Дріс 2. Ежелгі шыыс философиясы.

«Ежелгi шыыс» деген не? Географиялы жаынан «Ежелгi Шыыс» -

Таяу шыыс - Вавилон, Шумер, Египет, Ассирия, Палестина;

Орта шыыс - ндi, Иран, Ауаныстан;

иыр шыыс - ытай, Вьетнам, Корея, Жапония.

Ежелгi ндi мен ытай философиясыны ерекшiлiгi туралы жз жылдан арты уаыт екi трлi кзарас арасында (дискуссия) пікірталас жрiп жатты.

1) ндi мен ытай наыз философияны жасаан жо, олар оан жете алмады. Сондытан, оларды философияны алдындаы немесе дiни-философиялы кзарас деп атау керек дейдi.

2) ндi мен ытай е жоары философияны лемге алып келдi. Батыс бл дегейге лi жеткен жо дейдi.

Бл секiлдi арама-арсы пiкiрдi мiр сру себебi - философияны эталонды лгiсi ретiнде Батысеуропалы философиямен шылдану вариантыны алынуына байланысы. Ал ндi мен ытайлытарды ойлау тсілi бл жйеге келмейтіндіктен оны «алдыы» немесе «жоары философия» деп атады. ндi, ытай философиясыны генезисi (пайда болуы) те крделi мселе, ол оларды бай мифологиялы тсiнiгi тсiлдерiне атысты. ытайда мифологиялы сананы ата салт-жоралар ыыстырады. Философияда аыз, ылыми-теория, миф жне логос арасындаы байланыс зiлмедi. ытай философиясы мифтан пайда болан, бiра Грек философиясындаы секiлдi оны тастап кетпейдi. Миф ытайлытар шiн танымны, нердi ккжиегi, ондаы лтты психология мен философияны алыптасуыны негiзi болды.

Б. з. д. II мыжылдыында солтстiк ндiстана кшпендi мал шаруашылыымен шылданатын тайпалар оныстана бастады. Олар Орта Азиядан, Ираннан, Волга бойынан келгендер деген де пiкiрлер бар. Олар здерiн арийлытар деп атады.

ндi, ытай философиясыны генезисi (пайда болуы) те крделi мселе, ол оларды бай мифологиялы тсiнiгi тсiлдерiне атысты. ытайда мифологиялы сананы ата салт-жоралар ыыстырады. Философияда аыз, ылыми-теория, миф жне логос арасындаы байланыс зiлмедi. ытай философиясы мифтан пайда болан, бiра Грек философиясындаы секiлдi оны тастап кетпейдi. Миф ытайлытар шiн танымны, нердi ккжиегi, ондаы лтты психология мен философияны алыптасуыны негiзi болды.

Алашы ытайдаы философиялы баыттарды саны кп болды. Ежелдегi ытайлытарды здерi де “жз мектептi” барлыын млiмдеген. Ежелгi кездi зiнде бл мектептердi топтастыруа рекет жасалды, соларды бiрi е белгiлi ытай тарихшысы Сым Цань (б.з.д.II ), ол алты негiзгi баытты крсеттi. Инь мен Ян мектебiнi негiзгi мселелерi табиат философиясы (натурфилософия), Инь мен ЯН-ны табиатта крiнуi жне оларды зара ркетi. ытай мдениеті космосты ыраа, оны ырына байланысты іс-рекетке шаырады, йткені адамны рбір іс-рекеті, тіпті оны шыармашылы асиеттері де Аспана, оны діретіне тікелей байланысты. Мндай тірілік кіл кйді ытайлытар былайша білдіреді: «Мен сйлеп тран жопын, мен баяндап трмын». лы уаызгер Конфуцийді кзарасынша, адам бойындаы асиеттерді барлыы да табиатпен тыыз байланысты. Табиат адама дарын береді, ал дарындылы табиаттаы шыармашылы процестерді зады нтижесі бо­лып табылады. Демек, оам мен табиатты зара йлесімділігі негізінде Аспан лемімен, оны табии іс-рекеттерімен байланыстырыла арастырылатын леуметтік-этикалы мазмндаы идеялар жатыр. Бл идеялар даосизм жне Конфуций ілімінде одан рі трленіп, толытырыла тсті. Халы тарапынан олдау тапан бл идеяны ытай мдениетіні рухани зегіне айналан будда діні де еінен пайдаланып, одан рі дамыта тсті. Соны нтижесінде будда діні даосизм мен Конфуций ілімдерімен осыла отырып философиялы діни штікті (сань цзяо) рады.

