Дріс. Орта асырлы ылым.

1. Ортаасырдаы логикалы ойлауды логикалы нормаларыны жне ылымды йымдастыруды дамуы.

2. Теология жне ылым.

3. Ортаасырлы Шыыстаы ылым.

 

Европалы орта асыр мдениеті шарытауы мен лдырауы бар он екі асырлы иын жолды амтиды. Ол - негізгі типологиялы белгілерден тратын жалпы лемдік мдени процесс блігі. Наыз мдениет ретінде ол оны жасаан халытарды кптеген жалпы жне ерекше белгілерінен тратын тере жеке бейнеге ие. Орта асырды рухани мдениеті шін Абсолютке жетуге тырысу, универсализмге мтылу, символизм жне аллегориялы, танымны діни рылымын тудыру, беделге ие болуа, форма тратылыына мтылу, индивидті оны оршаан леуметтік ортамен ттастыы ретінде белгілер болды. Алайда орта асырлы мдениет згермей трып алан мдениет болан жо, ол біртіндеп озалмалы сипата ие болды. Мдени мірді жаа формалары, философиялы аымдар, кркем стильдер, дебиет жанрлары туды. Мдениеттегі жаа былыстар бір-бірін байыта отырып, мдени алуандыты суіне ммкіндік жасай отырып, алдыылармен зара рекет етті.
Орта асырлы мдениетті хронологиялы шеберлері: V асырды соы, длірек айтса, 476 жыл – Батыс Рим империясыны лаан жылы, ол ерте феодалды мемлекеттер орнында пайда болды, XVII асырды екінші жартысы – Аылшын буржуазиялы революциясыны кезеі, бл Европада феодализмді жойып, капиталистік атынастарды орнатуа негіз болды. Осы кезені барлы мдени мірі кбінесе христиандыпен аныталды, баыт-бадарды жаа этикасын дайындады, дниеге жне ондаы адамны орнына жаа кзарасты алыптастырды. Осы дуір ойшылдарыны семдік туралы ілімдері барлы крінетін формаларды жасаушы дайды тсінуге баытталан. Тарих та дайды ниетін жзеге асыру ретінде абылданды. Философия – «дін іліміне ызмет крсетуші», орта асырлы философты кзарасы бойынша оны мндай функциясы оны жалыз атайтын длелі бола алады. Дін ілімі орта асырлы адамны леуметтік практикасыны «е жоары орытындысы». Орта асырда математика, сйкесінше математикалы символдар тілі болан. Алайда бл математикалы символдар дін іліміні символдары болан, йткені математика «сакральды арифметика» трінде болды, ол дайшыл шындытарды символды тсіндіру ажеттіліктеріне ызмет етті.
Орта асыр алаш рет уаыт рухындаы нер арылы кешенді беру тсілі ретінде кркем стиль жасайды. Роман стилі бірінші жалпы европа стилі болып саналады, ол VIII-XII .. тараан жне ежелгі рим сулет неріні ерте лгілерімен састыы шін европалы орта асырды екі жетекші сулет стильдеріні бірі. Жабындыларды ктеріп тран жуан абыралы жне бойница тріндегі терезелері бар роман стиліні имараты зіні типі бойынша бекініс имараты болды. Бл састыты дгелек баылау мнаралары толытырып трды. Роман нері жасаан негізгі рылыс – оран-бекініс, монастырь-бекініс, ала-бекініс. оран – рыцарьды бекінісі, шіркеу – дайды бекінісі жне т.б. орыныш тудыратын, баылау мнаралары бар тауда орналасан тас имарат роман неріне тн рылыс. Роман соборыны сырты те жарасымды. Арты, деструктивті ештеесі жо. Біра храмны ішінде деттен тыс, толытатын бейнелер кп. Роман соборларыны капительдерінде, бааналарды ая жаында, терезелерде, абыралар мен есіктерді рельефтерінде кентаврлар, арыстандар, жартылай кесірткелер, жартылай стар, р трлі химерлер бейнеленген. Бл жндіктер оюлап ойып жасалып, жиектерге отырызылан.
