Дріс. ылымны пайда болуы. Антикалы ылым.
1. ылымны пайда болу мселесі.
2.Антикалы ылым.
ылымны негізгі масаты – объективті шындыты пндік саласыны задарын ашу. ылым тарихыны негізгі міндеті ылым дамуын басаратын задарды ашу шін алыптасады
Бір араанда ондай задар жо болып крінуі ммкін. И. Ньютон, Н. Лобачевский, М. Фарадейді шыуын алдын-ала білу жне де алымдарды ойлауы мен шыармашылыын басару ммкін емес.
ылымны тарихын, сырттай, крнекті дана ойшылдар ебектеріні нтижесі деп айтуа болады. Бріне белгілі ылым – ол адамдарды шыармашылы, танымды ебектеріні жемісі. Біра ылымны дамуы маызды роль атаратын белгілі бір тарихи жадайда теді. ылымны пайда болуы мен дамуы материалды ндіріспен байланысын ерекше атап ткен жн. Экономикалы жадай, оамды ндірісті тсілі бкіл оам мірі, соны ішінде ылыма да ажетті негіз болады.
ылым леуметтік институт ретінде оамды ндірісті, ндірістік кштерді дамуын жеделдетуіне жне ынталандыруа ыпал етеді. ылымны зі ндірістік кшке айналады. ылым мен ндірісті байланысы тарихи былыс, рі оларды дамуы да бір-бірімен сабатас. ылым дамуы, соны ішінде физика, биология, химия ылымдарыны задылытарын зерттеуге лкен ылыми мн беруге ерекше кіл блген жн. Сондытанда, ылым дамуыны задарын зерттеу мселесі зекті жне ол мірге жаа ылымны блшегі – ылымтануды пайда болуына сер етті. Ол – ылымны міндеті мен даму задылытарын, ылыми іс-рекетті рылымы мен динамикасын, ылымны материалды жне рухани мірді баса салалармен байланысын зерттейді. Ол ХХ – асырды 30-шы жылдры пайда болды. Ал 60 жылдары СССР-да, АШ-та жне баса мемлекеттерде зерттеуді жеке саласы ретінде алыптасты.
ылымны дамуына екі задылы тн: бір жаынан, р тарихи кезедерде зіні жетістіктеріні млшерін белгілеп отырады жне рбір нтижесі оны орта орыны ажырамас блігі болып табылады. Жаа фактілер мен жаалытар айта аралады жне натыланады. Екінші жаынан ылымны даму процесі оны рылымына сер етеді. р тарихи кезеде ылыми таным белгілі бір танымды формаларды жиынтыын-тбегейлі категориялары мен тсінігі, дістері, принциптері мен тсіндіру сызбасын пайдаланады. Мысалы, антикалы ойлауды негізгі білім алу тсілі, ол – баылау. Жаа асыр ылымы тжірибеге ара сйейді.
азіргі кезедегі ылымны наты отаны Ежелгі Греция болып табылады. ылымны іргетасы – математиканы, астрономияны, механиканы, оптиканы, биологияны, медицинаны гректер алаан. Грек астрономдары мен математиктері тыш рет ылыми болжам (гипотеза) мен дедуктивтік длелдеуді олданан.
Математиканы теориялы біліміні салыстырмалы трде дамыан лгілері антикалы полистерді мдениетіні контекстінде алаш рет пайда болып арастырылды. Бір пікірді екіншісіні алдындаы артышылыы длелдемелер арылы аныталды. Негізделген білімні пікірден артышылыы антикалы философияда зіні дамуыны одан рі жаласын тапты. Антикалы ылымда дістерге, аиатты (дилаектика жне логика) дамуына ерекше кіл блінді.
Тыш рет диалектиканы діс ретінде абылдауа адам жасалды. Математика саласында негізделген жне длелденген білімні идеалын олдану білімді баяндауды жаа принциптерін бекітті. Грек математикасында білімді теория трінде баяндау стем болды: “берілді – длелдеу керек – длелі”. Біра ежелгі египеттік жне вавилонды математикада бл форма абылданан жо. Бл елдерде нормативтік рецептер “Осылай жаса!… ара, сен дрыс жасады!” ежелгі Египет пен Ваион мдениетінде білімні таралуын абыздар мен шенеуіктер (чиновниктер) бекітті. Білімді длелдеулер арылы негіздеу бл елдерді мдениетінде білімні рылымыны идеалына айналан жо. Бл жадай “эмпирикалы математиканы” теориялы ылыма айналуына кедергі жасады (В.С. Степин). Антикалы философтар математиканы дамуыны теориялы жолына туге ажетті ралдарды деп, математикалы білімдерді длелдеулер дісін олданулар арылы жйелендіруді алуан трлі адамдары абылданды. (Фалес, Пифагорийшілдер, Платон). Бл процесс Евклидті дамыан геометриясыны теориялы жйесіні рылуымен аяталды.
