дріс. Наты ылымдарды философиялы мселелері.

1. Наты ылымдарды дістері.

2. Физика, химия, астрономия т.б. философиялы мселелері.

3. Экономикалы ылымдарды философиялы мселелері.

Математика — лдебір лемні санды атынастары мен кеістіктік формалары, оны ішінде — структуралар, згерістер, белгісіздік жніндегі ылым. Ол абстрактілендіру жне логикалы орыту, есептеу, санау, лшеу жне физикалы нрселерді жйелі трде орнытыру, бейнелеу мен згерістерді оыту арылы крініс табады.

Математиктер жаа тжырымдамаларды сипаттайтын осы тсніктерді ретімен тадалып алынан аксиомалар мен анытамаларды пайдалана орыта отырып зерттейді.

азіргі ылымны ерекшелігіндегі сипатты бірі оны математикаландыруы болып табылады. Алайда математиканы ылыми зерттеулерде олдану XX асырда ана пайда болан жаа былыс деген ой туындамауы керек. К.Маркс ткен асырды зінде-а ылымны жетіліп толысуы математиканы олданан кезде ана жзеге асады деген ойды айтан болатын. Математиканы практикалы жне ылыми міндеттерді шешуге пайдалану те ерте кезден-а белгілі. Ертедегі Вавилонны абыздары оны жер кесінділеріні ауданын, аржылы есептерді жне т.б. есептеу шін олданан. арапайым арифметикалы жне геометриялы білімдерді пайдаланбай мысырлы пирамидалар сияты алып рылыстарды салу ммкін емес еді. Ежелгі гректер крделі механикалы жне геометриялы есептерді математиканы кмегімен шешті. Птоломей жне Коперник здеріні астрономиялы жйелерінде математикалы есептеулер мен геометриялы рылыстара жаын методтарды олданды. Айнымалы шамаларды белгілеу шін жаа символдар мен аналитикалы геометрияны ойлап табылуы (Декарт), дифференциалды жне интегралды есептеуді пайда болуы (Ньютон жне Лейбниц) математиканы физикалы теорияларды ру мен дамуындаы уатты рала айналдырды. зіні бастапы трінде Галилейді, Ньютонны, Гюйгенсті жне т.б. алымдарды ебектерінде физика математикалы физика трінде крінеді. Оны задары алгебралы жне дифференциалды тедеулер трінде растырылып, ал математикалы есептеулер эксперименттер мен баылаулармен атар ылыми білім дамуыны маызды ралына айналды. Кешегі кнге дейін осылайша жаласып келді. Жаратылыстанымды, сіресе, физикалы теориялар кіршіксіз математикалы формаа ие боланда ана мойындалдады. Неге олай? Е алдымен, математика - бл ата, длелдеуші жне те дл пн. Егер физикалы объектілерді айнымалы шамалар арылы, ал физикалы былыстар мен процестерді зара рекеті мен байланысын тедеулер кмегімен сипаттар болса, онда зерттеу процесі барынша арапайымданады. Керекті есептеулерді жргізіп жне тедеуді шеше отырып, физик алынан нтижелерді эксперимент жне баылауды терминдерінде тсіндіре алады немесе интерпретация (латынша іnterpretatіo - бір нрсені тсіндіру) жасай алады. Басаша айтанда, бл нтижелер лшегіш приборларды крсеткішімен салыстырылып жне соны негізінде оларды арасындаы сйкестік мселесі шешіледі. Егер сйкестік бар болып шыса, онда гипотезалар мен теориялар длелденген, ал егер жо болса - теріске шыарылан болып саналады. азіргі ылымны математикаландырылуыны классикалы процедурамен салыстыранда андай жаашылдыы бар? Мнда ерекше танымды мселелер бар ма? Бірінші ерекшелігі азіргі кездегі теорияларды ру мен дамытуды математикалы методтары, сонымен атар