Дріс. оам, мдениет, тарих, адам туралы ылымдарды алыптасуы.
1. Философия ылыми білімдерді интегралды формасы.
2. леуметтік гуманитарлы циклды ылыми пндеріні алыптасуы.
3. азастандаы леуметтік методология мен леуметтік білімні жаа парадигмасы.
Гуманитарлы білім - адамны леуметтік табиаты жнінде, сонымен бірге кркем мдениет негіздері мен оны тілі туралы ылыми білімдер негізін баяндайтын оу пндеріні кешенін амтитын жалпы білімні ш раушысыны бірі. Білімні рбір гуманитарлы саласы мдениетті алуан трлілігін з негіздеріне сай белгілі бір классификацияда жіктеуге мтылады, мны аыры, бтіндей аланда, мдениетті типологиясына немесе философиясына келеді. Мдениетті рбір типологиялы картинасы згелерін клегейлемейді жне ммкін болатын жалыз типология деп есептелмейді, йткені объектті зі, яни мдениет – кпырлы жне з болмысыны барлы ырларын толы жне жан-жаты амтуа кнбейді. Мдениетті рбір теориясы, мдениеттегі универсалдылы пен згешелікті дамуыны, згерісіні немесе крінісіні белгілі бір задылытарын зерттеудегі рбір жаа тсіл пндегі, эмпирикалы материалды тадаудаы пайымдалу объектін з бетінше айындайды жне рашанда мдениетті жаа концепциясын тудырады.
Мдениет философиясыны пні мдениет формаларын, оларды маынасын философиялы талдау болып табылады. Басаша айтанда, культурфилософия (мдениет философиясы) мдениетті идеясын, масаттарын, принциптері мен алышарттарын зерттейтін, универсалды жне барлыын амтитын феномен ретінде мдениетті философиялы пайымдауа баытталан философиялы пн болып табылады. "Культурфилософия" терминін XІX асырды басында неміс философы А.Мюллер енгізді. Мдениет философиясы дербес сала ретінде XVІІІ асырды аяында XІX асырды басында блініп шыа бастаанымен ХХ асырда ерекше арынды дамыды. ХХ асырды басында культурфилософия мдениет эволюциясыны ртрлі кезедерін зерттеуге бет бра бастайды. Осыан байланысты мдениет феномендерін зерттеуде ерекше тсілдерді олданып, онымен айналысатын арнайы ылым саласын алыптастыру идеясы пайда болды. Мысалы, жаакантшылдар В.Виндельбанд (1848-1915) пен Г.Риккерт (19863-1936) "мдениет туралы ылымдар" мен "табиат туралы ылымдарды" ажыратуды сынды. Осылайша оларды концепциясы мдениет философиясындаы оппозицияларды бірін – мдениет пен табиатты араатынасы мселесін, сондай-а мдениетті ндылыты (аксиологиялы) мнін айындады.
Мдениетті теориялы картиналарыны кптігі бл феноменді пайымдауды ммкін болатын барлы варианттарын тгеспейді. ылымда танымал жне белсенді трде тсіндірілетін оларды кейбіріне тотала кетейік. Жне де блар ртрлі ылыми теорияларды кесінділері негізінде мдениет философиясындаы принциптер мен тсілдерді кптігі мселесін айындап та крсетеді.
Ф.Ницше мдениеттегі дионистік жне аполлонды бастаулар туралы. Неміс философы Фридрих Ницше (1844-1900) "мір философиясыны" негізін алаушы ретінде белгілі. Ф.Ницше мдениет типологиясыны толы картинасын беруді арнайы масат етіп ттпаанымен, оны "мір философиясына" сйкес, философиялы шыармалырыны бкіл контектінен ("Трагедияны музыка рухынан пайда болуы", "Мезгілсіз пайымдаулар", "Заратустра осылай деген", "Антихристианин жне т.б.") батысты мдениет генезисіні зіндік концепциясы з-зінен туындайды. Ол батысты мдениетті айнар кздерін антикалы заманнан шыара отрып, оны кезедерін – христиандыты, айта рлеуді, жаа заманда зінше пайымдайды.
Ф.Ницше мдениетті адамзатты зін-зі іске асыруыны тсілі ретінде арастырып, онда физикалы трыда лсіз "зоологиялы трді" (адамны) аман алу барысында алыптасан басты асиеттері ретінде интеллект пен иялды бліп крсетеді. Ницшенні тсінігінше, мдениет "билікке деген ерік", "мірге деген ерік" принциптерімен лшенеді. Адам болмысты асіретінен жоары трып, жоары адама айналуы тиіс. Жоары адам идеясы мірді нерлым жетілген формаларын ру шін адамзат табиатыны кптеген асиеттерін игеру ажеттілігіне мезейді. Жоары адам міріндегі барлы зіне арсы кеселді, жаландыты, дшпандыты жоя алады, тобырды моралынан азат бола отырып ол зіні рекеті шін жауапкершілікті мойнына алады. Жоары адам міріні рлеуімен сипатталатын трагедиялы дуірді туындысы, оны энергиясы екі бастаумен толтырылан: дионистік жне аполлонды. Мндай наыз мдениетті Ницше Сократа дейінгі Грециядан табады, онда болмысты ттастыыны, мірді толытыыны символдары – Апполлон мен Дионис энергияларыны, бл екі бастауды тедігі мойындалан болатын. Бл екі тпкі бастау антикалы мдениетті арышын алыптастырды, ол кейінірек бкіл батысты сананы амтыды, біра зіні брмаланан формасында. Бл брмалау Ф.Ницшені пікірінше, батысты мдениетті дадарыса келді, "ндылытарды барлыын айта баалау" ахуалын орнатан, "дайды лімі" коцепциясын жарияланан "европалы нигилизмге" ласты.
Ф.Ницшені тсіндірмелерінде Аполлон мен Дионисті мифологиялы бейнелері культурфилософиялы мнге ие болады. Ежелгі грек мифологиясыны кейіпкерлері Аполлон мен Дионисті ртрлі асиеттерді білдіргені белгілі. Платон, мысалы, Аполлонны бейнесін зіні атаран негізгі мифологиялы функцияларына арай (сада атыш, кріпкел, адамзатты жне арышты йлесімділікті сатаушысы) пайымдады. Аполлон Герместен кифараны алып, музыканы аморшысы атанды. Кейіннен пластикалы нерді йлесімділігін білдірді. Оны бейнесіндегі рационалды пен стихиялы кшті бірігуі оны Диониспен арасындаы арама-айшылыа арамастан байланысты боландыын длелдейді. з кезегінде Дионис те Аполлонмен атар ттылан тірді бірі. Парнаста рбір екі жыл сайын Дионисті рметіне оргялар йымдастырылып трды. Ницше аполлонды бастауды пластикалы нермен, ал Дионисті музыкамен байланыстырады. Аполлон мен Дионисті бсекелестігін келісімге келтіріген Эсхил мен ежелгі грек трагедиясы болды, кейінірек оны аыла табынушылы басып тастады. Сократ, Платоннан басталан лемді з задары бойынша рационалды трде тртіпке келтіруге тырысан философиялы жне мдени дстр жоары адамны трагедиялы дниетанымын брмалайды. Бл дстрді Ф.Ницше "лемге жала жабу" деп атайды. йткені ол мірден барлы "аыла тн емес" нрселерді алып тастайды. Бл батысты мдениетті дионистік бастауды "аылмен", "аиатпен", "даймен" басып тастау арылы, яни жоары аполлонизм жолымен жргендігін крсетеді. Осылайша, адамзатты табии алпы, философты пікірінше, христианды жаынан брмалауа шырады, адам болмысыны наыз кздері дайды клекесінде жасырын алды. Ал кейінірек, жаа заманда дай бейнесі лемді зады тртіпке келтіруге тырысан интеллектті, ылыми аиатты бейнесімен алмасты. мір интеллект ойыныны ережелерімен реттелетін болды, онда зін-зі анытауа орын алмады, тіршілік апофеозы алыптасты. Мны брі адамды мір сруді кзі - мірден арасын алшататты. Ф.Ницше мірмен кбірек байланысты иллюзияны трі ретінде - нерді рлін ерекше баалайды: "мдениет- бл бейберекетсіз хаосты сыртындаы жа ана алманы абышасы". Ол адамзатты кйреуден сатауы тиіс жне еркіндік пен шыармашылыты баалайтын адамгершілікті жне дені сау адамды алыптастыруы ажет. Бл рамында дионистік (мірлік кштерді еркін ойыны) жне аполлонды (лшемділік, шектеулік) бастаулар з ттастыы мен тепе-те айшылыында крінетін нер болуы керек.
