Ренессанс пен Жаа дурдегі ылым.
1. Табиатты математикалы тсіндіру мен эксперименталды трыда зерттеуді пайда болуыны алытарихы.
2. ылымны леуметтенуі жне институциялизациялануы.
3. Жаа дурдегі жаратылыстанушыларды рлі.
айта рлеу дуірі (Ренессанс) – еуропа оамындаы жаа ндірістік атынастарды пайда болып дамуы жне леуметтік-экономикалы айта рулар кезеі. Бл кезе мдениет пен ылымны дамуындаы лы ткеріс кезеі. Антикалы ндылытар айта жанданып, прогрессивті дстрлер алыптасты. Жаа мдениетті сипатты белгілері: гуманизм, тар рісті схоластиканы теріске шыару, адамны аыл-ойыны белсенділігі мен ммкіндігіне сеніммен арау. Кркемнер, мсін нері, сулет нері, дебиет брын болып крмеген арында дами бастады. ылыми білімдерді даму процесі олдаы бар білімдерді жинатап, табиатты танып-білуді жаа дістерін ойлап табуды ажет етті.
Жаа мдениет пен жаа дниеге кзарасыны алыптасуына итальянды сулетші, суретші, мсінші, аын Микеланджело Буонарроти (1475-1564), Леонардо да Винчи (1452-1519); діни реформаторлар: Мартин Лютер (1483-1546) – Германия, Жан Кальвин (1509-1564) – Франция; лы гуманистер: Томас Мор (1478-1535)-Англия; Эразм Роттердамский (1469-1536)-Нидерландия; жазушылар: Франсуа Рабле (1494-1533)- франция; Француз айта рлеуі мдениетіні энциклопедиялы ескерткіші – “Гаргантюда и Пантагрюэль” (5 кітаптан трады) романын жазды, Уильям Шекспир (1564-1616)- кптеген мгі лмес романдарды автроы, Мигель де Серваитес (1547-1616)-“Дон Кихот” романыны авторы; алымдар Джордано Бруно (1548-1600)- итальянды философ, аын; неміс математигі Михель Штифель (1487-1567), итальян математигі Николло Тарталья (1500-1557) жне Франсуа Виет (1540-1603)- (крнекті) француз математигі елеулі лес осты.
Схоластиканы біртіндеп кйреуі мселелерді батыл оюа, аристотельді ілімдерін сына алуа ммкіндік берді. Дегенмен де ортаасырлы ойлау стилі басым болды. Ол р трлі сиырлы рецептерге, ралдара т.б. ылымнан тыс дниелерге сенулерден айын крінді. Басаша айтанда ылыми ойлау лі де толыынан кріне алмады, біра баылауларды нтижелері туралы апараттар легі біртіндеп се бастады. Жеке аланда, географиялы зерттеулер мен жаалытар алдымен баылаушы, кейіннен есептеуші астрономияны дамуына жадай жасады. Христофор Колумб (1451-1506) Генуяда туды. 12.10. 1492 ж. Американы ашты. Фернан Магеллан (1470-1521) – теізші. Португалияда туды, жалыз ана лемдік мхитты бар екенін длелдеді жне Жерді шар тріздес екеніне практикалы тсініктеме берді.
айта рлеу дуіріні крнекті кілдеріні бірі Леонардо да Винчи (1452-1519) болып табылады. Итальянды суретші, ойшыл, алым, нертапыш. Флоренцияа таяу жерде мірге келген. Флоренция мен Миланда мір сріп, ызмет етті. міріні соы кезін француз короліні шаыруымен Францияда ткізеді. Ленардо математика ылымын жоары баалады. Оны айтуы бойынша, математикалы ылымдар зіні длдігімен айтыскерлерді аузына м яды?!