есептеуін математика брыныдай тек физика жне техникалы ылымдарда ана емес, жаратылыстануды бкіл барлы салаларында да жне кптеген оамды ылымдарда да олданылуында. XVІІ-XІX асырларда математикалы рылымдар ру тедеулерді ттас жйесінде салыстырмалы трде арапайым ылыми абстракцияларды, лгілер мен теорияларды "танумен" сипатталатын. Математиканы зі ол уаытта те арапайым пн болатын. Кейінірек, Евклидтік емес геометрияны кпшіл балама теориясыны, ытималдылы теориясыны жне математикалы есептеулерді зге де трлеріні, оны ішінде олданбалы трлеріні пайда болуы объективті лем былыстарындаы крделі байланыстар мен баыныштылытарды бейнелеуде математиканы абілетін онан ары кеейте тсті. Нтижесінде бір жаынан жоары длдікті, анытыты жне айындыты, математикалы атадыты талап ететін ылымдарды шапша дамуы, екінші жаынан жаратылыстанымды, оамды жне техникалы ылымдарды ажеттіліктерін тейтін математикалы инструментарийлерді арынды трде дайындау, математиканы зіні арынды дамуы XX асырды ортасына арай ылымны математикаландыруын универсалды былыса айналдырды. Екінші ерекшелігі азіргі жаратылыстануды, сіресе физика мен астрономияны зге классикалы ылымдармен салыстыранда кз алдыа келтіруге жне сипаттауа болмайтын объектілермен жне процестермен бетпе-бет келуімен байланысты. Бізді сезім органдарымыз жне онымен байланысты бейнелік ойлау тетіктері бкіл адамзат эволюциясы барысында адамны практикалы іс-рекет барысында бетпе-бет шырасатын оршаан заттарды абылдауа бейімделді. рине, олар микрообъектілер жне микропроцесттермен атар кптеген арышты объектілерді абылдауа жарамсыз болды. "Элементарлы блшектер", "электро-магниттік толын" немесе "озон абаты" деген сздер бізді адастыруы тиіс емес. азіргі физика мен астрономиядаы жздеген элементарлы блшектер, ртрлі рістер, алып арышты тзілімдер мны тйіршіктері тріндегі блшектерге, теізді толынына немесе жерді абатына самайды. Бл сздерді олай аталу себебі, оларда блшектерді немесе толындарды асиеттері бар жне электромагнитті сулелерді абылдай алады. Длірек айтанда, оларды озалыстары мен физикалы ерекшеліктері згеше математикалы тедеулер, мысалы, толынны тедеулері жне квантты ріс тедеулерімен жасы сипатталады. Крнекілікті жотыын кейбір физиктер зіндік апат ретінде абылдап, лемді танып білу ммкіндігін теріске шыаруа мжбр етті. Алайда крнекі болу мен танылу екеуі бір нрсе емес. Физикадаы ана емес, оамды ылымдардаы да кптеген былыстарды крнекі трде кз алдыа келтіру ммкін емес. Мысалы, оамды атынастарды, леуметтік-экономикалы формацияларды, тере грамматикалы рылымдарды жне т.б. кру, есту, иіскеу немесе олмен стау ммкін емес. Кптеген объективті былыстар жайлы біз тек приборларды крсеткіші негізінде, математика тілінде ана айта аламыз. Сондытан да біратар ылымдарды математикаландырылуы арапайымдандыру шін, теория растырудаы бізді жіберетін кш жігерімізді жеілдету шін, ымбата тсетін эксперименттерге сйенбей-а пікір айтуа ммкіндік беретін рал ретінде ызмет етіп ана оймай, сонымен атар зерттеліп отыран былыстар мен процестер туралы айтып жеткізуді жалыз ммкін тсілі болып табылады. Демек, бл математиканы кптеген ылым салалары шін теориялы тіл болып табылатындыын крсетеді.