Атомды ілімні негізін салушы ежелгі грек философы – материалисі Демокритке (б.з.д. 460-370) мынандай анатты сздер жатады: “Мен шін бір ылыми длелдемелер табу бкіл Парсы патшалыын мегеруден грі маыздыра”.
Длелдеу – математиканы іргетасы, онсыз математиканы дамуы ммкін емес.
Математикадаы рациональды ойлауды тыш кілі Фалес (625-548 б.з.д.) болып есептеледі. Фалес – мемлекеттік айраткер, кпес, инженер, астроном, философ, математик. Белгілі америка математигі жне ылым тарихшысы Д.Я.Стройк азіргі математианы шыу тегін зерттей келіп, былай деді: “Аыз бойынша, грек математикасыны атасы милет кпесі Фалес болып есептелінеді. Ол алтыншы асырды бірінші жартысында Вавилон мен Египетте болан. Ол аншалыты аты аыза айналан фигура боланымен толы шынды ашылан жо. Ол азіргі математиканы негізін ана салушы емес, сонымен бірге бкіл азіргі ылым мен философияны негізін салушы болып есептеледі.
Алашы кезде гректер математикамен шылданды. Оларды алдында бір ана масат трды. лемдегі адамны орны андай? Математика Хаостан тртіп табуа мтылды, идеяларды логикалы бір ізге келтіру, негізгі принциптерді табу. Математика бкіл ылымдарды ішіндегі теориялы трде болды /1/. Фалесті геометрия саласындаы білімі жан-жаты болды. Оан геометриялы рылымны мынандай негізгі асиеттері белгілі болды: диаметр шеберді те екіге бледі;
Фалес трлі заттарды биіктіктерін анытаан дейді. Мысалы, пирамиданы, т.б.
Ежелгі грек математикасы біртіндеп дамыды, бірнеше мектептерге блінді. Соларды бірі Пифагорды мектебі болып табылады. Пифагор Самосский (580-500 б.з.д.) ежелгі грек математигі. Милетке жаын Самос аралында дниеге келген. Фалесті шкірті. Пифагорды ілімі бойынша, сандар заттарды мні болып табылады. Математикалы абстракциялар лемде белгілі бір тртіп орната отырып жасырын жетекшілік етіп отырады. Сандар – бкіл тіршілікті бастамасы, дние туралы тсінікті кілті.
Пифагор мектебіні раны: “Дниені барлыы сандардан трады”. Пифагоршілдерді ілімінде ерекше орынды 1,2,3,4, сандары алды. Осы сандарды осындысы (1+2+3+4=10) тетрактис деп аталды. Аыз бойынша, Пифагоршілдерді анты: “Тетрактисті атынан жан дниемен ант етемін. Мгі глденіп тратын табиатты айнар кзі мен тамыры сонда жатыр”. Пифагоршілдер Табиаттаы барлы объект трт геометриялы элементтерден: нктеден, сызытан, жазытан, тннен трады деп есептеді. Тетрактиске кіретін сандарды осындысы она те. Сондытан он саны идеалды сан болып табылады жне лемді бейнелеп крсетеді.
Пифагорды е жоары жетістігі ататы теоремасы “гипотенузаны квадраты катеттерді квадратыны осындысына те” деп аталатын кейіннен ылыма “Пифагор теоремасы” деп енген ататы длелдеуі.
Бл теорема ертедегі Мысыр, Вавилон математиктеріне де млім болан, біра олар длелдемеген.
Пифагоршілдер азіргі кездегі ылым малдап отыран екі тезисті жасады:
лемні негізгі принциптерін математиканы тілімен жеткізуге болады.
Барлы заттарды біріктіретін бастама санды атынастар болып табылады. Дние дегеніміз йлесімділік, яни гармония.
ылым саласына Пифагор мен пифагоршілдер мынандай жаалытар ашып, ылымны дамуына лкен лес осты: дедуктивтік геометрияны жасады, кеістік геометриясы бойынша куб, пирамида, додекаэдр деп аталатын ш кпжаты асиеттерін зерттеді, Евклидті “Начала” (“Негіздері”) деп аталатын ебегіні І-ІV кітаптары мірге келді.
Пифагор ылымны трт саласын арастырды. Оларды грек тілінде “математа” деп атайды, осыдан математика деген термин алыптасты. Ол трт сала: сан туралы ылым (арифметика), музыка теориясы (гармония), фигуралар жайындаы ылым (геометрия) жне аспан жайындаы ылым (астрономия).
Пифагор музыканы да математикаа жатызып, негізгі музыкалы интервалдарды – октаваны, квинтаны жне квартаны таайындады. Пифагор музыкалы дыбыстарды сандар арылы, ал музыкалы интервалдарды сандарды атынастары арылы кескіндеген.