Роман стилін XII-XIV .. тараан готика ауыстырады, ол алалы орта асыр мдениетіні дамуымен тыыз байланысты. Бл аты шартты трде: ол айта рлеу дуірінде пайда болан жне «готтар нері», яни варварлар деген маынаны берген. Жебе трізді аркалары мен терезелері, мнаралары, тбелері бар готикалы имараттар мен ордалар ортаасырлы лас кшелерден блініп шыып, аспана, дайа мтылады. Тбелері биік готикалы рылыста ауа ке болды. Бкіл абыраны алып тран тсті витражды терезелерден блмені ішіне кемпіросаты барлы тстерімен былып тран кн сулесі тседі. Осыны брі орган музыкасымен йлесімде діндарларды ерекше эмоционалды-шатты кйін тудырды: барлы линияларды аспана мтылысын, тасты дематериализациясы адама жерге атысты баса лемде трандай сезім тудыратындай сер ету керек болатын. Готикалы сулетте бірінші рет кшеге немесе алаа шыатын, шекейлеу жаынан имаратты баса блігінен ерекшеленетін шекейленген фасад олданылды. Готикалы собор христиан сеніміні слулы пен глдену лгісі ана емес, аланы сттілік символы болды. Париж дай Анасыны соборы, Франциядаы Рейм жне Шартр соборлары, Германиядаы Кельн соборы, Англияда Солсберри аббаттылыы жне Вестминстер аббаттылыы готика рылыстарыны жауары болып саналады.
Адамзатты рухани бірігу ралы мектеп болды, онда р текті халы жалпы ойлауды жне жалпы мір сруді йренді. Орта асырлы мектеп антика мектебінен бастау алады. Оны йымдастыруа антикалы білімі бар ерте орта асыр айраткерлері лкен роль атарды. VI . мір срген Боэций Платонны «жеті еркін нерін», яни орта асырлы оу орындарында оытылатын жеті міндетті пнді тжырымдады. з кезегінде «жеті еркін нерді» екі блікке блу абылданды: тривиум (ш бастапы білім – грамматика, риторика жне диалектика), жне квадривиум (трт білім жолы: геометрия, арифметика, астрономия жне музыка).
Орта асырлы алаларды глденуі білімді адамдара деген ажеттілікті тудырды, бл мектептерді базасында университеттерді пайда болуына келді. Бірінші университеттер Болонияда (ХІ соы), Кембриджде, Оксфордта (ХІІІ . басы) жне баса европа орталытарында пайда болды. Оларда жетекші факультет дін ілімі боланмен, баса факультеттер феодалды оамда асйектер біліміні таралуына ммкіндік жасады. IX-XIV .. билік жргізген философия схоластика, орта асырлы діни философия деген ата ие болды, оны негізгі масаты – діни дниетаныма теориялы негіздеме беру, длелдерді логикалы дістерімен діни догмаларды тымды длелдеу. Атауы «схола» деген (мектеп) сзден шыан, бл оны мектептік-дидактикалы сипатын крсетеді. Схоластиканы ішінде бірнеше баыттар дамыды. Оларды арасындаы дау алдымен жалпы ымдар проблемасына шоырланды. Баыттарды бірі – реализм жалпы ымдар заттардан тыс з бетімен болады жне лем мен танымда оны алдында болады деп тжырымдаан. Номинализм деп аталан баса линия жалпы ымдарды з бетімен мір сруін теріске шыарды жне тек жалыз заттарды ана мойындады. ХІІІ . схоластиканы жйелендіруші белгілі философ Фома Аквинский болды.