Fылымды математикаландыру, рине объективті натылыты математикалы конструкциялар зерттеушіден тасалаанда, формальды згертулер зіндік стемдігін рса оны арты математикалы идеализмге келеді. Алайда ылым білімді жеткізуді математикалы ралдарыны материалды объектілер жйесінен арасы ажырап кетуіне арсы тсілдерді де жасап шыаран. айсы математикалы рылымны ылымны задарын шынайы жеткізе алатындыын анытау шін классикалы жаратылыстанудаы сияты салдарларды тпкі тедеулерден шыару ажет жне оларды крнекі сипаттамаларды кмегімен тсіндіріп, баылаулар мен эксперименттерді кмегімен практикада тексеру керек. азіргі математикаландырылан теорияларды кптеген классикалы теориялардан айырмашылыы алашыларыны тікелей мндай интерпретацияа берілмейтіндігінде.

азіргі математикаландыруды шінші ерекшелігі азіргі жаратылыстанымды, оамды жне техникалы ылымдарды миллиардтап саналатын элементтері, жай жйелері мен байланыстры бар аса крделі жйелерді зерттеумен жиі айналысуымен сипатталады. Адамны миы, зіні орасан зор шыармашылы ммкіндігіне арамастан, детте осы бкіл барлы элементтер мен жай жйелерді бір уаыттаы зара рекетін арастыранда ажетті жылдамды пен атесіздікті амтамасыз ете алмайды. Оны стіне ешандай зерттеушіні ондаан, ал кейде тіпті жздеген саат бойына тсіп жатан мліметтерді здіксіз талдау жне есте сатауды ажетті клемін амтамасыз ету олынан келмейді. Крделі ылыми эксперименттермен, алып нерксіп орындарын басарумен жне т.б. байланысты жйелі зерттеулерде пайда болатын міндеттерді шешу шін тез жмыс жасайтын ЭЕМ пайдалануа тура келеді. ЭЕМ пайдаланудаы табыс оларды техникалы жаынан жетілгендігіне ана емес, математикалы бадарламаларды сапасына да байланысты, йткені оны кмегімен апаратты енуі, делуі, шыарылуы іске асырылып, есептеуіш рылыны жмысы басарылады. Осылайша, математикалы бадарлама жасау - математиканы е соы бліміні бірі ретінде таным теориясымен белгілі атынас орнатады, йткені ЭЕМ-нан алынан апаратты танымды ндылыы бадарламаны сапасы мен беріктілігіне баынышты.

Тртінші ерекшелік ылыми білімні объектілерін зерттеу барысында ана математиканы олданып оймай оны ылыми білімні зін сипаттау мен зерттеу де пайдаланумен байланысты. Бл соы процедуралар білімді формалдандыру деп аталатын мселемен тікелей байланысты. Дрыс рылан ылыми теорияны ылымны тсініктері мен задарын білдіретін пікірлерді жйесін білдіретінін еске тсірейік. Пікірлер тілмен жеткізіледі. Тілді біз кнделікті мірде олданатын кдуілгі табии тіл деп арастыру міндетті емес. Тіл ретінде біратар талаптара жауап беретін ерекше белгілер жйесін пайдалануа болады. Оны сздігі, яни берілген ылымны зерттейтін объектін, асиеттері мен атынастарын білдіретін символдар мен белгілік комбинацияларыны жиынтыы болуы тиіс. Бл тілді сздерімен сйлем рауды таза айындалан ережелері де болуы тиіс. Бл ережелер басаша синтаксис (грекше syntaxіx - растыру) деп аталады. Тіл зерттелетін объект туралы апаратты беру шін жне сйкес білімдерді деу шін ызмет атарандытан, оны сздері мен сйлемдеріні мні мен маынасы болуы шарт. Мн мен маыналарды бекітуді дл алыптастырушы тсілдерін білдіретін ережелерді жиынтыын семантика (грекше semantіkas - белгілеуші) деп аталады. Кдуілгі тілде сздік, синтаксис жне семантика тек бір маынада олданылмайды. Біра ылымны тілінде, мысалы математика, физика, химия, биологияда оларды барынша дл анытауа тырысады. Бл ылымдарды сздіктеріні здері арнайыландырылан. Мысалы, "интеграл", "функция", "матрица" деген ымдар мен терминдер тек математикада ана мн мен маынаа ие болады, "масса", "электромагниттік ст", "гравитация" жне т.б. терминдер физикада ата аныталан. Ал "тр", "мутация", "биоценоз" жне т.б. биологияа тн. Сздік пен грамматикалы ережелерді аталдыы мен айындыы - ылым тілдеріне тн ерекшеліктер. Алайда олар мні жаынан зі пайда болып жне дамитын негіз болып табылатын кдуілгі тілден аса алшатап кетпейді.

Формалды тілдер ерекше топты райды. Мндай тілдерді жасанды тілдер деп те атайды, йткені бл тілдерде дрыс сйлем растыру ережелеріне бір дрыс сйлемні екіншісіне формалды айналу ережесі осылады. Бл тілдерді айшыты мысалына математикалы есептеулерді жатызуа болады. андай да бір есептеуге белгілі бір тпкі сйлемдерді (формалар, теоремалар) сйкестігін жне оларды згерту ережелерін біле отырып, математика зге формалар мен сйлемдерді шексіз тізбегін растыра алады. Оны барысында ол е алдымен тркі сйлемдерді трін, оларды ішкі рылымын есепке алады да, кбіне оларды мазмнына кіл аудармайды.