Астрономияны математикаа жатызу алымдарды болаша рпатарына дниені тереірек тсінуіне ммкіндік берді. Жаратылыстану мен медицина пифагоршілдерге кптеген тбегейлі жаалытар (ми сананы орталыы ретінде) мен теорияларды (организмдегі сапаларды тепе-тедігі, денсаулы негізі ретінде) ашылуына, сондай-а физиологияны, диететиканы, ботаниканы пайда боланы шін арыздар.
Жаа заманда жаратылыстану, астрономияны, математиканы крт дамуына байланысты Пифагорды лемдік йлесімділік яни гармония туралы идеясы жаа сипат алды. лы ойшылдар, астрономдар, физиктер Н.Коперник, И.Кеплер, ататы суретші жне геометр А.Дюрер Леонардо да Винчи, аылшын астро-физигі А.С.Эддингтон ж.б. алымдар мен философтар Пифагорды ылыми-философиялы мраларынан табии дниені задылытарын ашуа ажетті дниелерді таба білді.
Демокритті кзарастарыны да ылымда зіндік орны бар. Оны атомизм ілімі универсальды философиялы ілім болып табылады. Демокрит математика, физика, философия туралы біратар шыармалар жазан. Біра оны шыармалары бізге дейін жеткен жо. Оларды мазмны бізге баса авторларды ебегі арылы млім. Демокрит атомдар туралы ілімін жасады. Дниені негізі Атомдар мен Босты. Атомдар блінбейді жне сезім мшелері арылы абылданбайды. Олар формасы, клемі жне кеістікте орналасуымен ерекшеленеді. Атомдар дайы озалыста, зара рекетте болады жне шексіз материалды дниелерді райды.
Диоген Лаэртий (Лаэртский) (б.з.д. ІІІ. . 1-ші жартысы) – грек философиясыны мірбаянды тарихыны бірден-бір авторы.
Лаэртий Демокртитті атомистік концепциясыны мнін былай ашып крсетеді: “лемні негізі атомдар мен босты Дние шексіз жне олар даму жне жойыла алады. Жотан бар болмайды, атомдар саны мен клемі жаынан шексіз. Олар йын болып лемге тарайды, осыдан келіп крделі заттар – от, су, ауа, жер туындайды. Осыларды бріні мні атомдарды бірігуі, олар сырты згерістерге шырамайды”.
Бос шексіз кеістік – бл лемні бейнесіні е жаа элементі, жне оны пайда болуы геометрияны жетістігі. Демокрит лы болжам дниені рылымы туралы гипотезаны (болжам) сынды. Демокритті атомистік гипотезасы философия мен ылымны дамуында маызды роль атарды. Кптеген асылар бойы алымдар осы гипотезаны жетекшілікке алып, экспериментальды (тжірибелік) жолмен атомдарды тауып, оны табиатын тсіндірмекші болды. Атомистік ілім дами отырып азіргі жаратылыстануды негізі болды. Ататы ойшыл, физик М.Борн атомды физикаа шешуші адам осыдан 2500 жыл брын жасалды деп атап крсетті. Ол гректі натурфилософтарыны (Фалес, Анаксимен) маызды ролін атап крсетті оны ішінде Демокритті ерекше атап тті. ХХ . Крнекті физигі, азіргі квантты электродинамиканы жасаушыларды бірі, Нобель сыйлыыны (1965 ж.) лауреаты Р.Фейнман зіні лекцияларында, егер де лемдік апатты нтижесінде ылыми білімдер жойылан болса, онда болаша рпаа, жоалып кеткен ылым туралы лкен апарат беретін бір-а ауыз сз жеткен болар еді. Ол сзді маынасы мынандай болар еді: “барлы денелер атомдардан ралады, - ” деп атап крсетті .
Баылау сратары:
1. ылымны алыптасуында ежелгі Грек кезеінде андай мселелер ктерілген?
2. Орта асырда ылымны негізгі мселелері?
3. Жаа заман ылымыны ойылан мселелері?
4. азіргі неклассикалы ылымны Вена жымына атысы андай?
сынылатын дебиеттер:
1.Алтай Ж., Касабек А.., Мхамбетлі К. Философия тарихы.- Алматы,2006.
2.Аназарова Х. З. Философия тарихыны дріске курсы.- Алматы, 2009.
3. Зотов А.Ф. Современная западная философия. М.. 2010.
4. бішев . , бжанов Т. Философия тарихындаы таным теориясы жне метод проблемасы. Алматы,2010
5. Классическая философия науки: Хрестоматия ред. Пржилепский В.И. М., 2006
6. абитов . ылым тарихы мен философиясы. Оулы. – Алматы, 2008.