Даосизм адамзатты табиатпен "бірлікке шаырды."Сонау кне заманда басталан бл тамаша дстр рпатан-рпаа жаласып, кні бгінге дейін зіні міршедігін крсетіп отыр. Сондытан да ытай халыны мдени туындыларында адамны табиатпен байланыстары жан-жаты крсетіліп, тамаша бейнеленеді. Даосизмні негізін алаушы - Лао-Цзы з заманында «крі дана» деген атаа ие болан. Бл діни жйе діннен грі философияа жаындау болып келеді. Даосизм жергілікті дін ретінде б.з.б. VI асырда алыптаса бастаан. Лао-Цзыны мірі туралы мліметтер те аз, рі жмба жатары да аз емес. Сол кезедегі тарихи деректерге сйенсек этикалы ілімні негізін алаушы Конфуций Лао-Цзыа арнайы келіп одан зіні шыармашылы ызметі жайындаы пікірін білгісі келетіндігін білдіреді. Біра, «Крі дана» Конфуцийді «леуметтік жобалар мен реформалар жасауа боса уаыт кетірді,оны барлыы да бос урешілік» деп атты сына алады. Лао-Цзыны тжырымдауынша, халы даоны (дао — жол деген маынаны береді) негізге алуы ажет, йткені даосизм іліміні негізі табиатпен байланысты. Одан рі ол былай деп пайымдайды: «Адамзат Жерге, Жер Аспанга туелді, Аспан даоны, ал з кезегінде дао табиилыты ажет етеді». Олай болса дао,- адамзат баласыны тіршілігі мен бізді оршаан жары дниені дмекершісі болып табылады. Дао - жер бетіндегі тіршілік атаулыны негізі, бкіл затты дние мен табиат былыстарыны айнар кзі. «Дао ілімінде жеке адамны адамгершілік трыдан жетілуі - озін оршаан ортамен йлесімділігімен байланыста арастырылады. Лао-Цзыны бл ататы философиялы діни аидалары «О пути к добродетели» атты ебегінде жан-жаты баяндалады.

ытай философиясыны екінші бір айнар блаы - Конфуций ілімі болып саналады. Оны негізін алаушы Кун Фу-цзы, яни Кун - стаз. Конфуций б.з.б. 551 ж. шамасында мірге келген. Бала кезінен-а білімге те штар болан лы уаызгер кне заман тарихын ызыа оып, ескі салт-дстрлерді те жасы крген. мір жолында талай иындытарды басынан кешірген Конфуцийді бойында зі мір срген ортаа кілі толмаушылы сезімі беле алды. Ол елдегі бей-берекетсіздіктен тылу жне халыты трмыс-тіршілігін дрыс жола оюды басты жолы - ата-бабалар дстрлері мен задарына, кне заман тртібіне оралу деп санады. Конфуцийді ойынша, бл масатты жзеге асыру жолындаы шараларды, рбір адам саналы трде жзеге асыруы, з-зіне жоары талаптар оя білуі жне абылданан ережелер мен канондарды млтіксіз орындай білуі шарт, міне, сонда ана оамда келелі згерістерді жзеге асыруа ммкіндік туады. Бл аида - оны этикалы-леуметтік бадарламасыны негізі болып табылады жне ытайды мдени тарихи дамуына ерекше ыпал жасады.

