Дріс. ылыми революциялар.

ылыми рационалды.

1. ылымны динамикасы.

2. ылыми революцияларды факторлары.

3. ылыми революцияларды мні, типтері.

 

ЫЛЫМИ-ТЕХНИКАЛЫ РЕВОЛЮЦИЯ - ылымды ндірістік дамуды жетекші факторына айналдыру арылы ндіргіш кштерді тбегейлі згертіп, сапалы жаынан тлету. 20 -; ды 40-жылдарынан басталан .-т. р. барысында ылымны ндіргіш кшке айналу рдісі арын алып, елеулі нтижелерге ол жетті: е бастысы, ебекті жай-ахуалы, сипаты мен мазмны, ндіргіш кштерді, ебек блінісіні крылымы згеріске шырап, ебек німділігі крт сті, сол арклы оам міріні зге салалары, сіресе, адамдарды мдениеті, трмысы, психологиясы жетіліп, табиатен карым-катынасы айындала тсті. .-т. р-ны ыл.-тех. жне леум. сипаттаы екі негізгі алышарты болды. Оны пісіп-жетілуінде 19 -ды соы мен 20 -ды басындаы жаратылыстанудаы жетістіктер шешуші рл атарды. "Жара-тылыстанудаы революциялар" дмпуі электронны, радийді, хим. элементтер тзілуіні ашылуына, салыстырмалылык, теориясы мен квантты ілімні негізделуіне орай жзеге асып, ылымны микролем мен лкен жылдамдыгар саласына дендей енуімен ерекшеленді. Е алдымен, нерксіп пен клік атынасында электрді олдануа орай техникада да тбірлі згерістер болды. Радио ойлап табылып, жаппай ттыныма енді. Авиация дниеге келді. 20 -ды 40-жылдары ылым атом ядросын ыдырату проблемасын шешті. сіресе, кибернетиканы пайда болуы маызды рл атарды. Атом реакторларын жне атом бомбаларын жасау жніндегі зерттеулер кптеген мемлекеттерді лтты ыл.-тех. жобалар шеберінде ылым мен нерксіпті зара рекеттестіру шараларын ола алуына озау салды. ылым салаларын аржыландыру дегейі крт сіп, зерттеу мекемелеріні саны кбейді. ыл. жне тех. жасалымдарды арасында тікелей байланыс кшейіп, ылым жетістіктерін ндіріске енгізу арыны артты. 20 -ды 50-жылдары ыл. зерттеулерде, ндірісте, сондай-а басару жйесін-де .-т. р-ны рмізіне айналан электронды-есептеу машиналары кеінен пайдаланыла бастады. .-т. р-ны азіргі кезеі ылымны ндіргіш кшке айналып, оамды ебек блінісіні жаа сатыа туі. ндіріс ралдары мен шаруашылы карым-катынастар субъектісіні сапалы згеріске шырап, німге жмсалатын материал, капитал мен ебек шыыныны крсеткіші кеми тсуімен; жаа энергия кздеріні табылып, сипаты алдын ала белгіленген жасанды материалдарды аделеуімен; ндірісті ыл. йымдастыруды, баылауды жне басаруды зру ралы ретінде апаратты ызметті мн-маызы артып, ылым салаларыны зара байланысынын, крделі проблемаларды кешенді зерттеу арынныны, гуманитарлы ылымдар рліні суімен; леум. прогресті мейілінше арындап, кллі адамзат іс-рекеттеріні ынтыматастыа ойысуымен, "аламды проблемалар" деп аталатын мселелерді пайда болуымен ерекшеленеді. Осындай негізгі ерекшеліктерімен атар .-т. р-ны басты ыл.-тех. баыттары: ндірістік рдістерді, ндірісті баылау мен басаруды кешенді трде автоматтандыру; энергияны жаа трлерін тауып, пайдалану; жаа рылымды материалдарды, биотехнологияны, информатиканы олдану жолы алыптасан. Алайда, Р.-т. р-ны мні лгі аталан ерекшеліктеріне де, басты баыттарына да, тіпті андай да бір аламат ыл. жаалытара да барып шектелмейді. .-т. р. дегеніміз ндірісті бкіл тех. базисін, бкіл технол. тсіл-дерін айта руды ана білдіреді. .-т. р. адамзатты аса маызды ызметтері аясыны: табиат пен оам задылытарын теория жзінде тануды (ылым); табиатты тлетуді тех. ралдары мен тжірибелері кешеніні (т е х н и к а ), материалдык игіліктерді жасау рдісіні (ндіріс) жне практикалы іс-имылдар мен р илы ызмет трлеріні жосыты зара байланысу тсілдеріні (б а с а р у ) бірегей жйесін руа арналан алышарттар жасайды. ндіріс пен оамды ттынымдаы .