Дріс. ылыми білімні рылымы.
1. ылыми білім крделі дамитын жйе.
2. ылымны теориялы, эмпирикалы жатары.
3. ылымды жіктеу мселелері.
Кейде ылыми білім зге білім салаларымен салыстыранда зіні жоары длділігімен ерекшеленеді деп айтылады. Бл рас боланымен шешуші рл атармайды. Бгінгі кні техникада ана емес, оамды басару жйесінде де математикалы есептеулер, статистикалы мліметтер, бге-шгесіне дейін дл есептелген жоспарлар мен бадарламалар олданылады. Длдік натылыа атынасты белгілі бір тсілі ретінде кнделікті мірге де енді: темір жол жне авиация кестелері дл болып табылады, ол мемлекет ызметкерлеріне де, станоктаы жмысшыа да, бухгалтерге жне дрігерге де ажет. Fылыми таным абстрактылы ымдармен жмыс жасаса, кркемдік таным наты тірі адамды бейнелі, крнекілік трыда арастырады деген пікір алыптасан. Бл тжырым белгілі млшерде діл боланымен, ол да ылыми танымны ерекшелігін крсете алмайды. Бір жаынан крделі ылыми абстракциялар растырумен айналысатын алыма крнекі бейнелерге, аналогия мен метафоралара жиі жгінуге тура келсе, екінші жаынан суретшілер (сатшылар, мсіншілер, жазушылар, сазгерлер жне т.б.) з шыармашылытарында дл, логикалы, кіршіксіз ымдара, пікірлер мен дістерге сйеніп отырады. Мны, мысалы, Шостаковичті біратар симфонияларыны бадарламаларын оны музыкалы мтінімен салыстыранда айын ааруа болады. Дл, ымдарда бейнеленген білімдер кптеген ірі жазушыларды шыармаларыны негізін райды (Пушкин, Толстой, Салтыков-Щедрин, Чехов, Паустовский, Булгаков жне т.б.). Бл ымды жне бейнелік танымдарды бірін-бірі теріске шыармайтындыын крсетеді. Олар ртрлі "дозаларда" ылыми шыармашылыта да, кркемдік шыармашылыта да кездеседі. Олар сонымен атар, деттік, кдімгі санаа да тн. Бл трыда философ-неопозитивистерді ылыми білімні ерекшелігін оны эмпирикалыымен, яни ылымны бкіл мазмнын баылаулар мен эксперименттерді сипаттау арылы ана анытайтын пікірімен келісуге болмайды. Бл туралы кейінірек сз болады. Шындыында, білімні формасы тріндегі жне оны зге формалардан артышылыы, ылымны теориялы білімдер жйесі трінде мір сруінде. Fылыми білімні е жетілген формасы теория болып табылады.
Теория деген не? Теория - бл тжірибені, практиканы немесе баылауды орытындылануы деп жиі айтылады. Бл дрыс па? Мысалы, суы блмені ішінде пешке от жаанда, уаыт те келе пешті суи бастаанын, ал блмедегі ауаны ыза бастаанын аарамыз. Пеш пен ауаны температурасы бірдей болан кезде суыну тоталады. Біз мны кп рет айталай отырып, мынадай орытындыа келеміз: а) ыздырылан пеш жалыны жо боландытан суи бастайды; б) блмедегі ауа мен пешті температурасы бірдей болан жадайда суыну тоталады. Бл білім де орытындылауды нтижесінде алынанымен оны теориялы деп айтуа келмейді. Кез-келген орытынды жекелеген заттармен, жадайлармен жне процестермен біратар баылаулар мен эксперименттерді мазмнын райтын орта жалпылыты ерекшелеп бекітеді.
Біра барлы орытынды ылыми теория алыптастыратындай теориялы бола алмайды. Мысалы, кбіне бірінші жне екінші бастаулар деп аталатын классикалы термодинамиканы негізгі задарына тоталайы:
Сырттан энергия алмай жмыс істейтін немесе сырттан алынан энергия млшерінен арты жмыс істейтін мерзімдік двигательді жасау ммкін емес;
Жалыз нтижесі суы денеден ысты денеге жылу формасында энергия беру болып табылатындай процесті болуы ммкін емес.