Асйектер мдениеті де болды, онда рыцарлы мдениет ерекше орын алады. Рыцарлар ортасы этикетті ерекше шеберлерін жасады. Рыцарь дайа сыйынып, кндан, менмендіктен жне нашар ылытардан бойын алыс салып, шіркеуді, жесірлер мен жетімдерді орап, ол астындаылара амор жасау ажет. Ол батыр, адал болып, о іс шін ана кресу керек. Ол зіні ханымы шін турнирлерде кресе білетін, жианкез болу керек. Бл рыцарьды сем ханыма деген махаббатынан атты байалады.
Литургиялы драма пайда болды, ол соборда ойналып, ызмет блігі болып саналды, ол храм папертиінде болып, латын тілінде емес, жергілікті диалектіде жргізілді. Кейіннен миракль (христиан сеніміні арапайым адамдара, оны ішінде кнлілерге игілікті сері туралы ажайып аыздар), мистерия (керемет мерекелік ойындар, олар бірнеше кнге созылады, христианды сюжеттерді насихаттаанмен, асйектер йымдастырады), моралите (христиан раымшылдарын мадатайтын аллегориялы кріністер) сияты жанрлар алыптасады.
Готика кезеіні дебиетінде ваганттар поэзиясы ерекше орын алады, бл поэзияны таратушылар кезбе студенттер болды. Оларды еркін ойлы поэзиясы орта асырды аскетикалы (тауа) идеалдарынан алыс болды; ваганттар таза асйек дебиетін ру жолымен жрді. Олар уайым-айысыз салтанат мірді ндеріне осты: «Барлы білгірлікті, оуды тастап, жасты шата рахат алу – бізді міндетіміз…». Оларды поэзиясында сатиралы антиклерикальды нота басым болды. Кейде ваганттарды ледерінде баспанасыз, тапшылы мірге деген наразылытары да болды. «Пайдасыз мір, сауы-сайран шін емес, мен оуды айыршылытан тастадым».
ХІ-ХІІ .. батырлар эпосы жазылды, бл осы уаыта дейін ауызша дстрде ана беріліп келген. Халы ертегілеріні аармандары детте з елі мен халын ораан жауынгерлер болды; эпикалы аыздарда ерлік, кш, адалды, аарманды дріптелді. Француз эпосыны е зор ескерткіші - «Роланда туралы жыр», оны кейіпкері патриот Роланд болып табылады, оны мірлік масаты император мен «сйікті Францияа» ызмет ету. Немісті батырлар жырыны ірі ескерткіші – «Нибелунгтар туралы жыр». Эпосты негізі «лы оныс аудару» кезіндегі ежелгі неміс аыздары, біра жырды барлы сипаты ХІІ . феодалды рыцарьлы Германиямен байланысты. Осы кезде «Беовульф» аылшын батырлар эпосы жне «лкен Эдда» скандинавиялы эпикалы мрасыны ескерткіші мірге келеді.
Шыыста, Византияда христиан шіркеуі кшті империялы билікке туелді болды. Византия императорлары V . бастап шіркеу мірінде маызды роль атарды; тіпті шіркеу соборларын шаыру ыын да император шешті, ол атысушылар рамын анытап, оларды аулыларын бекітті. Батыста шіркеу мемлекетке баынбаандыымен атар ерекше орына да ие болды. Рим папасы маызды саяси фигура да болды. Батыс пен Шыыс шіркеулеріні арасында арама-айшылытар пайда болып, уаыт те келе принциптік сипата ие болып, тередей берді. ІХ . ортасында филиоква (филоква) – католик шіркеуіні асиетті Рухты дай-кеден ана емес (Шыыс шіркеуді позициясы), дай-лдан (Батыс шіркеуді позициясы) шыуы туралы дауы болды. 1054 ж. шіркеулер бір-бірінен толы туелсіздігін жариялаан кезде біржолата бір-бірінен ол зді.
Ерте ортаасырлы кезеге ересейлерді – христиан шіркеуіні негізгі постулаттарына айшы келетін ерекше ілімдерді пайда болуы жатады. Оларды р трлі идеялары болды. Олармен крес жолыны бірі инквизиция – католик шіркеуі ран сот-полицей мекемесі болды, ол ХІІІ . немі шіркеуі соты ретінде жмыс жасады. Инквизицияны ресми рылан жылы жне бірінші инквизициялы процесс жылы 1229 жыл саналады.
