыз ететін, сондай-а жаа ылыми дстрлерді алыптастыратын білім жйесі, ылыми мектептер арылы ылым кадрларын дайындау процесінде жзеге асады.
Коммуникативтік функция. ылыми оамдасты мшелеріні арасын-даы апаратпен алмасу процесі зіне, оан нтижесінде ылыми оамдас-тыты зара байланысы ныаятын жне ылыми-зерттеу ызметіні тиімділігі мен апараттылыын арттыратын жарияланымдар, конференциялар мен пікірталастарды жне т.б. ткізу кіреді.
леуметтік мдени функция. ылым - ркениет негізін райтын мдениетті базалы элементтеріні бірі болып табылады, ылымды дамыту дегейі жне сипаты тарихи процесс динамикасында леумет мртебесін крсететін, маызды фактор болып табылады. ылымды дамыту - ркениетті позитивті динамизміні критерийі.
Динетанымды функция. ылымны жиынтыты дамуы объективті шындыа масата сай келуін анытайтын принциптер, сенімдер жне тсініктер жйесі ылыми дниетаным негіздеулерін алыптастырады. ылыми кзарас жалпыланан тр шегінде адамны (субъектіні) табиата (объектіге) деген тымды атынасымен байланыстырады.
леумет дамуыны кезедерінде ылымны сол немесе зге функциялары басымдылы береді. Акцент антикалы кезеде оны дниетаным функция-ларына – дниетанымны стихиялы диалектикалы нысандарына; орта асыр кезеде оыту функцияларына жасалды, бл кезеде ылым негізінен универси-теттерде шоырланды; Жаа уаыт жадайында – ылымны зерттеушілік функциясы дамыды, азіргі замандаы ылыми білімні алыптасуы жрді.
ылымны дамуы XIX асыра дейін натылыты леуметтік мдени процестеріне елеулі сер тигізетіндей негізінен тек имманентті сипатта болды деп айтуа болады. Тек XX асырды ортасына арай ана ылым функциялары танымды процесіні динамизмін амтамасыз ететін жйелік ттастыты растыра отырып, бірлікте болады. Соан арамастан, XXI асырды басына арай ылымны дниетанымды функциясы, оны тарихи алыптасан функционалды ерекшеліктерімен біріге отырып, азіргі замандаы ркениет-ті леуметтік мдени процестерінде айын басым орын алады.

Баылау сратары:

1. ылыми білімні згешелігі?

2. ылымны ерекшеліктері?

3. Философия тарихында жне ылым философиясында ылымны классификациялары?

4. Экстернализм дегеніміз не?

5. Интернализм дегеніміз не?

сынылатын дебиеттер:

1. Основы философии науки: Учебник / ред. Лебедев С.А. VI., 2009

2. Философия науки: Учебник/ редКохаповский В.П.. Пржилепский В.И. М., 2006

3. Зотов А.Ф. Современная западная философия. М.. 2010.

4. Классическая философия науки: Хрестоматия ред. Пржилепский В.И. М., 2006

5. абитов . ылым тарихы мен философиясы. Оулы. – Алматы, 2008.