-т. р. енгізген згерістер ауымы мен арыны адам мен табиатты, оам мен табии ортаны арым-атынасын жаа сатыа ктеріп, халытар. ыл.-тех. ынтыматастыты дамытуды талап етуде. сіресе, Р.-т. р-ны салдарынан туындаан кейбір зардаптар лтты, тіпті рлыгы шеберден шыып, кптеген елді кш біріктіруін, халыаралы дегейде реттеуді ажетсінеді. Мыс., табии ортаны ластануымен кресу, арыш серіктері арылы байланысу, лемдік мхит ресурстарын игеру, компьютерлік-технол. желілер ауіпсіздігін камтамасыз ету, т.с.с. мселелер бойынша зара ынтыматасты ахуалын орнатып, ыл.-тех. жетістіктер айырбасына жол ашуа р трлі даму дегейіндегі мемлекеттерді мдделілігі артыт келеді; . Жаандану, Экология.
деб.: Философский энциклопедический словарь, 2-изд., М., 1989. ЫЛЫМИ ФАНТАСТИКА (аылш. зсіепсе йсііоп — ыл. туынды) — кркем дебиетте, сондай-а, кино, кескіндеме, т.б. нер салаларында алыптасан жанрлы тр. . ф. нердегі дербес жанр ретінде 20 -да алыптасанымен, оны айнар бастаулары ежелгі псаналарда, ауыз дебиетінде жатыр. Оан иял-ажайыпты, ертегілік асиет те тн. Фантастика (грек. рапіааіа — иялдау, рапіазііісе — иялдау нері) ымыны зі де иялдану неріне байланысты пайда болан. азіргі дебиеттану мен енертану ылымында фантастиканы "ертегілік" жне "ылыми" белгілеріні ара жігі ажыратылмаан. дебиетте Р. ф. — ылыми п о э з и я жне ы л ы м и п р о з а болып, екі пішімде алыптасты. ылыми поэзия терминін дебиеттану сала-сында алаш француз поэзиясыны теоретигі Рене Гиль "Сз туралы трактат" (1896) ебегінде олданды. Ол ыл. поэзияны белгілері ежелгі дуір дебиетіні кілі Рим ойшылы К.Лукрецийді "Затты табиаты" поэмасында крініс тапанын мысала келтіреді. Поэзиядаы . ф. жалпы фантастикалык арнадан блекше, филос.-леуметтік баыттаы ммкіндігімен ерекшеленеді. . ф. прозаны барлы жанрында (роман, повесть, гіме, т.б.) арынды дамып, кркем дебиетті арнаулы саласына айналды. лемдік дебиеттегі . ф-ны ірі кілдері: Ж.Верн, Г.Уэллс, О.Ча-пек, С.Лем, Р.Бредбери, А.Кларк, Р.Шекли, О.Хаксли, А.Р. Беляев, .
А.Азимов, К.Сайман, аайынды А.Н. жне Б.Н. Стру-гацкийлер. азіргі аза дебиетіне . ф. дербес жанр ретінде А.Машанов, Т.Слтанбеков, М.Срсекеев, А.Мархабаев, Р.Баймаханов, Ш.лім-баев, т.б. шыармалары ар-ылы алыптасты. Зерттеушілер аза дебиетіндегі Р. ф. жанрыны алашы белгілерін ертегілерден ("Ер Тстік", "шыш кілем", т.б.), аыздардан ("орыт Ата", "Баба ткті шашты зіз", т.б.) таратып, болашаты болжай білген халы иялыны шырлыына тнті болуда, К и н о д а . ф. жанры 20 -ды басында алыптаса бастады. Алашы . ф-лы фильмдерге Верн мен Уэллс шыармаларыны сюжеттері негіз болды. Кино саласындаы ірі . ф-лы шыармалар: "Аспан кораблі" (1918, реж. Ф.Хольгер-Мад-сен), "Аэлита" (1924, реж. Я.А. Протазанов), "Айдаы йел" (1922, реж. Ф.Ланг), "арышка сапар" (1936, реж. В.Н. Журавлев), "ос мекенді адам" (1962, реж. Г.С. Казанский, В.А. Чеботарев), "Баса планеталы" (1982, реж. С.Спилберг), "Жлдызды соыс" (1977, реж. Дж. Лукас), т.б. . ф-лы фильмдерге, кбінесе, арышты саяхат лемі, баса планеталытарды жерге келуі, т.б. оиалар арау болан. "Ксіпойларды лемдік йымы" жне "Еурокон" атты . ф-ны халыар. бірлестіктері рылан. Бейнелеу неріндегі . ф. жанры, кбінесе, кркем шыармаларды сюжеттері негізінде альштасан.
ЫЛЫМ ЛОГИКАСЫ