Бл екі за да жылу процестері мен осы процестерді пайдаланатын рылыларын (пештер, бу машиналары жне т.б.) сан мыдап практикалы баылауларды нтижесі болып табылады. Біра бл орытындылар пікірге де самайды. Мны себебі неде?
Оны себебі, ылыми орытындылар (тйіндер) баылаулар мен эксперименттердегі орта жалпылытарды ерекшелеп ана оймай, біратар ерекше логикалы тсілдерді олдануында да болып шыты:
Шектеулі кпшілік эксперименттерде адааланан жалпы сттер мен асиеттерді жылуды жмыса айналатын барлы ммкін жадайларына, жылу блуді барлы процестеріне, оны ішінде баыланбаан аламны е шалай, адаалау ммкін емес пункттеріне де таралуымен сипатталатын универсалдандыру тсілі;
Жоарыда сипатталан задардаы процестерді "таза" кйінде, іске асатын, яни, йткені наты шындыта олар жзеге аспайтын шарттарын білдіретін идеалдандыру тсілі: берілген жадайда термодинамикалы жйе (двигатель) сырты лемнен млдем ошауланан жне энергия алмасу (оны ішінде берілген жйеге энергияны оршаан ортадан да енбеуі) ммкін емес жадайлар ескеріледі;
Задарды растыруда зге салаларда алыптасан теорияларда жне оларда жеткілікті дл мн мен маынаа ие болан (мысалы, "энергия" жне "жмыс" ымдары механикада зіні мні мен маынасына ие болады жне кдуілгі тілдегі осындай ымдардан кбіне згешеленеді) ымдарды енгізумен сипатталатын концептуалдандыру тсілі.
Fалымдар осы тсілдерді олдана отырып, эмпирикалы орытындылар болып табылатын ылым задарын алыптастырады. Ол сырттай арама-айшы боланымен, іштей орта асиеттері мен ырлары бар жекелеген былыстарды арасындаы айталанатын, ажетті мнді атынастар мен байланыстарды бейнелейді. Осылайша, біз объективті лем задары мен ылым задары арасындаы маызды айырмашылы пен баыныштылыты анытай аламыз. Оны алашысы бізден туелсіз, тыс натылыты зінде мір среді. Екіншісі эмпирикалы орытындылар кйіндегі оларды бейнелері болып табылады. Бл жадайда лемні объективті задары ылым задарында барынша толы емес, шартты, жаын, объективті лем байланысын айталайтын ерекше формада - аралары логикалы байланыстармен бекітілген ерекше ылыми абстракцияларды кмегімен бейнеленеді. Алайда ылымны барлы задары эмпирикалы орытынды ретінде пайда бола бермейді.
Бастапыда кптеген ылым задары гипотеза (грекше hіpothesіs - негіз, жорамал) формасында крінеді. Гипотезалар бл толыымен бекітілмеген, длелденбеген, белгілі млшерде ана негізделген болжамдар, жорамалдар. здеріні логикалы формасында олар, детте мына трдегі пікірлер кейпінде болады: "егер A жзеге асса, онда згесі де іске асады", "егер A жне B арасында R атынасы болса, онда оларды арасында Q атынасы да болады" жне т.б. Гипотезалар екі лкен топа блінеді: айаты жне теориялы гипотезалар. Алашылары - жекелеген заттар, жадайлар мен процестер туралы болжамдар мен жорамалдар. Мысалы, оан Айды беткейіні рылысы, оны минерологиялы жне физика-химиялы рамы туралы кптеген гипотезаларды жатызуа болады. Айа кеестік автоматты лабораториялар онып, жерге оны беткейі туралы дл апарат беріп, оны топыраын алып айта ораланнан кейін бл гипотезалар анытыыны шамалысы ана алды да, оларды зіне де тзетулер енгізіліп, ал аландары теріске шыарылды немесе фальсификацияланды (латынша falsіtіfіcaze - олдан жасау, брмалау). Екінші топтаы гипотезалара, мысалы, Д.И.Менделеевті химиялы элементтерді асиеттері згеріп жне мерзімді трде айталанып отырады деген бастапы болжамын жатызуа болады. Осы гипотезаны негізінде жаа химиялы элементтер мен оларды асиеттері болжанды. Бл болжамдар длелденгеннен кейін гипотезаны сыныс ретінде емес, берік, ылыми длелденген за ретінде арастыра бастады.