М.Веберді "идеалды типі" леуметтік-мдени теорияны методологиясы ретінде. Макс Вебер (1864-1920) – ХІХ . аяы мен ХХ . басындаы е ірі леуметтанушыларды бірі. М.Веберді айналысан ылыми салалары те ке: ол антикалы заман, ортаасырлар мен жаа заманны діні мен нері, ыы мен шаруашылыыны тарихын зерттеді. Урбанизация мселесіне байланысты антикалы жне ортаасырлы алаларды тарихымен айналысты. Мдениет туралы ылымны жалпы маыздылыы М.Вебер зерттеулеріні негізгі таырыбына айналды. Оны логикалы-методологиялы ондырылары з рамында мдениет саласын да кіргізетін леуметтік ылымдарды таным принциптерін жасатауа лкен ыпал етті. Ол барлы таным ылымны мдделері мен ндылытарына байланысты деп есептеді. Сондытан ол рбір наты жадайдаы эмпирикалы объектті зерттеуді тсілі мен тадауын анытайтын "танымды мдде" ымын енгізеді. Сонымен атар лемді круді мдени-тарихи тсілін анытайтын "ндылыты идеясы" ымын да енгізді, йткені біз мдени жан боландытан оны бааламай, оан мн бермей лемді зерттей алмаймыз. Таным барысында ай ндылыты анытаушы болатыны алымны зіндік шешіміні нтижесі емес, уаыт рухыны, мдениет рухыны німі. Вебер ндылыты белгілі бір тарихи дуірді ондырысы ретінде, оан тн "мддені баыты" ретінде тсіндіреді. Зерттеуді баыты мен масатын анытайтын идеялар мен мдделер уаыт аымында згереді, мдениет туралы ылымдарда келтіретін ымдарда, яни "идеалды типтерде" бейнеленеді. Идеалды тип теориялы конструкциялар трінде крінетін "дуірді мдделері" болып табылады.
Идеалды тип эмпирикалы натылытан алынбайды, теориялы схема ретінде растырылады жне сонан кейін ана эмпирикалы материалмен сйкестендіріледі. "Идеалды типтер ткір жне біржаты растырылан сайын, олар, демек, бл маынада лемнен алшатай тседі... сорлым олар терминологиялы жне классификациялы трыда да, эвристикалы трыда да з масатын жасы орындайды", - деп жазады М.Вебер. Сонымен атар идеалды тип натылыты зінде типологиялыты бекіту приципінде растырылады. Бл белгілі бір ттасты ретіндегі натылыты зінде алуан трлілік бейберекетсіз емес, лі бекітілмеген, болжамданан зіні йымы бар. Сондытан "идеалды тип" – бл масат емес, таным ралы, М.Веберді леуметтануында ртрлі идеалды типтерді, яни стемдікті (билік формасы, басару), леуметтік рекетті, дінні типологиясын табуа болады.
Мдениеттаным шін оны дін немесе діни мір типологиясы ызыушылы тудырады. Бл мселеге оны "Протестант этикасы жне капитализм рухы", "Дін социологиясы" ебектері арналан. алым зіні жмыстарын дамыан оамдара тн діндарлыты формаларын зерттеуге арнайды, негізгі назарды лемдік діндерге аударады: буддизм, иудаизм, зороастризм, христиан, ислам, яни зіндік санасы жетілген тланы, интеллектуалды дамуды, леуметтілікті жоары дегейі байалатын оамдарды діндері. Діни мірді ртрлі формаларыны материалдары негізінде М.Вебер андай леуметтік жадайларда, леуметтік топтар мен ксіби топтарда дінні рыпты-табынушылы, аскеттік-рекеттік, мистикалы-пайымды жне интеллектуалды-догматты сттері басым болатынын баылайды. Магиялы элементтер егінші халытарды (сіресе шаруаларда) дінінде кп шырасады, тадыра, жазмыша сену жауынгер халытарды (скерилерді) дініне тн; ала халыны (олнершілер ебек процесін рационалды йымдастыруа баынышты) рационалды сипатта болады.