Леонардо да Винчи бос сздер мен дискуссиялара (пікір-таластара) батыл арсы шыып, оларды ылыми негізіні жотыын, практикадан алша екенін атап тті. Олар здерінше демі киініп, оиланып жреді, - деп жазды Леонардо. “Олар нертапыш – мені жек креді. здері біреуді ебегін жымыраннан баса андай ебек сііріпті”. Бос сз, ра теорияа Леонардо тжірибеге негізделген білімді арсы ояды.
мір бойы кезбелікпен кн кешкен Леонардоны зіні ылыми идеяларына жинатап бір ізге салуа ммкіндігі болан жо. Дегенмен оны кнделік дптерлері, олжазбалары (7 мы бетке жуы) саталды. /1/. Леонардоны алым ретіндегі е басты сипаты – болашаа деген мтылысы. Ол жаа экспериментальды жаратылыстану бадарламасын ойластырып ылымны дамуына айтарлытай лес осты. Оны жаа жаратылыстану ылымыны кріпкелі десе де болады. азіргі кездегі аэроплан, геликоптер, автомобиль, парашюттерді жобасын жасады. Сондай-а Леонардо XVІ-XVІІ . Біратар техникалы жне ылыми жаалытарды болатындыын алдын-ала сезді. Ол материалдарды арсылыы заын оып-йренді оны кейіннен Галилей арастырды; гидростатикалы заын арастырды оны XVІІ асырда Б.Паскаль зерттеді; Леонарданы есімімен кейіннен И.Ньютон зерттеген толындар теориясы; ауырлы центрін анытаумен шылданады.
Бл кезеде математика еуропа мденитіні маызды факторы бола бастайды. Леонардо экспериментальды ылыммен, механикамен, оптикамен, астрономиямен шылдана отырып математиканы ылыми длелдеулеріні лгісі деп есептейді. “Наыз жне жалан ылым туралы” деген олжазбасында мынандай философиялы орытындыа келеді: Бірінші. “Наыз ылымдар дегеніміз тжірибе арылы ткен, сонысымен айтыскерлерді аузын жаба білген ылым… Наыз ылымдар зіні масатына біртіндеп, наыз орытындыларды нтижесінде, математикалы ылымдар деп аталатын арифметика мен геометрияны лшемдері сан мен шаманы нтижесінде жетеді. Бл ылымдар жоары длдікпен здіксіз пен зіктікті шамалары туралы айтып береді” /2/.
“Бірде бір адамзатты зерттеу, ол егер де математикалы длелдеулерден тпесе наыз ылым деп атала алмайды” – деп есептеді Леонардо.
“Егер сен ойлаудан басталатын ылым наыз ылым болады деп есептейтін болса, онда мен сенімен келісе алмаймын. Оны жоа шыаруды бірнеше себептері бар, оны е бастысы ойдаы пайымдаулар да тжірибе жо, ал онсыз ешандай шынды жо” /3/.
Осы айтылан аидалар шын мні неде ылыми танымны су мселесін амтиды. Математиканы эвристикалы ролі бекітіліп дниені танып білудегі крделі процесстегі шын орны айындалады. Бл ретте мселені жааша ойылуы, яни теория (математика) мен экспериментті байланысы проблемасы байалады.
Леонардоны бл тсініктері жаа ылымны дамуында жоары бааланып, оны кілдерімен: И.Кеплер, Г.Галилей, И.Ньютон, Дж. Максвелл, Г.Герц, А.Эйнштейн т.б. уатталды.
ылыми білімді математикаландыру тенденциясы жаа экспериментальды-математикалы ылымны задылыы мен талабына айналды. Математика Леонардо шін тжірибелік, олданбалы ылым болып табылады. Оны ататы анатты сзі: “Механика дегеніміз математикалы ылымдарды пейіші, оны кмегімен математикалы німге ол жеткізуге болады” /4/. Бл анатты сзді мні: “Механиканы” арасында “Математиканы” теориялы аидасы жзеге асырылады. Оны рылымын олдану нтижесінде шынайы, физикалы дние туралы білімні суі жзеге асады. Кеплер, Галилей, Ньютон, Максвелл т.б. зерттеушілер жаа білім алып, математиканы шыра етіп стап табиатты сырларын ашады.