Орта асырды соы аыны мен жаа кезені алашы аыны Данте Алигьериді поэтикалы жаашылдыы дниеге жне поэзияа ортаасырлы кзараспен атар болды. Оны поэзиясына тн белгілер аллегория мен символика болды. Алайда Дантені кейіпкерлері зіні міршедігімен жаа дниетаныма, лем мен адама деген жаа атынасымен жол ашты. Кескіндемедегі тпкі ренессанс белгілерін Джотто жмыстарынан круге болады, бл композицияны алуандыы мен міршедігі, трмыстаы наты заттарды, жадайды, костюмдерді, перспективалар мен анатомияны ескере отырып, наты кеістікте кейіпкерлерді табии орналасуын крсетуге тырысуы. Шыыс Орта асыры мен айта рлеу мдениеті. Орта асырлы араб мдениеті арабтандыруа шыраан, исламды абылдап, классикалы араб тілі кп уаыт дебиет пен дін тілі ретінде билік ран елдерде ркендеді. Барлы орта асырлы араб мдениеті, адамдарды кнделікті трмысы мен мір салты, оамдаы мораль нормалары VII . Араб тбегіндегі тайпаларда пайда болан ислам дініні серінен дамыды.
Араб философиясыны пайда болуы каламарационалды діни ылымны алашы кілдері – мутазилиттерді («жекеленгендер») ызметімен байланысты. ІХ . арабтар антиканы ылыми-жаратылыстану немесе философиялы мрасымен ке танысады. Аристотель философиясы басты назарда болады. «Неоплатондалан» аристотелизм орта асырлы араб философиясы – «шыыс перипатетизміні» басты баыты іліміні негізі болды. Осы баытты негізін алаушы араб философы, астрологы, математик жне дрігер л-Кинди болды. Шыыс перипатетизмні рі арай дамуы л-Фараби жне Ибн Сина есімдерімен байланысты.
л Фараби (870, Фараб – 950, Дамаск) - Шыыс философы, алым-энциклопедисті, шыыс аристотелизміні ірі кілі. Халеб пен Бадат алаларында философиялы жне ылыми білім алан. Фараби философиясыны негізі – Бірттастан жеке заттарды шыуы, эманация туралы неоплатонды іліммен аристотелизмні йлесімі. леуметтік-этикалы трактаттарында Фараби діни ауым кшбасшысы, билеуші-философ басаратын «раымшыл ала» туралы ілімді дамытты. Фараби идеалды рылыса теріс адамгершілік асиеттерді крсететін «мдениетсіз аланы» арсы ояды.
Фараби Аристотель (осыдан оны «Екінші стаз» атты рметті атауы шыан) мен Платон шыармаларына берілген комментарийлерді авторы. Фарабиді «Музыка туралы лкен трактаты» - Шыыс музыкасы мен ежелгі грек музыка жйесі туралы деректерді маызды кзі. Фараби Ибн Сина, Ибн Баджуа, Ибн Туфаила, Ибн Рушдаа, жне де ортаасырлы Батыс Европаны философиясы мен ылымына сер етті.
Орта асырдаы ататы алым тжік философы, дрігер, жаратылыс тану ылымдарын жетік мегерген, аын жне белгілі музыка танушы – Абу ли Ибн Сина (Батыс Европада Авиценна деп атаан, 900-1037 ж.ж.). Ибн Сина лемдік мдениет тарихында белгілі орын алады. Философиялы шыармаларыны ішінде е белгілісі - "Китаб-аш-шифа" («Сауыу кітабы»). Ибн Сина философ-рационолист болан. Ол тжірибеге, шындыты фактілермен, практикамен сынап тексеруге лкен мн берді. Ол антика философтарыны кзарастарын дамытты, оны прогрессивті кзарастары ислам аидаларына айшы келді жне мсылман дінбасыларыны орынсыз шабуылдарын тудырды.