лемдік діндер тек бір халыты немесе топты ішінде ана таралмайтындытан жоарыда крсетілген сттерді ртрлі осындылары кездесіп отырады. Вебер ытай мдениетінде орасан зор рл атаран конфуцийшілдікті талдай отырып, діндарлыты индивидуалды типін былайша сипаттайды. Конфуцийшілдік те натылы, буддизмге немесе христиандыа тн о дниеге деген ызыушылы оан млде жат. Конфуцийшілдік этиканы маызды игіліктері - за мір, денсаулы, байлы, яни бл дниедегі берекелі мір. "Ресми конфуцийшілдікте батысты маынадаы индивидуалды жалбарыну жо. Ол тек рыпты формаларды ана біледі." дайтадаушылы, аяугершілік идеялары ытай рухына жат. "Буддизм сияты конфуцийшілдік те этикалы ілм болды. Алайда зіні ішкі лемдік этикасына сай ол буддизмге арама-арсы. Буддизмге араанда конфуцийшілдікті онан да лкен айырмашылыы сырты лемге, оны тртіптері мен шарттарына бейімделуінен крінеді". Конфуцийшілдікті аыл-ойы, - деп жазады М.Вебер, - тртіпті рационализмі болды. атар, тртіп жне йлесімділік сияты конфуцианды этиканы негізгі принциптері мемлекеттік жадайа да, адамзат жаныны жадайына да бірдей олданылады. Конфуцианды этиканы ерекшелігі оны рационализміне арамастан злым кштерге стемдік ететін магияа арсы келеді. Вебер конфуцийшілдіктегі екі бастауды крсетеді: этикалы-рационалды жне иррационалды-магиялы. Рационализмні бл типіні батысты типтен айырмашылыы оны магиямен жне дстршілдікпен бірігуінде болды жне сондытан, мнда шаруашылы жргізуді, басаруды батысты формалары, табиат пен адама деген абстрактілі-формальды атынас алыптаса алмайды.
М.Вебер діндерді оларды лемге деген ртрлі атынастарыны негізінде де жіктейді. Егер конфуцийшілдік лемні мір сруін мойындаса, ал буддизм оны теріске шыарады. Кейбір діндер лемді оны жетілдіру мен тзетулері жадайында абылдайды. Оларды атарына зороастризм, христианды жне ислам жатады. лемні абылдануы жне ай млшерде абылдануына арай діни этиканы саясата атынасы баынышты. лемді теріске шыаратын діндерді детте саяси белсенділігі тмен. лем толы абылданатын жерлерде діни кзарастар саясат саласымен толы келісімге келеді.
М.Веберді классификациясы мен салыстыру методы типология жасауа, яни леуметтік-мдени ттастытарды, мдениетті "идеалды типтерін" руа толы ммкіндік береді. Бл жерде зерттеушіні танымды дрежесіне орай эмпирикалы лемні барлы алуан трлілігіні типологиялы ерекшеліктерін анытауа ажетті параметрлерін, кілтін табу маызды. М.Вебер мндай параметрлерді атарына дуірді мддесін, мдениетті ндылытарын, формальды рационалдандыруды жне т.б. жатызады.
П.Сорокинні леуметтанымды концепциясы. Питирим Сорокин (1889-1968) орыс жне американ леуметтанымды мектептеріні негізін алаушы. Ол лемні барлы тілдеріне дерлік аударылан елуге жуы кітаптарды авторы. Ол зіні макросоциологиясыны шеберінде ркениеттерді рационалды теориясыны негізін алады. Жне бл концепция, е алдымен мдениет типологиясы (ркениет) трысынан ызы. Бл концепция оны "леуметтік жне мдени динамика", "Бізді дуірді дадарысы" деген ебектерінде айын сипатталып, онда батысты мдениетті дадарысты дхуалын суреттейді.
Оны пікірінше "азіргі дадарыс экстраординарлы сипата ие. Бл тек экономикалы немесе саяси олылытар емес, дадарыс бкіл батысты мдениет пен оамды, оны барлы басты институттарын бір мезгілде амтып отыр. Бл нер мен ылымны, философия мен дінні, ы пен моральды, мір тртібі мен деттерді дадарысы. Бл – неке мен отбасы формаларына дейінгі леуметтік, саяси жне экономикалы йымдарды формаларыны дадарысы... бл - батысты оама тн ойлау т!ртібі мен жріс-трыс алпыны, бкіл мірді дадарысы. Егер длірек айтса бл дадарыс соы трт жз жылы батысты мдениет пен оамны негізін райтын формаларды кйреуімен сипатталады". М.Вебермен келісе отырып ол "мдениет бір-бірімен ешандай байланыссыз, атар мір сретін алуан трлі былыстарды жиынтыы ана емес, бкіл рамдас бліктеріні н бойы жалыз негіз раушы принциппен амтылан жне жалыз рі басты ндылыты білдіретін ттасты немесе индивидуалды болып табылады. Дл осы ндылы барлы мдениетті негізі жне ірге тасы ызметін атарады", - деп есептейді. Сондытан рамдас ндылыты біреуі згерген жадайда, алан згелері де осындай згерістерге шырайды. Мдени типтерді ндылытары атарына алым мыналарды жатызады: нер мен ылымны, философия мен дінні, этика мен ыты басым асиеттері, леуметтік, экономикалы жне саяси йымдарды, дет-рыптарды мір тртібі мен ойлауды (менталитетті) негізгі формалары.
П.Сорокин мдениетті ш типін бліп крсетеді: идеационалды, идеалистік жне сезімдік. Жалыз натылы пен ндылы ретінде дайды сезімнен тыс жне аылдан тыс екендігі туралы принципке негізделген мдениетті унификациялы жйесін ол идеационалды деп атайды. Бл типке брахманды ндіні, буддистік, лаоистік мдениеттерді, б.з.д. VІІІ-VІ асырлардаы грек мдениетін жне Батысты ортаасырлы мдениетін жатызады. П.Сорокинні пікірінше, "ортаасырлы Батыс мдениеті ртрлі мдени натылытарды, былыстарды жне ндылытарды жиынтыы емес, барлы бліктері объективті натылы пен маыздылыты тек бір ана жоары принципін білдірген жалыз ттасты болды: дайды мгілігі, шексіздігі, аылдан, сезімнен тыс екендігі, лем жне адамды жаратан діреттілігі, ділдігі, демілігі"
Идеалистік мдениетті негізгі принципі объективті натылы жне оны мнін сезімталдыпен байланыстыру арылы сипатталады. "Бізді тек кретініміз, еститініміз, иісін сезетініміз, сезім органдары арылы абылдайтынымыз ана натылыа жне мнділікке ие болады". Осы сезімдік натылытан тыс ештее де жо, біз сезіне алмайтын нрсені болуы ммкін, біра ол наты еместі, мір срмейтінні эквиваленті. Мдениетті кйреп бара жатан идеационалды жне туындап келе жатан идеалистік типтеріні принциптеріні осылуы, П.Сорокинні пікірінше, Батыста XІІІ-XІV асырларда жзеге асты жне мынадай жаа принципті алыптастырды: объективті натылы жартылай сезімнен тыс жне жартылай сезімтал. Мндай идеалистік мдени жйе б.з.д. V асырда Грецияда мір срді. Бл мдениет жартылай сезіммен, жартылай аылмен абылданатын шексіздікті наыз шынайы натылы жне ндылы ретінде бекітіп, идеализмні негізгі тжырымдарын орнытырды. Бл мдениет идеационалды жне сезімдік типтерді арасында орналасады, йткені, оны ндылытары аспана да, жерге де бірдей тиесілі. Алайда бірте-бірте идеационалды мдениет кйзеліске шырап, ал идеалистік тип зіні арынын кшейтті. Осылайша XVІ асырдан бастап жаа принцип (лемні сезімділігі) стемдік ете бастады, сонымен бірге, оан негізделген жаа мдениет, яни объективті натылы пен оны мні сенсорлы (сезімді) деген принципке негізделген жаа сезімдік мдениет алыптасты. Соы трт жз жыл бойы мдениетті осы типі басым болды, алайда онда идеационалды мдениетті де элементтері кездесті. Кез-келген мдениет тек бір ана принципке негізделген абсолютті таза кйінде мір срмейді, онда бір жетекші принцип ана басым болуы ммкін. Батысты мдениетті сезімдік типі ХХ асырда кйрей бастады, ол зіні жаратушы потенциалын тауысты. Оны орнына енді мдени принциптерді кезекті интеграциясы келеді. Жне жаа интегралды мдениет жаа шыармашылы дуірге тседі. П.Сорокинні пайымдауынша бл барлы типтерді (идеационалды, идеалистік, сезімдік), мысыр, вавилон, грек-рим, нді, ытай жне т.б. мдениеттеріні тарихынан кездестіруге болады.
Р.Гвардиниді мдениет теориясы: лем картинасы мен болмысты сезіну. Романо Гвардини (1186-1968) - немісті католиктік философы жне теологы. мірді католицизм трысынан тсіндіреді. мірді басты асиеті "бір-бірін немі зара теріске шыаратын жне бір мезгілде бірігетін" арама-айшылытар деп есептейді. Оны "Жаа заманны аыры" деп аталатын ебегі адамны лем туралы кзарасы мен болмысты сезінуімен байланысты лем картинасыны згерісі туралы мселе контексіндегі мдени-тарихи дуірлерді айыру трысынан ерекше ызыушылы туызады. Бл мдени-тарихи ттастытарды зіндік типологиясын білдіреді. Автор батысты (христианды) тарихты дстрлі жіктелуін білдіретін мдени-тарихи дуірлерді арастырады: антикалы заман, ортаасырлар, жаа заман. "Белгілі діуірді адамы лемді алай кре алады жне з болмысын алай сезінеді?"- деген сраа жауап бере отырып, зіні батысты мдениет типологиясы концепциясын сынады.
Антикалы адам лемні негізінен шыып кетпейді, бл лемнен тыс жерде оны сйенер тірегі жо,- деп жазады Р.Гвардини. Антикалы адам оны сыртынан арауа мтылмайды да. зіні бкіл сезімдерімен, кзарастарымен жне іс-рекеттерімен ол лемде мір среді, ол лемді іштей ана пайымдайды. лем ркімні жне барлыыны з орны бар бтіндік ретінде растырылмайды, сондытан да мір еркін болып ала береді. Бл антикалы философияда, ылымда, дінде, саяси мірде аарылады. Антикалы адама лем діретті болып крінеді: ол ішкі айнар кзден туындайды. Ол тадыр белгілеген жолмен озалады, алайда мны барлыы да таы лемні зіне тиесілі. "діреттілік лемні уел бастапы жне пия стихиясын райды. Адам оны ішінде мір среді, ал ол адамны ішінде мір среді. Мны сезіну мен мойындау - бл діни дниетанымны мні". Тіпті мифологиялы негізден ажырап, философиялы мотивтермен байланысанда да діни сезім еркіндігін сатайды. Бл лемні шекараларына дейін белгіленген ммкіншілікті пайдаланатын барлы кзарасты олдайтын антикалы ылымнан крінеді. Антикалы замандаы ылым - бл білімдерді тек жиынтыы ана емес, ммкін болатын позициялар мен дниетанымны типологиясы. Мндай картинаны антикалы заманны саяси мірінен де байауа болады. Р.Гвардиниді ойынша, гректер шамасы жетпегеннен Элладаны біріктіре алмады деу дрыс емес, тарихи мір сруді жаласы, жалыз ммкіндігі осында екенін біле тра, оларды біріккісі келмейді: жартылай таы – македондытар келіп ттастыты орнатана дейін олар бір-бірімен ырысуды жн санады. Антикалы дуірде болмысты толы жне жалпы амтитын рылысын растыруа мтылан талпынысты Гвардини Рим мемлекетінен креді. Алайда римдіктерді рухани рдісі реалистігі сондай, теория мен метафизикаа ешандай бейімі жо, зіні саясаттаы аталдыына арамастан мірге соншалы ашы-жарын, сондытан мнда да антикалы еркіндік пен озалыс саталады, - Р. Гвардини осындай шешімге тоталады.
Р.Гвардини шін ортаасырлар адамны лемге деген атынасы тбірлі згерген кезе: енді дай лемнен жоары трады, йткені, лемді дай жаратан. Ол лемге тиесілі емес, ол лемні туелсіз билеушісі. Жне адам болмысы жаа негіз табады: жаа сйену тірегі – аян, жаа еркіндік ашылады. Діни философ ретінде Р.Гвардини ортаасырларды адамзат тарихыны е жоары дуірі ретінде баалайды, йткені мнда адамзатты мір сруі мен оны наыз шынайы пайымдалуы толы сйкестікте жзеге асты. Оны есептеуінше ортаасырлы адамны таныма деген марлыы ерекше, ол болмысты рухани конструкциясын шыару шін аиатты тиыына шомады. Бл дуірді адамы шін аиат діреттілік беделінде - інжіл мен шіркеу ілімінде жне табиилы беделінде - антикалы ебектерде жасырынан. Ортаасырлардаы адам лемді образдар трінде символикалы трінде ынады. Болмысты ттастыын сезіне отырып, ортаасырлы адам дайды беделін тсау ретінде емес, абсолюттікпен байланыс ретінде жне жердегі сйеніш тірегі ретінде абылдайды.
Философты пікірінше, жаа заманны картинасы XVІІІ асырдан бастап алыптасады. Бл адам мірі мен шыармашылы рекетіні ртлі саласынан зін крсетеді. Мысалы, ылым осыан дейін дінмен аныталатын мір мен рекетті ттастыы трінде мір сріп келген мдениетті дербес аймаы ретінде блектеніп шыады. Саясат саласында жеке нормалар туралы кзарас алыптасады. Макиавелли саясатты жаа нормалы сипатын жариялайды: мемлекетті кші мен уатына жету саясаткерлерді азаматты еркіндік пен моральды принциптеріне айшы келетін ралдара жгінуге мжбр етеді. "Томас Гоббс мемлекет теориясын жариялайды, онда ол адам міріні толы билеушісі мен трешісі, ал адам мірі брлыыны барлыына арсы кресі ретінде тсіндіріледі". Бл кзарастар лтты мемлекеттерді бірте-бірте пайда болу жадайында дниеге келеді.
Жаа заман адамыны кзарасында лем зіні брыны шекараларынан шыып, кеи бастайды. Джордано Бруноны Жер Кнді айналады деген жаалыыны негізінде лем мен оны саныны шексіздігі туралы жаа кзарас алыптасып, Жер енді лемні орталыы болудан алды. лемні жаа картинасы “табиилы” деп тсіндірілетін натылыа баытталады. Енді Библиядаы уаытты басы мен аыры туралы, яни лемні болмысы туралы эсхатологиялы ілімге кмн келтіріледі. Осыан байланысты те ертеде пайда болып жне те алыса кететін тарихи процесс туралы тсінік алыптасады. Р.Гвардиниді айтуынша пайда болан лемні шексіз байланысы, “бір жаынан еркіндік пен кеістікті берсе, екінші жаынан – адамзатты мір сруіні объективті тіреуінен айырады. Адам озалыс шін кеістік аланымен, йсіз алады”.
лемні мндай картинасында адамны концепциясы да згереді: ол жаа жерлер мен лемді орыпай аша отырып, зін оларды ожайынымын деп жариялайды. Адам з-зі шін ерекше ызыушылыты объектісіне айналды. Ол адамшылыта индивидуалдылыты, ерекшелікті кргісі келеді, оны стіне тла – “лама мен мір ндылыыны лшеміне айналады”, ол оны формальды крінісі “субъект” ымы болып табылады. з кезегінде лем жаратылыс болудан алып, “табиата” айналады, ал адам “жаратушы” болып шыады.
Сонымен атар Р.Гвардини діни философ ретінде Жаа заманны картинасында осал идеялар мен адасушылытарды тауып, олар лемні бл картинасыны кйреуіне жне бл дуірді зіні жойылуына келеді деп есептейді.
азіргі заманы тенденцияны ол згермелі дниетаныммен байланыстырады: “адам лемді з-зінен бар, сенімді, жылы я ретінде сезінуден алды. лем бтен нрсеге айналды жне зіні бл жаа сапасында ол жаа діни мнге ие болды”. Бл жаа діндарлы лемні ортасындаы адамны жалызды сезімінен туындайды, адамзатты соы жиекке жетуін сезінуден жне онда жоалып кетпес шін батыл болып, жауапкершілікті з олына алуды сезінуден келіп шыады.
Ф.Ницшені, М.Веберді, П.Сорокинні жне Р.Гвардиниді жоарыда арстырылан конценциялары мдениет теориясы мселесіне атысты ртрлі тсілдерді білдіреді. Бл концепцияларды райсысы мдениет сияты крделі феноменні алуан трлі картинасы туралы кзарасты ртрлі ылыми жне дниетанымды позициялар трысынан береді.
Баылау сратары:
1. Гуманитарлы білім бл -?
2. азастандаы леуметтік методология мен леуметтік білімні жаа парадигмасы.
сынылатын дебиеттер:
1.Алтай Ж., Касабек А.., Мхамбетлі К. Философия тарихы.- Алматы,2006.
2.Аназарова Х. З. Философия тарихыны дріске курсы.- Алматы, 2009.
3. Зотов А.Ф. Современная западная философия. М.. 2010.
4. бішев . , бжанов Т. Философия тарихындаы таным теориясы жне метод проблемасы. Алматы,2010
5. Классическая философия науки: Хрестоматия ред. Пржилепский В.И. М., 2006
6. абитов . ылым тарихы мен философиясы. Оулы. – Алматы, 2008.