Сондытан бір формадан келесілерін шыаруды бл тсілі формалды деп аталады. Математикалы есептеулерді формалды дамуы, рине, зерттелетін объектілерді асиеттерін, оларды байланыстары мен зара атынастарын мазмнды трыда арастырмауы ммкін емес. Уаыт ткен сайын те крделі ахуалдарда, жаа мселелер ойылан тста - математиктер мазмнды пайымдау мен мазмнды талдауды артышылыын мойындайды. Алайда, тпкі мазмнды мліметтер бекітілгеннен кейін формалды методтар білімді дамыту мен жетілдіруді уатты ралы ретінде пайдаланылады. Оларды дл осы ыры теорияны формалдандыруа жадай жасайды.

андайда болмасын теория - мысалы физикалы - ерекше объектілерді бейнелегендіктен объектілік деп аталады. Бл теориялар з дамуы мен крделілігіні жоары сатысына жеткенде, арты жадайлардан, постулаттар мен аксиомалардан тылу шін, уаыт те келе крінетін жасырын айшылытардан тылу шін оны арапайымдандыру жне бкіл теорияны онан ары пайдалануа жарамсыз ету мселелері пайда болады. Бл мселені брін мазмнды жолмен шешу те иын, йткені ол шін объектілерді асиеттері мен атынастарын салыстыру ажет. Мны зі крделі шешім, йткені бл салыстыру тетін теорияны айшылыты болмауы алдын-ала талап етіледі. Сондытан, бл айтылан мселелерді шешу шін объектілік теорияны формалдандыру процедурасына жгінеді. Ол былайша орындалады.

Е алдымен теорияны барлы мазмнды ымдары бір-бірінен белгілері арылы ажыратылатын абстракциялы мазмнсыз символдармен алмастырылады. Онан кейін оны сйлемдеріні барлы мазмнды байланыстары мен рылымды ерекшеліктері формалды логика тіліне аударылады. Осылайша алынан формалды жйе объектілік теорияны логикалы-математикалы лгісін білдіреді. Ары арай осы лгі зге теорияны - мысалы, метатеория (итальянша meta - жартылай жне грекше theorіa - баылау, зерттеу) немесе екінші дегейдегі теория деп аталатын логикалы теорияны кмегімен зерттеледі. Бірінші дегейдегі теория - объектілік теория - метатеорияа атысты ендігі жерде зі объектке айналады. Метатеория азіргі математикалы логиканы ралдарын пайдаланандытан бірінші дегейлі теорияны формалды дегейін зерттеуді нтижелері те дл болып шыады, оны стіне жйелерді, аксиомалар мен постулаттарды туелсіздігі мен толытыыны, арама-айшылысыздыыны логикалы критерийлері те дл жне тбегейлі аныталан.

Осылайша формалдандыру методы ылыми теорияларды жетілдіруге кмегін тигізеді. Бл методты зге де артышылытары бар. Объектілік теорияны формалданан логикалы лгісін машиналы бадарлама жасау тіліне оай кшіруге болады. Алынан бадарлама ЭЕМ-на енгізілгеннен кейін, ол объектілік теорияны барлы формалды рылымдарын онан ары мазмнды талдауды кмегінсіз дамыта алады. Бл алым-зерттеушіні техникалы формалды жмыстан азат етіп, машинаны олынан келмейтін мазмнды талдауа кіл блуге жне формалды нтижелерді эмпирикалы тсінігін беруге жадай жасайды. Бл жерде формалдану методыны жаа танымды ыры айындалады.

Баылау сратары:

1. Наты ылымдарды дістері.

2. Физика, химия, астрономия т.б. философиялы азіргі тадаы мселелері.

3. Экономикалы ылымдарды философиялы мселелері.

сынылатын дебиеттер:

1. Основы философии науки: Учебник / ред. Лебедев С.А. VI., 2009

2. Философия науки: Учебник/ редКохаповский В.П.. Пржилепский В.И. М., 2006

3. Зотов А.Ф. Современная западная философия. М.. 2010.

4. Классическая философия науки: Хрестоматия ред. Пржилепский В.И. М., 2006

5. абитов . ылым тарихы мен философиясы. Оулы. – Алматы, 2008.