Конфуций зіні мірлік аидаларын ааз бетіне тсірген жо, біра оны айтан ой тжырымдарын шкірттері жазба трінде «Суждения и беседы» деген ебекте жан-жаты баяндайды. Кітаптаы рбір аида, ой толаулары «стаз былай деген екен» деп басталады. Бл баа жетпес нды ебек лы дананы ілімінен толы малмат беретін жалыз жазбаша дерек болып табылады. зі мір срген ортаны ткір сына алып, болашатан лкен міт кткен Конфуций екі заманды зара салыстыра отырып «Жетілген адамны» (цзюнь цзы) идеалын жасады. Жан-жаты толысан, адамгершілік асиеттері мол «жетілген адамны бойында», негізінен екі асиет болуы ажет, олар: адамгершілік пен парыз сезімі. Ол былай дейді: «Мемлекетті басаратын адам халын шын ыыласымен сюімен атар парасатты жне шыншыл болуы шарт». Наыз «цзюнь цзы» болу шін тек ана адамгершілік асиет жеткіліксіз. Ол шін таы да басты асиет - парыз сезімі (и) керек. Парыз - бл моральды міндет болып саналады. Парызды сезіне білуді зі білім мен жоары принципке, жалпы аланда, адам бойындаы ізгі асиеттерге тікелей байланысты болып келеді. Осы орайда Конфуций «айырымды ерді» бейнесін жасап, оны «асиетсіз ерлерге» (сяо жень) арама-арсы ойды. «айырымды ер» з парыздарын тере тсіне біледі, оамды задарды блжытпай орындайды, ол «асиетсіз ер» болса тек з ара басыны лы ана, бас пайдасып ойлаудан аспайды. Алашысы з-зіне талаптар оя білсе, екіншісі басалардан талап етуді ана біледі. Алашысына жауапты істерді сеніп тапсыруа болады, адамдармен татулы арым-атынастарда болады, айы мен уаныша ортатаса біледі, ажет болан жадайларда з мірін ияды жне андай рбандытара болса да бара алады, ал екіншісі болса бл айтылан асиеттерден млде жрдай асиетсіз адам. «айырымды ер» ш нрседен орады, олар: киелі Аспан, лы адамдар мен даналарды айтан сздері, ал. «асиетсіз ер» кктен де сескенбейді, лыларды жек креді, дана адамдарды сзін ескерусіз алдырады.

Уаыт ткен сайын Конфуцийді беделі сіп, оны ілімі ытай оамында ана емес, адамдар санасында, оларды бкіл трмыс-тіршілігінде де берік орныа тсті. Б.з.б. III асырда жне

б.з. III асырларында оны ілімі Хань династиясыны траты идеологиясына айналды, тіпті жоары мемлекеттік ызметке абылданатын адамдара лы стазды ілімін тере игеру талаптары ата ойыла бастады. Біра, заман аымындаы орын алан тбегейлі тере згерістерге байланысты Конфуций ілімі айтарлытай згерістерге шырады. Оны траты идеологияа айналуына байланысты бл ілімні рухына нсан келді. Длірек айтанда, ткенге рметпен арау, лкендерді сыйлау сияты адамгершілік ізгі асиеттер жасандылы сипат алып, жаландыа, анаатсыздыа, пайдакнемдікке жол берілді. Кейіннен, яни ортаасырлы ытайда біртіндеп рбір адамны оамдаы алатын орнына байланысты траты ережелер мен стеротиптерді белгілі бір жйесі алыптаса бастады. Бл зады аидалар ытай салтанаттарында айын аарылды. мірді рбір жагдайына байланысты барлы адамдар шін міндетті трде орындалуа тиісті тртіп ережелері алыптасты. Конфуцийлік ержелер бойынша адам андай жадайда болса да зін тежеп стауы керек, ішкі жан-сезімдерін аыла билеттіруі ажет. Демек, адамны еркі алыптасан ережелерге туелді болды, з дегенін жзеге асыра алмады. Конфуцийді ілімі бо­йынша, рбір адам зіні оамда алатын орнын жете білуі ажет. Адамдар з ын, зіне тиісті орнын, андай жадайда не істеу ажет екендігін толы білгенде ана оамда тртіп орнап, тынышты жадай алыптасады. Мндай оамды-леуметтік тртіпті Конфуций жне оны жолын уушылар мгілік, рі млде згермейді деп есептеді. Сйтіп, ытай оамы жоарыдаылар жне тмендегілер болып екіге блінді, алашылары мемлекетті басару істерімен шылданса, соылары арапайым ебекпен шылданып, баыныштылы жадайда болулары тиіс болды. оамды жоарыдаылар жне тмендегілер деп жікке блудегі басты лшем тек ана байлы ана емес, сонымен атар ытай азаматтарыны «цзюнь-цзы» идеалдарына жаындыы жне оан жан-тнімен берілгендігі болып саналады. Формалды трде бл жадай кез келген ытайлыа жоарыдаылар атарына жол ашанымен, шын мнісінде, млде олай емес еді, йткені шенеуіктер сословиесі арапайым халытан алынбас амалмен блінген болатын. Ол амал - сауаттылы, яни «иероглифтер» амалы болатын. ытай еліні бкіл тарихында адамны оам­да алатын орны мен оны леуметтік жадайы сауаттылыпен лшеніп келгендігін еске алса жне арапайым халыты бл межеге шыа бермейтіндігін ескерсек, алыптасан жадайды сырын тсінуге толы ммкіндік аламыз.