ылыми танымны логикалы жатарын зерттейтін философия ылымыны саласы. . л. жалпы ылыма, ыл. таныма тн зандылытарды зерттейді. Филос. зерттеуді арнайы нысаны ретіндегі . л. жнінде 20 -ды 1-ширегінде позитившіл филос. аым кілдері (Фре-ге, Рассел мен Витгенштейн) мселе ктере бастады. 20 -ды 30-жылдары Вена йірмесіне атысушылар, сондай-а К.Поппер, В.Дубис-лав, Х.Рейхенбах, т.б. алымдар философияны формалды логика ретінде тсіндіріп, оны міндеті — ылымны тіліне талдау жасау деген анытама сынды. сіресе, Рейхенбахтын айтуынша, философты олынан келетіні — ылым нтижелерін талдау, олара маына беру жне дрыстыын анытау ана. Таным теориясы ылымды талдау болады. Бл тжырым, рине, философияны зіндік проблематикасын жоа шыарады. Біра бдан ылым логикалы талдауды нысаны бола алмайды деген орытынды шыпайды. Формалды логика дайын, алыптасан білімді арастырады; білімні жалпы ылыма тн формалды рылымын, элементте-ріні байланысын зерттейді. ыл. танымды талдап зерттеуге формалды логиканы, дайын аппаратын (индуктивтік жне дедуктивтік) олдануды практикалы пайдасы зор. азіргі кезде оны пайдаланбайтын ешбір ылым саласы жо. Біра оны ыл. танымды зерттеудегі рлін тым асыра баалап, ылымны бірден-бір логикалы негізі деу стірттік. Білім жйесі ретінде ылыма талдау жасаанда формалды логиканы трысынан шешілмейтін баса да мселелер шырасады. Олар — білімні аиата атысы, оны шыу тегі, шынайылыы, т.б. Мндай мселелер танымны логикасы мен теориясы болып саналатьш диалектика трысынан араанда ана толы шешімін табады. Диалектиканы задары мен категориялары — адам танымы мен практикасыны орытындысы, жиынтыы. Ол адам ойыны аиата, жаа ыл. жетістіктерге жетуіне жол ашьш, реттейтін логикалы пішім — ыл. ойды принциптері. Диалектика шін згермейтін дайын білім жо; білімді жалпы таным дамуыны бір кезеі ретінде карастыра отырып, оны алай пайда болатынын, даму задылыкгарын айындап, ыл.-зерттеу дістеріні рлі мен міндеттерін ашып крсетеді. Яни формалды логика дайын, алыптасан білімді оны тпнсалы негізінен айырьш алып алса, диалект. логика, керісінше, танымны айнар кзін, даму баытын, оны тпнсасы мен негізін, табиатын белгілі бір зандылытар аясында зерттейді. Зерттеліп отыр-ан жйені жан-жаты, теория жзінде натылы бейнелеу шін бтін жйені бастапы негізін зерттеп білу керек. Бл бастапы негіз жйені басадай ырларын, анытамаларын ммкіндік трінде де, дамыан тріндде бойына сііреді. Біра ылым бір жаты, абстрактылы тсінікпен канааттанып алмайды. ынуды біржатылыынан, жартыкештігінен рі ту шін лгі санны ішкі айшылытары алыптаса дамуыны басты басты кезедері, мір сру; пішімдері ылымны жаа натылы ымдарымен бейнеленуі кажет. Ойлауды бл диалект. даму жолы абстрактылытан натылыа арай рлеу дісі деп аталады. Бл діс зіні логикалы рылымы жаынан те крделі Мнда теория мен эмпирия тарих пен логика, индукцш мен дедукция, анализ бен синтез тоысып жатады. Сонымен, Р. л. — з аддына ылым саласы немесе ерекше логикалы жйе емес, ол ылым сияты крделі нысан жайындаы білімдерді жиынтыы.

 

Баылау сратары:

1. ылыми-техникалы революция дегеніміз?

2. ылыми революцияларды факторлары бл-?

3. ылыми революцияларды типтері андай?

сынылатын дебиеттер:

1.Алтай Ж., Касабек А.., Мхамбетлі К. Философия тарихы.- Алматы,2006.

2.Аназарова Х. З. Философия тарихыны дріске курсы.- Алматы, 2009.

3. Зотов А.Ф. Современная западная философия. М.. 2010.

4. бішев . , бжанов Т. Философия тарихындаы таным теориясы жне метод проблемасы. Алматы,2010

5. Классическая философия науки: Хрестоматия ред. Пржилепский В.И. М., 2006

6. абитов . ылым тарихы мен философиясы. Оулы. – Алматы, 2008.