Теориялы гипотезалар мен задар кейде тікелей сезімдік баылауа айшы келіп отырады. Мысалы, Коперникті лемні гелиоцентристік жйесіне араанда, одан ертерек Клавдий Птолемейді (90-160) Кн жне зге планеталар озалмайтын Жерді айналады деген геоцентристік жйесі адамны тікелей сезімдік баылауына сйкес келеді. Коперник з жйесін шындыа жаын гипотеза ретінде ана арастырса, одан шыатын математикалы салдарлар геоцентристік жйені салдарымен салыстыранда те дл лшемділігімен ерекшеленгендіктен бл гипотезаны Кн жйесі планеталарыны озалысыны заы тріндегі ылыми аиат ретінде арастыра бастады.
Теориялы гипотезалар бастапыда ызы рі фантастикалы болып крінуі ммкін, мысалы, соы онжылдытардаы Fаламны рылысы туралы гипотезалара байланысты пікірталастар осындай. Алайда гипотезалар аншалыты кездейсо боланымен, олар шыармашылы бей-берекетсіздікті нтижесінде емес, оны алдындаы "стсіз" гипотезалар мен кптеген эксперименттік мліметтерге талдау жасауды негізінде ашылады. Жаа гипотезалар оны алдындаыларды кмегімен тсіндіріле алмаан айатарды жйелеп, тсіндіріп, болжауды масат ттады. Егер жаа гипотезаларды салдарлары баылаулар жне эксперименттермен длелденетін болса "яни, верифицияланса (латынша verus –аиат), онда мндай гипотезаны жоары дегейдегі аиат сыныс немесе, ылымны заы ретінде арастыруа болады. Сондытан да Ф.Энгельс гипотезаны “жаратылыстаным дамуыны формасы” деп атайды.
Сонымен, теориялы білімдер зіні рамына практикада длелденген, бекітілген, орныан ылым задарын ана емес, сонымен атар объективті шынды ретінде мойындалмаан, біра теріске де шыарылмаан айаты жне теориялы гипотезаларды да р трлі эмпирикалы тйіндерді де кіргізеді. Оларды арасындаы брыны бекітілген задара айшы келмейтін жне жоары дрежеде длелденген гипотезалар ана белгілі бір теорияны рамына ене алады. Теория осылайша теориялы білімдерді нерлым ата жне тексерілген блігі болып табылады. зіні логикалы формасы жаынан зара бір-бірімен белгілі бір логикалы атынастармен байланысан пікірлерді (задарды) жйесі болып крінеді. Мндай атынастарды атарына е алдымен эквивалентті жне туындамалы немесе логикалы жаласты атынастар жатады. Теорияны райтын пікірлер кмнсіз, длелденген, объективті шынайы болуы тиіс. Олар здеріні шынайылыы маынасында эквивалентті. Теорияны негізгі маызы оны райтын пікірлеріні бастапы, тпкі сыныстардан (сйлемдерден) таза логикалы немесе математикалы жолмен шыарыландыымен сипатталады. Мндай тйінні нтижесінде алынан пікірлер теорияны салдарлары деп те аталады.
Салдарлар зіні мазмны жаынан берілген теорияны задары болуымен атар белгілі бір жадайларды, ауалдар мен процестерді сипаттайтын эмпирикалы тжырымдар да болуы ммкін. Салдарлар туындайтын сыныстар, детте теорияны постулаттары, принциптері немесе аксиомалары деп аталады. рбір жекелеген теориядаы мндай сыныстарды негіздер деп те атауа болады, біра оларды зі зге кеірек жне тереірек теорияларды салдарлары болуы да ммкін.
Задар теорияны е мнді тжырымдары ретінде мынадай танымды функцияларды атарады:
1.Олар р трлі жйелерді зерттеліп отыран теориясыны ішінде нерлым траты, ажет жне жалпы байланыстарын, берілген теорияны пндік саласын райтын (мысалы, атомдар мен элементарлы блшектер жне оларды зара рекетіні жйесі квантты теорияны пндік саласын райды) жйені негізгі жай жйелері мен элементтері арасындаы зара атынастарын жне зара рекеттерін бейнелейді.
2.Олар баылаулар мен эксперименттерді кмегінсіз-а математикалы есептеулер мен логикалы ой орытындылауды нтижесінде берілген пндік саладаы белгілі нрсені тсіндіруге жне жаа рылыстарды болжауа жадай жасайды.
3.Олар бірден кзге тсетіндей айын емес болса да, зіні пнділік саласында белгілі бір шектеулер ояды. Мысалы, классикалы механика задары тек макрообъектілерге ана, яни жарыты жылдамдыымен салыстыруа келмейтіндей жылдамдыта озалатын молекулалы дегейден жоары тран заттара атысты ана олданылады. Квантты механиканы задары микрообъектілерге, ішкі атомды процестерге, элементарлы блшектерге атысты пайдаланылады. Салыстырмалылыты арнайы теориясы болса, ол жары жылдамдыына жаын жылдамдыпен озалатын объектілерге атысты олданылады.
Мнан шыатын орытынды, кез келген теория белгілі бір шекараларда ана, белгілі бір жадайларда ана объективті аиат ретінде арастырылады. Бл кез келген тжырым берілген былыса атысты белгілі бір жадайларда ана, тек берілген уаытта, берілген орында, берілген тарихи ахуалда ана шынайы дейтін аиат натылыыны диалектикалы принципінен крінеді. Мндай алышарттарсыз аиат диалектиканы задары бойынша, адасушылы пен жалана, зіні арама-айшылыына айналуы ммкін.
4.Аырында ылыми теорияны задары тиым салу функциясын, зерттеу процедурасын жйелеу жне реттеу функцияларын атарады. Берілген теорияда орынсыз немесе мн-маынасы жо тжырымдар мен абстракциялара тыйым сала отырып, олар бей-берекетсіздікке, зімшілдіккке жол бермейді. Мысалы, квантты механиканы постулаттарыны бірі бір текті элементарлы блшектерді айырмасыздыын бекітеді. Демек, кптеген электрондарды арасында зіні тере индивидуалды белгілерімен ерекшеленетін екі электронды бліп ала алмаймыз. Бл тыйым салу бекер емес. Оны объективті негіздері бар. Оны пайдалану кптеген адасушылытар мен ателіктерге жол бермейді, оны ішінде, мысалы, наты заттарды тануды тсілдерін берілген салаа (микрообъектілер) кшіруге тыйым салу, йткені бл тсіл зге мндік салада ана олданыс табады. Задарды реттеуші функциясы да тыйым салу функциясынан туындайды. рбір алым з мселелеріне шыармашылы трыда келуі ммкін, алайда бл шыармашылы теория задарыны белгілі бір шекараларымен шектеледі жне сонымен реттеледі. Егер ылыми шыармашылы бекітілген ережелерге баынбаса, онда не жаа теория шыару ажет, не ескісін айта ру ажет, е болмаанда берілген шыармашылы идеяны ате деп мойындау ажет: реттеушілік шыармашылыа тыйым салмайды, біра оны нтижелеріне дл баа беру мен оны аншалыты зін анытайтындыын тсінуді талап етеді. Аырында задарды жйелеуші функциясы берілген пндік саладаы элементтер мен жай-жйелеріні арасындаы зара баыныштылы (субординация) пен зара рекетін бекітуге ммкіндік береді. Мны салдарында оны крделі ызмет етуші жне дамушы ретінде арастыруа, соны нтижесінде ылыми зерттеуді арапайымдандыру мен жеілдетуге ммкіндік болады.