XVІ-XVІІ . ылыми ткеріс дние танымны барлы жатарын амтыды. Бл дниеге деген кзаарастаы, дниедегі адамны орнына деген, ылыми танымны дістері мен маызына деген ткеріс болды. Оны нтижесінде жаа ылым-эксперименттік жаратылыстану, сондай-а жаа философия пайда болды.
ылыми ткеріс Николай коперникті “Аспан денелеріні айналуы туралы” (1543 ж.) ебегіні жарыа шыуына байланысты астрономияда болды. Бл ебекте дниені рылымы мен ондаы Жерді орны туралы жаа тсінік бекітіледі. Наыз ылыми ткерісзіні шыына Галилео Галилейді (1564-1642) іс-ызметіні барысында жетті.
лы ойшыл Коперникті ілімін жаласытырып жне орап оймайды, сонымен бірге жаа дниетаным, ылыми таным мен ылымны дісі туралы жаа кзарас алыптастырады. Галилей мен баса да алымдар мен философтарды арасында эксперимент, жаратылыстану, сіресе физика дами бастайды.
Николай Коперник (1473-1543) крнекті поляк алымы, астроном, астрономия мен математиканы айта рушы, дниені гелиоорталыты жйесін жасаушы. Ол ірі астроном ана емес, сонымен бірге математик, дрігер, загер рі дипломат.
Коперникті негізгі жетістігі Кн мен Жлдыздарды кріністік озалысы оларды Жерді айналуымен тсіндірілмейді, керісінше Жерді зіні осімен туліктік айналуымен, сондай-а Жерді кнді Жылды айналып туімен тсіндіріледі деген жаалыы. Осынысымен ол зіні гелиоцентризм деп аталатын идеясын жасады.
Жаа кезедегі ылымны алыптасуында Н.Коперникті ілімі лкен роль атарды. Бл жаалыты дрыс тсіну шін ылым тарихыны кейбір сттеріне тоталамыз. Астрономиялы ылым те ертеде пайда болды. Жлдызды аспанды зерттеу практикалы ажеттіліктен туды: уаытты лшеу ажеттілігі, Кнтізбе жасау, Жер бетіндегі, сіресе теізде жзуде баыт-бадарды білу, осыан байланысты аспандаы “озалмайтын” айын жлдыздар туралы аидалар аныталды, Жлдызды аспанны туліктік айналымы оып-зерттелді, жеті озалмайтын шыратар табылды олар планеталар деп аталды, планеталарды крінерлік озалысы зерттеліп, осы озалыстарды сол кезге лайы, наты деп есептейтін геометриялы теориялар жасалды. Ежелгі астрономиялы теорияны толы жне аяталан трі грек ылымы б.з.д. ІІ . Птолемейді ебектерінде беріледі.
Птолемей Клавдий (100-178) – ежелгі грек астрономы, метематик, географ. Ол зіні жетістіктер негізінде арабтар “алмагест” деп атап кеткен математикалы лкен шыарманы авторы. “Алмагест” арабша - “алмаджисти” яни, “аса лы” шыарма дегенді білдіреді. Бл ебекте сол кездегі барлы астрономиялы білім, малматтар жина талып орытылан. Птолемей лем жайлы геоцентрлік жйені жасаушы. Бл жйе бойынша аспан шыратарыны крінерлік озалыстарыны барлыы жерді айнала озалысы арылы математикалы жолмен тсіндіріледі.
Птоломейді “Алмагесі” 13 кітаптан трады. Алашы екеуі балау барысында табылан аспан сферасыны туліктік озалысы, Кнні, Айды жне планеталарды негізгі озалысы сияты арапайым фактілерге арналан.
Птолемейді бірінші кітабында гректерді тригонометриясы жйелі трде баяндалан. Мнда ноль градустан бастап 180 градуса дейінгі хордаларды кестелері келтірілген.
Алмагесті шінші кітабы жылды затыына, кн озалысыны теориясына арналан. Соы кітаптарында планеталар озалысыны теориясы баяндалады.
Нидерландия астрономы, алым-тарихшы Антон Паннскук (1873-1960) ежелгі грек алымдарыны метематикалы лгісін жоары баалайды. Ол былай деп жазды: “Астрономияда гректер бірден-бір клемді саланы ойлап тапты ондаы фигураларды реальды, наты формалары, клемі бар жне мазмны мен маызы болды. Осылайша, Птолемейді “Алмагесі” геометриядаы жетістік адамзат аыл-ойыны тере жетістігі болды /5/.
Иоганн Кеплер (1571-1630) крнекті неміс ойшылы, философ, крнекті астроном, математик.
Ол зі туралы былай дейді: “Мені ойым аспана жатады”.ол 27 желтосан 1571 жылы Вейле аласында мірге келеді.
1595 жылы жаз айында Кеплерді “лемні пиясы” немесе “Космографиялы пиясы” 1595 жылы жарыа шты. Кеплер Коперникті жйесін орайды. зіні тыш шыармасыны алысзінде мынадай масат ояды: Жаратушы лемді жаратанда математикалы ндестіктерді жетекшілікке алды. Олар: ш затты мні: сандар, клемдер жне аспандар орбитасыны озалысы /6/. Кеплер табиат былысыны себептерін шешуді з алдына масат етіп ояды. лемдегі ндестікті болатындыы туралы сенімділік Кеплерді бкіл ойыны негізі болды. Оны басты масаты лемні рылымыны пиясын ашу.
Кеплерді ылыми шыармашылыында орталы орынды математика алады. Метематика лемні рылымы лшемін, задылыын ашу мен оып—йренуде кшті ару бола алады.
Кеплер – крнекті математик. Ол проективтік геометрияны жасауа адам жасады, Проективтік геометрия азіргі геометрияны блімі. Ол фигураларды асиетін проективтік геометрия згермелі шамалар метематикамен тікелей байланыста болады. Оны кейбір аидалары мен фактілері номографияда, статистикалы шешулер теориясында, рісті квантты теориясында схемаларды конструкциялауда олданылады.
Проективтік геометрияны бастауы француз скери инженері, архитектор, геометр Жерар Дезаргты (1593-1662) есімімен тыыз байланысты. Геометрияа шексіз, блшектелген элементтерді енгізді. Олар нктелер, тзу, жазыты деп аталады. Француз философы, жазушы, математик, физик Блез Паскаль (1623-1662) зіні “конусты има туралы тжірибе” (1640) деген ебегінде Дезаргты ебегін дамыта отырып проективтік геометрияны маызды теоремасы Паскаль теоремасын жасады.
Проективтік геометриясыны идеяларыны жемісі ХІХ . кезінде француз математиктері Гаспар Монжды (1746-1818), жан Виктор Понселені (1788-1867) ебектерінде беріледі. Олар екіжатылы принципі мен здіксіздік принциптеріні ымдары енгізді “йлесімділік атынас”, “инволюция”, “здіксіздікті циклдік нктелері”. Проективтік геометрия жасаушыларды бірі неміс метематигі Якоб Штейнер (1796-1863) болып табылады. Ол кределі геометриял образдарды проективтік рылу идеясын жйелендірді. Прективтік геометрияны дамуына орыс ойшылы, математик Н.И. Лобачевскийді (1792-1856) ебектері лкен сер етті.
Кеплерді идеяларын Г. Лейбниц (1646-1716), Л. Эйлер (1707-1788), Л. Карно (1753-1823), Ж.В. Понселе (1788-1867) одан рі жаластырады.
Математика тарихынд крнекті орынды Кеплерді “Новая стереометрия винных бочек” (1617) деп аталатын ебегі алады. Кеплерді бл ебегін жасауа мірде кездесетін оиалар себепкер болады.
Кеплер шарап саталатын ыдыстарды геометриялы фигуралар: шебер, конус, цилиндр сияты “геометриялы лшемдерге келетіндігіне” кіл аударады /7/.
1600 жылы Прагаа Т. Брагемен бірге жмыс істеген. Прагада оны оптиканы астрономияа олдану туралы “Виттелоа толытыру” (1604) “Диоптрика” (1611) атты жне “Жаа астрономия” (1609) атты нды ебектері жары крген. 1612 жылы Линцке ауысан , 1619 жылы Линцте “лем гармониясы” (йлесімділігі) атты ебегі жары крді. Бл ебегінде барлы планеталар озалысыны теориясын біріктіретін ш заны (Кеплер задары) тжырымдамасын берді. “Коперник астрономиясын ысарту” (1-3 блімдері, 1618-1622) атты ебегіні орытындысында Марс шін аныталан алашы екі зады барлы планеталар озалысына да, ал шінші зады Юпитерді тртінші серігіне олдануа болатындыын айтты. Кеплерді “Жаа астрономия”деп (1609) атты ебегінде екінші за баяндалан. шінші за кешірек ашылан. Ол “лем гармониясы (йлесімділігі)” (1619) деп аталатын ебегіні бесіші кітабыны 3-ші тарауында берілген.
Кеплерді бірінші заы. йтымаан (яни екі дене есебіне) атынасатын нкте орбитасы екінші ретті исы сызыпен рнектеледі, оны бір фокусында тартылу кшіні центірі (орталыы) орналасады. йтымаан озалыстаы материалы нкте орбитасы конусты има, яни шебер, элипс, парабола немесе гипербола сызады.
Кеплерді екіеші заы. йтымаан озалыса атынасатын нктені радиус – векторы сызатын аудан уаыта пропорционал згереді. Кеплерді алашы екі заы тартылыс кші серінен пайда болатын жне шамасы кш центріне дейінгі ашытыты квадратына кері пропорционал йытымаан озалыстар шін ана орындалады.
Кептерді шінші заы. Екі материялы нктені йытымаан эллипстін озалысы кезіндегі айналу уаытыны квадраты мен орталы жне айналатын нкте массалары осындысыны кбейтіндісі оларды орбиталарындаы лкен жарты осьтар кубтарыны атынасына те.
Кеплерді шінші заы эллипстік орбита бойымен озалатын планеталара, планеталар серігіне, ос жлдыздар компонентіне олданылады жне аспан шыратарыны кейбір сипаттамаларын анытауа ммкіндік береді. Кеплер задары деп аталан бл задар И.Ньютонны бкіллемдік тартылыс заыны ашылуында елеулі роль атарды.
Баылаулар нтижесінде табылан Кеплерді заын Ньютон екі дене есебіні ата шешуі ретінде орытан.
1619 жылы Кеплер «Кометалар туралы, 1627 жылы «Рудольф таблицалары деп аталатын нлкен ебегін жазды.
Баылау сратары:
1. Иоганн Кеплерді задарын ата?
2. Иоганн Кеплер кім?
сынылатын дебиеттер:
1.Алтай Ж., Касабек А.., Мхамбетлі К. Философия тарихы.- Алматы,2006.
2.Аназарова Х. З. Философия тарихыны дріске курсы.- Алматы, 2009.
3. Зотов А.Ф. Современная западная философия. М.. 2010.
4. бішев . , бжанов Т. Философия тарихындаы таным теориясы жне метод проблемасы. Алматы,2010
5. Классическая философия науки: Хрестоматия ред. Пржилепский В.И. М., 2006
6. абитов . ылым тарихы мен философиясы. Оулы. – Алматы, 2008.