Араб философиясыны рі арай дамуы Ибн Баджу, Ибн Туфаиль жне Ибн Рушд есімдерімен байланысты, оларды шыармашылыы араб философиясыны шыы болды. Ибн Рушд аристотельдік ілімді кейінгі неоплатонды згешіліктен тазартып ана ойан, натуралды пантеизмге бейімделген дербес жйені рды. Ибн Рушд сенімнен аыл-парасатты басымдылыын длелдеді жне діндарларды философиялы проблемалармен айналысуыны засыз екендігін длелдеді. Орта асырлы араб ылымыны орталытары Бадат, Куфа, Басра, Харон алалары болды. сіресе Бадатта мір ызу айнап жатты, онда «ылым йі» - академияларды, обсерваторияларды, кітапхана мен аудармашылар аласыны зіндік бірлестігі рылды.
Шыыс ислам леміні кркем мдениеті айрыша. Онда кескіндеме жо, йткені Алла мен дайа атыстыны барлыын бейнелеуге рсат етілмеді. Нтижесінде бейнелеу нері кілем тоуда жасы дамыды, оан тн белгілер трлі-тстілігі мен рнектілігі болды. Араб сулет нері ерекше дамиды, ол арабтарды е алдымен барлы грек, рим, иран кркем дстрлерін айта деу негізінде дамыды. Сол кезені е белгілі сулет ескерткіштері Фустаттаы Амра мешіті мен VII-VIII .. салынан, Куфадаы собор мешіті. Осы кезеде мозайкамен жне р трлі мрмр таспен делген Дамаскідегі «з кмбезі» храмы салынды. Кейіннен мешіттерді сем сімдік жне геометриялы рнектермен безендіре бастады, оан стильденген жазу- араб вязі осылды. Мндай рнекті европалытар арабеска деп атаан, ол рнекті шексіз дамуы мен ыраты айталануы принципі бойынша рылды.
Орта асырлы араб мдениетінде поэзия мен проза тыыз байланысты болды: ледер табии трде махаббат жырларында да, медициналы трактаттар мен батырлар жырларында да кездеседі. Халифтар, слтандар, шахтар зіне сарай аындарын алу шін аражаттарын аямады. Поэзияны олар зін-зі таныту, мадатау ралы ретінде арады. Бл жаынан лы парсы аыны, «Шах-намэ» («Патшалар кітабы») шпес эпопеясын жазан Фирдоуси (993-1030 ж.ж.) шыармашылыы белгілі. Мнда ол иранны мифтік жне тарихи патшаларын жыра осан. Е басты кейіпкер - з халыны лы, эпикалы аарман Рустам. Поэма ділдік пен ізгілік идеяларына толы.
X-XV .. лемге танымал араб халы ертегісі «Мы бір тн» жазылды. Оны негізін парсы, нді, грек ертегілеріні айта делген сюжеттері рады.
Парсы аыны, математик, философ Омар Хайямны (1040-1123 ж.ж.) шыармашылыы кпшілікке белгілі. Философиялы трт жол ле – рубаилар оны танымал етті, оны райсысы тла еркіндігіне, антиклерикальды еркін ойа, гедонды мотивтерге толы кішкене поэма. Поэзияны рі арай дамуы парсы-тжік аыны Низами, Джами (1414-1492 ж.ж.) жне збек дебиетіні негізін алаушы лішер Навои (1441-1501 ж.ж.) есімдерімен байланысты.

Баылау сратары:

1. Орта асырдаы логикалы ойлауды логикалы нормаларына тсініктеме

2. Теология жне ылым бл -?

3. Ортаасырлы Шыыстаы ылым туралы сипаттама

 

сынылатын дебиеттер:

1.Алтай Ж., Касабек А.., Мхамбетлі К. Философия тарихы.- Алматы,2006.

2.Аназарова Х. З. Философия тарихыны дріске курсы.- Алматы, 2009.

3. Зотов А.Ф. Современная западная философия. М.. 2010.

4. бішев . , бжанов Т. Философия тарихындаы таным теориясы жне метод проблемасы. Алматы,2010

5. Классическая философия науки: Хрестоматия ред. Пржилепский В.И. М., 2006

6. абитов . ылым тарихы мен философиясы. Оулы. – Алматы, 2008.