Ендігі жерде біз танымны зге формаларымен салыстыранда ылыми танымны ерекшелігі не деген сраа алдын-ала жауап бере аламыз. Fылымны рамына рашанда теориялы білімдер кіреді. Оны мазмнын жекелеген гипотезалар, задар жне ата растырылан ылыми теориялар райды. рине, мндай теориялар бірден пайда болмайды. Олар ылыми танымны тарихи дамуыны нтижесі. Физика ертедегі Греция дуірінде-а пайда боланымен ата физикалы теориялар XVІІ асырда ана алыптаса бастады. Химия мен биологиядаы мндай теориялар XVІІІ жне XІX асырларда пайда болды. Fылыми теорияларды белгілі бір білім мен практиканы саласында пайда болуы, сол саланы жоары дегейге жеткендігін, зіні гносеологиялы жетістігін білдіреді. Егер, кркемдік, техникалы немесе саяси салаларда теориялар алыптасып жне олданыс тапты дейтін болса, онда жаа ылыми пндерді пайда боландыын крсетеді: эстетика эстетикалы рекетті теориясы, слулыты задылытары мен критерийлері туралы ылым, техникалы ылымдар, тап кресі мен саяси зара атынастарды бейнелейтін задар, ылыми теориялар. Белгілі бір білім жйесіні рамында теорияларды жне ата бекітілген задарды болуы ол жйені ылыми екендігін білдіреді.
Осылайша, ылыми танымны андай артышылытары барын айын ааруа болады. Адамны кез-келген рекеті андай да бір міндеттерді жне мселелерді шешуді білдіреді.
Оны бірі - ндірістік міндеттер - материалды игіліктерді игеруге баытталан. Келесілері – саяси міндеттер - саяси масаттара жетуге баытталан. Білімні кмегін лайтуды масат ттатын, яни, білімдерді алыптастыруды кздейтін міндеттер де бар. Мндай міндеттерді танымды деп атайды. азіргі ылым алыптасанана дейін танымды міндеттер те жай жне за уаытта шешілетін еді. Ол шін ондаан, тіпті жздеген жылдар кететін еді, себебі шешімдерді ізденісі сынау мен ателіктер арылы, эмпирикалы жолмен ана жрді.
азіргі ылыми танымны алыптасуы барысында ылыми теорияларды кмегімен мндай шешімдерді іске асу уаытын ондаан жне жздеген есе ысартуа ммкіндік туды. Ол шін тек ылыми теория ана ру ажет, онан белгілі ережелерге сйкес салыстырмалы трде аз уаыт ішінде кптеген берік салдарларды, алуа болады. Шындыында теория руды зі орасан зор кш-жігерді талап етеді жне оам шін ымбата тседі, яни алымдарды дайындауа, рал-жабдыа, шикізата, экспериментке орасан зор шыын кетеді. Оны есесіне, е нды нрсе уаытты туа болады. Бгінгі кнгі техникалы прогресті те жедел арыны кннен-кнге ашылып жатан ылыми жаалытарды демелі жылдамдыпен ндіріске еніп жатуымен де сипатталады.
Баылау сратары:
1. Теория деген не?
2. Танымды функцияларды ата:
сынылатын дебиеттер:
1. Основы философии науки: Учебник / ред. Лебедев С.А. VI., 2009
2. Философия науки: Учебник/ редКохаповский В.П.. Пржилепский В.И. М., 2006
3. Зотов А.Ф. Современная западная философия. М.. 2010.
4. Классическая философия науки: Хрестоматия ред. Пржилепский В.И. М., 2006
5. абитов . ылым тарихы мен философиясы. Оулы. – Алматы, 2008.