Конфуций ел басаруды басты масаты - халыты мддесі деп жариялады. Оны рбір аидасын ескере отырып, лы уаызгерді ізбасарлары мемлекетті ш е басты элементтерін атап крсетті, олар: біріншісі - халы, екіншісі - дай, шіншісі - мірші- патша. Біра, халыты бірініші орына оя отырып конфуцийшілдер «арапайым халыты мдделері здеріне де тсініксіз, сондытан да олар білімді ел билеушілерді кмегінсіз млде мір сре алмайды» деп санады. Конфуцийді леуметтік тртібіні басты аидаларыны бірі - лкендерді сыйлау, олара баыну. Олар лкен бедел иелері, олай болса оларды айтандарын млтіксіз орындап, еркіне баыну - мемлекет ішіндегі млтіксіз орындалуа тиісті ережелер болып есептелінеді. Бл жадай отбасылы мірге де атысты болды. Сондытан да болар, Конфуцийді «Мемлекет дегеніміз - лкен отбасы, ал отбасы - кіші мемлекет» деген аидасы, ытай елінде берік орныып, зіні міршедігін крсетіп отыр. Оны басты нтижесі кні бгінге дейін ытайлытарды ата-анасын жне лкендерді сыйлап-рметтеуді лтты дстрге айналдырандыы болып табылады. Отбасылы мемлекеттік баыныштылы принциптеріні міршедігін 1989 жылы Таньаньмэнь алаындаы (Пекипдс) студенттер озалысыны жеілісіні орытындыларынан айын ааруа болады. асырлар бойы лкендер мен ата-ана­сын сыйлауды дріптеген ытай оамы саяси билікте мемлекеттік даналыты бойына жинактаан ел басшысына арсылыты батыл айыптады.

«Ата-бабалара» табыну - ежелгі ытайда кеінен орын аланы тарихтан белгілі. Осы бір ежелден алыптасан дстрді мазмны мен трін ана згерткен Конфуций оан ерекше мн бере отырып, бл табынушылыты рбір ытай азаматыны оамдаы басты міндетіне, тртіп нормасына айналдырды. Сйтіп, осындай масатты жзеге асыруа негізделген «Сяо» - яни «Балалар рметі» ілімі мірге келді. Конфуцийді пайымдауынша, «сяо» - адамгершілікті негізі болып саналады. «Сяо» ережелері - ата-анаа алтысыз рмет крсетуді, оларды «ли» дстрімен жерлеуді жне дл осы тртіппен ата-аналар рметіне рбандытар шалып отыруды ата талап етеді: «Сяо» тртіптері бойынша андай жадай болса да, тіпті кесі ры немесе кісі лтірсе де балалары ке-шеше алдындаы борышын адал атаруы шарт.

Негізгі дебиет:1(6-68),2(3-17),3(5-14),4(5-13),5(11-22)

осымша дебиет:1(3-43),2(11-20),4(7-40),5(3-5,19-33)

Баылау сратары: