Дріс. ылым леуметтік институт ретінде.

1. ылымны леуметтік институт ретіндегі тсінігі, негізгі ыайлар.

2. ылыми білімді трансляциялауды формалары мен тсілдері, тарихи динамикасы.

3. ылым жне билік, экономика.

 

ылым — жалпы маынасы: жйелік білім мен тжірибе. Арнайы маынасы — ылыми жолмен жинаталан білім жйесі, сонымен атар зерттеумен келген ретті білім жинаы. Негізінен ылымдарды екі саната бледі:

Жаратылыс былыстарын (биологиялы мірді оса) зерттейтін жаратылыстану ылымдары жне

Адамзат мірі мен оамдарын зерттейтін гуманитарлы ылымдар.

Бл санаттар эмпирикалы ылымдар болып табылады, яни ондаы білім табиатта круге жне зерттеушілерді лдебір шарттарда тжірибе арылы тексеруге болатын былыстара негізделген.

Кейде фундаменталды ылым деп аталып шінші саната жатызылатын математика ылымыны жаратылыстану мен гуманитарлы ылымдармен састыымен атар айырмашылытары да бар. састыы — объективті, ыпты жне жйелі лдебір білімді зерттегенінде болса, айырмашылыы білімді тексеру тсілінде: ол эипирикалы емес, кбінше априори тсілдеріне жол береді. Статистика мен логистика ылымдары жататын фундаменталды ылымдар эмпирикалы ылымдар шін те маызды. Фундаменталды ылымдарыны ірі жетістіктері физика жне биология ылымдарына да жиі ірі жетістіктер келеді. Фундаменталды ылымдар нрселерді алай жмыс істейтінін (жаратылыстану ылымдары) ашу мен сипаттауда, сонымен атар адамдар алай ойлап, алай рекет ететінін (гуманитарлы ылымдар) сипаттауа маызды гипотезалар, теориялар жне задылытар руда лкен рль атарады.

Осы маалада айтыландай, ылым, зара тыыз байланыста болатын, ылыми зерттеулер нтижелерін адамзат мтаждыына пайдалану болып табылатын олданбалы ылымнан ажырату шін кейде тжірибелік ылым болып аталады.

ылым – адамны табиат пен оам туралы объективті білімін алыптастыруа ммкіндік беретін танымыны е жоары пішімі, оны практикалы ызметіні бір саласы. Адамзат оамыны дамуы барысында ылым сол оамны маызды леуметтік институтына жне тікелей ндірістік кшіне айналды. ылымны басты масаты – ылым задарыны негізінде ашылып отыран болмыс былысы мен процесін болжау, тсіндіру жне жйелеп мазмндап беру.

Ттас ылым жйесін райтын ылыми пндерді шартты трде жаратылыстану, леуметтік жне техникалы ылым деп лкен ш топа блуге болады. Бларды арасында ата шекара жо, біратар ылыми пндер аралы жадайда алыптасан. Мысалы, техникалы ылым мен леуметтік ылымны тйіскен жерінде – техникалы эстетика, жаратылыстану ылымы мен техникалы ылымыны тйіскен жерінде – астроботаника, ал жаратылыстану ылымы мен леуметтік ылымны тйіскен жерінде экономикалы ылымдар алыптасан. ылымны ерекше маызды рл атаратын салалары – математика, апараттану жне басару теориясы болып табылады. ылымны белгілі бір саласында дстрлі зерттеулер жргізілуімен атар, пнаралы, кешенді зерттеулер жргізу азіргі ылымны ерекше даму баыты болып табылады. Мысалы, табиатты орау мселелерін зерттеуде осы баытты маызы айын болып отыр. Мнда биология мен техникалы ылымдар, жер туралы ылым мен медицина, экономика мен социология тйісіп, мселені бірге зерттеуде. зіні алан баыты, тікелей мірге атынасына байланысты ылымды іргелі жне олданбалы деп блу дстрі алыптасан. Іргелі ылым саласыны міндеті оамды, дниені, табиатты тсіндіретін задарды тану. Бл задар мен рылымдар «таза кйінде» зерттеледі, оларды тікелей пайдалану ммкіншілігі шартты емес. олданбалы ылымны тікелей масаты – іргелі ылымны ашан жаалытарын танымды, леуметтік-практикалы мселелерді шешуге олдану болып табылады. Яни оны міндеті – аиатты тану ана емес, леуметтік сранысты анааттандыру. олданбалы ылым теориялы та, практикалы та баытта дамуы ммкін. Мысалы, азіргі физикада электрдинамика мен квантты механика іргелі ылым саласы, ал осыан осымша натылы пндік саланы тану шін теориялы олданбалы физиканы трлі салалары (металл физикасы, шалаткізгіштер физикасы, т.б.) алыптасан. Ал оларды нтижесін одан рі практикада олдану шін, р трлі практикалы олданбалы ылым (металтану, шалаткізгіш технологиясы, т.б.) пайда болды, блар тікелей ндіріспен байланысты алыптасан. Барлы техникалы ылымдар олданбалы ылым саласына жатады. азастанда ылымды йымдастыру алашыда р трлі ылыми-зерттеу мекемелерінде жне біратар жоары оу орындарында шашыраы кйде жргізілді. 1945 ж. азастан ылым академиясы рыланнан кейін, ылыми-зерттеу институттарыны бірыай ттас жйесі алыптасты. ылым академиясы рыланнан бергі уаытта онда лкен зерттеу жмыстары жргізілді; ндіріске нды жаалытар енгізілді.

ылым адамзат оамыны ерте дуірінен, адам баласыны танымды жне ндірістік ажеттілігіні арасы ажырамай тран кезенен бастау алады. Ежелгі Шыыста (Бабыл, Мысыр, ндістан, ытай) болаша ылыма негіз болан білімні алашы нышандары алыптасты. Оны алышарты ретінде мифологияны атауа болады. Онда алаш оршаан орта туралы бтін, ттас, жан-жаты танымды жйе алыптастыруа мтылыс болды. Біра танымны бл формасы зіні діни-антропоморфты сипатына байланысты наыз ылымнан алша жатан еді. ылымды алыптастыру – мифологиялы жйені сынау мен бзуды талап етті. ылымны алыптасуы шін баса да леуметтік жадайлар: оамды атынас пен ндіріс дамуыны жоары дегейі (ой ебегі мен дене ебегіні блінісі арылы жеке тлаларды ылыммен жйелі трде айналысуа ммкіндік тудыру), сондай-а р трлі халытар мен мдениеттерді еркін абылдау ммкіншілігіне жеткізетін бай жне жан-жаты мдени дстрді болуы ажет еді. Мндай жадай бізді заманымыздан брыны 6 асырда Ежелгі Грекияда (Фалес, Демокрит, т.б.) алыптасып, табии бастау арылы болмысты тсіндіретін мифологияа арама-арсы теориялы жйе пайда болды. Мифологиядан бліне отырып, теориялы натурфилософиялы білім синкретті трде зіне ылым мен философиянытанымды баытта біріктірді. Ежелгі Грекияда дамыан ылым. (Аристотель, т.б.) оам мен табиат задылытарын ашып, мдениет тарихында лы рл атарды; олар ылымны ерекше тсілі длелдеу негізін алыптастырды. Осы дуірде білімні кейбір салалары даралана бастады. Ежелгі грек ылымны эллинистік кезеінде геометрия (Эвклид), механика (Архимед), астрономия (Птолемей) жеке ылым салалары тріне блініп шыты.Орта асырларда ылымны дамуына Шыыс, араб елдері Орта Азия алымдары (л-Фараби, бу ли ибн Сина, Ибн Рушд, Бируни, Махмт ашари, Жйнеки, т.б.) елеулі лес осты. Олар Ежелгі Грекияда алыптасан ылыми таным жетістіктерін сатап ана ойан жо, оны кптеген салаларда толытырып, дамытты. Шыыста л-Фарабиді Аристотельден кейінгі «екінші стаз» деп таныды. Орта асырларда араб елдері мен ислам діні тараан баса да айматарда философия, медицина, эстетика, математика, астрономия, т.б. ылым салалары ауырт дамып, бл былыс кейін Ислам Ренессансы деп аталды. Мысалы, Омейя улеті халифатында ылым йі болды, онда алымдар ежелгі грек ылымыны барлы жетістіктерін араб тіліне аударды, ылымны ерекше формасы, «флсафа» алыптасты. Еуропада бл дстрді кейін схоластар дамытты. ылымны алыптасуына негіз болан таы бір тірек алхимия мен астрологияны дамуы болды. Алхимия табии заттар мен оспаларды тжірибе жасау арылы зерттеп, химияны алыптасуыны алышартын жасады. Астрология аспан денелерін зерттеу арылы астрономияны дамуына ыпал етті. айта рлеу дуірінде дінні басымдылыы лсіреді, ылым рухани мірді дербес факторы болып, дниетанымны (Леонардо да Винчи, Николай Коперник) негізгі тірегіне айналды. Сондай-а ылым табиат былыстарын жан-жаты зерттеп, адамзат танымыны ккжиегін кеейте тсті. 16 – 17 асырларда ылымда болан тере згерістер алашы ылыми революцияа (Галилео Галилей, Иоганн Кеплер, Уильям Гарвей, Рене Декарт, Христиан Гюйгенс, Исаак Ньютон жне т.б.) алып келді. ылымны арынды дамуы, дниені жаа бейнесін алыптастырудаы рліні артуы, жаа дуірде ылымды жоары мдени ндылы ретінде тануа, кптеген философиялы мектептер мен баыттарды ылыма арап бой тзуіне ыпал етті. Механикадаы жетістіктер 17 асырды аяында жйеленіп, толыып, лемні механикалы бейнесі туралы тсінік алыптастыруда шешуші рл атарып, кейін мбебап дниетанымды (Леонард Эйлер, Жан Даламбер, Пьер Лаплас, т.б.) маыза ие болды. Осы баытты шеберінде физика, химия салаларымен бірге биологиялы былыстар да зерттелді, соны ішінде адам ттас организм (Жюльен Ламетриді «адам – машина» тжырымдамасы) ретінде арастырылып тсіндірілді. Энергияны саталуы мен айналуы заыны ашылуы (Роберт Майер, Джеймс Джоуль, Герман Гельмгольц) физика мен химияны барлы тарауын орта негізге оюа ммкіндік берді. Клетка теориясын тжырымдау (Теодор Шванн, Маттиас Шлейден) барлы тірі организмдерді біртекті рылымын крсетті. Биологиядаы эволюциялы ілім (Чарльз Дарвин) жаратылыстануа даму идеясын енгізді. Элементтерді периодты жйесі (Дмитрий Менделеев) затты барлы белгілі трлеріні ішкі бірлігіні барлыын крсетті. 19 асырды ортасында леуметтік дамуды ылыми теориясын жасау шін леуметтік-экономикалы, философиялы жне жалпы ылыми жадай алыптасты; физика саласында біратар ылыми жаалытарды (электрон, радиоактивтілік, т.б.) ашылуына ол жеткізді. ылымдаы дадарыс физикада басталан жаа ылыми революциямен (Макс Планк, Альберт Эйнштейн, Нильс Бор) шешілді жне азіргі заманы ылымны барлы негізгі салаларын амтыды. 20 асырды басында жаратылыстану ылымында алдыы атара биология шыты, онда ДН-ны молекулалы рылымы белгіленіп, генетикалы кодтары айындалды. 20 асырда ылымны даму арыны оны трлі салаларыны штасып, азіргі кезені кешенді, ірі мселелерін жаа бадарда шешуге баытталан мселелерде (материалдар мен энергияны жаа кздерін алыптастыру, адам мен табиат атынастарын тиімділендіру, лкен жйелерді басару, арышты зерттеулер, т.б.) ерекше байалды. 3-мыжылдытаы ылым дамуыны басым баыты бізді бкіл лемді, оны ішінде, адамны ішкі лемін жан-жаты, ттас арастыру болма.

 

Баылау сратар:

1. ылыми пні ерекшелігіне жне алыптасуына андай факторлар сер етеді?

2. ылымдарда ылыми пнні згешел ігі айын мысалдарды келтірііз?

3. ылым леуметтік институт ртінде андай негізгі сипаттарын білдіреді?

4. Нешінші асырдан бастап ылымны институцинализациясы басталды?

5. андай жаа ылыми салаларда ылым леуметтік институт ретінде арастырылады?

6. Кім «ылыми жым» атты ымды егізген?

7. Р. Мертонны ылым этосы атты концепциясыны негізгі ымдары?

сынылатын дебиеттер:

1.Алтай Ж., Касабек А.., Мхамбетлі К. Философия тарихы.- Алматы,2006.

2.Аназарова Х. З. Философия тарихыны дріске курсы.- Алматы, 2009.

3. Зотов А.Ф. Современная западная философия. М.. 2010.

4. бішев . , бжанов Т. Философия тарихындаы таным теориясы жне метод проблемасы. Алматы,2010

5. Классическая философия науки: Хрестоматия ред. Пржилепский В.И. М., 2006

6. абитов . ылым тарихы мен философиясы. Оулы. – Алматы, 2008.