Ежелгі ытай философиясыны леуметтік-негелік, трмысты-практикалы мектептері мен баыттары.

 

Дріс 3. Антика философиясы.

«Antiquus» деген латин сзi “ежелгi” деген маына бередi. Антикалы философия дегенде ежелгi ытай, ндi философиясы емес, тек ежелгi Рим жне Грек философиясын айтады. Антикалы философия б.з.д. II . соында I . басында пайда болып, б.з. V . мiр срдi, л иленушiлiк оамдаы спецификалы жадайдаы философиялы дстр пайда болды. Антикалы философия тмендегi кезедерге блiнедi:

1. Кне грек философиясы немесе архаизм (кне, ескi, атам заманы) б.з.д. VI-V басындаы кез. Бл кезедегi негiзгi мектептер: Милет мектебi (Фалес, Анаксимандр, Анаксимен); Пифагор жне пифагоршылар; Элеаттар (Парменид, Зенон); атомшылар (Левкипп, Демокрит). Бл мектептерден тыс тран философтар - Гераклит, Эмпедокл жне Анаксагор.

2. Классикалы кезенi негiзгi мектебi - софистер (Горгий, Гиппий, Протогор, т.б.). Алдымен блара осылан, кейiн оларды сынаан Сократ, Платон, оны мектеп академиясы, Аристотель жне лицей мектебi.

Эллиндiк кез (б.з.д. I – б.з. .). Бл кезенi негiзгi мектебi: Эпикур мен Эпикуршiлер ( Лукреций Кар), Стоиктер (Зенон, Луций Анней Сенека, Марк Аврелий); скептиктер (Пиррон, Секст Эмпирик); кинктер (Антисфен, Диоген Синопский); неоплатонизм (Плотин, Прокл, Янвлих). Кне грек философиясыны негiзгi таырыбы арыш, физика. Алашы грек философтарын физиктер, ал философияны натурфилософия деп атады. Осы кезеде лемнi бастамасы мселесi алыптасты.Кне грекияны ататы философы – Фалес. Фалестi пiкiрiнше барлы тiршiлiктi негiзi – су. Ол буа айналады, бу ауаны райды, арама-арсы баытта оларда згерiс жредi, жер тiптi таста осыны нтижесi . ртрлi, р алуан лемнi сапалы жадайыны мнi жне байланысыны айрмашылыы осыдан алашы орына шыады.

Фалес дайды жоа шыарады, бiра лемдi тсiндiруде дайа жгiнедi. Оны сол кездегi е батыл, та алдыратын тiрлiк иесi дедi. Фалес: тiршiлiк мннi е ежелгiсi – дай, йткенi ол тумаан. Брiнен де демi - лем, йткенi оны дай жасаан. Брiнен де данышпан уаыт, йткенi ол брiн ашады, - дейдi. Сратара жауабы: дниедегi иын не? – «зiдi тану». Е оайы не?- «Баса бiреуге кеес беру». Баытсыздытан ай кезде тыласыз? – «Жауыа сенен де иын боланда».

Анаксимандр алуан трлi табиатты негiзiнде лде бiр белгiсiз жне шексiз материя жатады деп ойлады, оны апейрон деп атады. Мiне осы тсiнiк дниенi материалды субстанциясын оны тереiрек араанын крсетедi. Анаксимен – материалист . Оны iлiмiнше барлы нрсе бастапы материядан – ауадан пайда болады жне айтадан соан айналады. Ауа озалыста, шексiз, мгiлiк зат. Ертедегi грек материалистерiнi зiне тн згешiлiгi мен е маызды табысы стихиялы диалектика болды. Оны Гераклит дамытты. Эфестен шыан Гераклит (б.з.д. 540-460ж) шынды дниенi згерiп отыратыны жайында аса лы пiкiр айтты: «Дние дегенi – аан су», табиатты тп негiзi – от, ол рдайым згередi. Ол арама-арсылыты бiрлiгi мен крес заын сынды. Бл за диалектиканы негiзгi заы: суы жылыа, жылы – суыа айналады, дымыл зат райды, ра нрсе – дымылданады. Блар осы арама-арсыларды кресiнi нтижесi. Барлы лем р уаытта дайы озалыста жне згерiсте болады. Бiр зенге екi рет тсе алмайсы, айтара тскенде онда жааран су болады. Пифагор (б.з.д.584-500 ж) ежелгi грек философы жне математигi. Бiрiншi бастама, тiршiлiктi негiзi - сан деп есептеген. Барлы оршаан шындыты табалап сана теедi. «Санны арасында лшеуге жне тануа да болады»,- дейдi. Элеаттар – Элей философия мектебi б.з.д. VI–V – ежелгi Элейде, азiргi Италия территориясында мiр срдi. кiлдерi: Парменид, Зенон Элейский, Мелисс Самосский.Парменид – бiрiншi болып «болмыс» тсiнiгiн егiздi. Оны пiкірiнше дниеде тек бiр ана болмыс бар. «Болмыс бар, биболмыс – жо». Биболмысты тану, немесе ол туралы пiкiр айту ммкiн емес. Сондытан лем болмыспен тыыз жне здiксiз толтырылан. Сезiмдiк абылдау наыз бiлiмдi бермейдi. Тек философиялы аыл-ойа салу арылы аиата жетуге болады. Элеаттар тану мселелерiнде, сезiмдiк таным («докса» – пiкiр) жне идеалды жоары рухани таным деп атал трде бледі. Егер Парменид философиялы тезистердi длелдесе, Зенонды Аристотель диалектиканы атасы деп атады (арсыласты пiкiрiн терiске шыаратын диалогты пайдалануына байланысты). Зенон дiсi – жаымсыз жадайды длелдеу. Парменидты “айшылы заына” ол “шiншiнi жоа шыару” заын осты. Зенонны “Ахилес”, “Дихотомия”, “Жебе”, “Стадион” жне баса апориялары философия рпатары мен кпшiлiк шiн алынбас амал болды.Зенонны “Ахилл жне Тасбаа” апориясы (апория – тсiнiксiз айшылы).Алашы шарт. Ахилл мен Тасбаа бiр-бiрiнен А аралыындаы ашытаы жол бойында тр. Олар бiр кезде бiр баыта арай озалады. Ахилл барлы кшiн салып жгiредi, ал тасбаа болса, бауырлап жылжиды.Тезис: Ахилл ешашанда Тасбааны уып жете алмайды.Длелдеу: Тасбааны уып жету шiн Ахилл алдымен озалыс басталардаы блiп тран А аралыты жгiрiп туi керек. Осы уаытта тасбаа да А аралыын тедi. Демек, ендi Ахилл тасбааны уып жету шiн таы да А аралыын жгiрiп ту керек жне т.т. Себебi кеiстiктегi жол шексiздiкке дейiн блiнедi, онда Ахилл мен Тасбаа арасында азда болса аралы алып отырады, оны Ахилл жгiрiп туi керек.

орытынды: Ахилл ешашан да Тасбааны уып жете алмайды. Кеiстiкте шексiз блiнетiн немесе блiнбейтiн интервалдарды (аралытар) мiр сруi ммкiн болса, онда озалысты болмайтындыы туралы тжырым жасауа болады.Зенон бойынша кеiстiк зiнi рлымы бойынша шексiз (континуальды), немесе оны бiр шекке (дискреттiк) дейiн блiнетiн жне одан ары саа бленбейтiн интервалдары бар. Егер кеiстiк белгiлi бiр шекке дейiн блiнетiн болса, онда жебе туралы апория олданылады.

Ежелгi Грециядаы материалистiк баыт кейiнгi кезеде Демокриттi (б.з.д. 460-370 жылдар шамасы) философиясынан толыыра крiндi. Демокриттi кзарасы бойынша, наты дниенi, негiзгi кеiстiктi толтырып тратын атомдар. Олар табиатты блiнбейтiн жне мгi мiр сретiн е кiшi блшектерi. Олар сапа жаынан емес, саны, трi, формасы, ретi, тртiбi немесе орналасуы жне клемi жаынан бiр-бiрiнен згеше келедi. Солара байланысты денелер белгiлi бiр сапаа, асиетке ие болады, жылы не суы, ауыр не жеiл, атты не жмса болып келедi. Атомдар мгi озалып трады, бiр-бiрiмен сотыысып шаысып жатады.

Классикалы кезе. (Б.з.д. V.). Классикалы кезе таырыбы – адам мнi, оны тануды ерекшелiгi, философиялы бiлiмнi синтезi, мбебабты философияны ру. Атап айтанда осы кезде таза идеялы, теориялы философия алыптасты жне оны бiлiм трiнi басаларына араанда алашы болды. Теориялы философия принципiнi негiзiнде рылан классикалы кезенi негiзгi проблемалары: онтология, антропология, гносеология.Сократ (б.з.д. 469-339 жж) туралы Аристотель мен Платонны айтуы бойынша бiлемiз. Сократ лем рлымын, заттарды (физикалы) табиатын танып бiлуге болмайды, тек зiмiздi ана бiлуiмiз ммкiн дейдi. Мны “зiдi танып бiл” формуласы трiнде рнектедi. Бiлiм - дегенiмiз ой, жалпы туралы ым. ым анытау арылы айындалады да, индукция арылы жалпыланады. Сократты басты масаты – жастарды з философиясы арылы тртiптi мiр сруге баулу. Кбiнесе пiкiр таласы жне з айтыстарымен шылданан. “Менi бiлетiнiм – еш нрсе бiлмейтiнiм” – дейдi ол. Сократ этика саласында негелiктi аиат жне даналы пен теестiрдi. Тек аылды адам ана негелi, себебi ол iзгiлiктi, жасы мен жаманны не екенiн бiледi. сiресе Сократ ш iзгiлiктi баалайды: сабырлы - сабырлы адам марлыты алай басуды бiледi; батылды - батыл адам иындыты алай жеудi бiледi; дiлеттiлiк - дiл адам адамды пен дайлы задарды алай стауды бiледi. Сократты ойынша даналы тек ана “мейiрбан адамдара” ана тн.

Платон (б.з.д. 428-347 жж). Объективтiк идеализмнi негiзiн алаушы, рi Сократты шкiртi. Объективтiк идеализм бойынша болмысты мазмнын идеялар, рухани мндер жасайды. Олар мгiлiк нрселер, “сезiмдiк заттар” дниесi дегенiмiз идеяларды кмескi бейнелерi болып табылады. Заттар мгi мiр срмейдi, саым сияты жоалып кетедi. Олар тек мгi мiр сретiн жне згермейтiн ымдарды клекесi ана. Негiзгi ебектерi: “Мемлекет”, “Теэтет”, “Федон”, «Протогор», «Пир», «Софист» т.б.

Аристотель (б.з.д. 384 –322 жж) Стагирда туан, Платонны шкiртi, кейiннен оны идея туралы теориясын сыни трыдан айта пайымдаан. Оны арсылыы мынада: идеялар аылдан тыс туелсiз мiр сре алмайды. Аристотель ткен философия тарихыны дамуын жинатап, философиялы бiлiмдi жйеледi. Аристотельдi философияа кiргiзген жаалытары:Дрыс ойлауды задары мен трлерi туралы формальды логиканы жасауы.. ылыми бiлiм жалпыны оу, яни сезiммен абылдаудан емес, оймен длелдеуден басталады деп, длелдеу туралы iлiмдi трызды. Ол бiлiмдi деректердi жинап орытындылаудан, индукциядан дедукцияа туден туатынын крсеттi.

Аристотель антикалы философ-ойшылдарыны iшiнде алашы болып философиялы бiлiмдi наты ылымнан блдi. Екi трлi философия бар екенiн, “алашы философия” - табии былыстардан тыс жатан, згермейтiн, озалмайтын мгiлiктi зерттейтiн метафизика, “екiншi философия” – здiксiз озалыста жне згерiсте болатын сезiмдiк заттар дниесiн табиат пен материяны физика зерттейдi дейдi. Негiзгi ебектерi: «Жан туралы», «Физика», «Категориялар», «Метафизика».

Эллиндiк дуiр (б.з.д. IV аяы – б.д. V .) е за уаытты алып жатыр. Эллиндiк деп атауа сол кездегi е ке аймаа тараан (Жерорта Теiзi, Таяу Шыыс, Солтстiк Африка), Эллинизм негiзiнде аксиология мен праксеология мселелерiн арастырады, философияны орталы мселесi этика болды. Философияны масаты кбiне дрыс рекет арылы баыта жетуi болып тсiнiлдi. Адамдарды араласуы, зiнi кiм екенiн жне лемдегi орныны бар екенiн бiлудi ажет еттi. Этикалы мселелер, сондытан табиат iлiмiмен байланысты талданылады.

Эллинизм дуiрiнде философиялы ойлар негiзiнде кп мектептер мен баыттар пайда болды. Олар:Эпикуризм (Эпикур, Лукреций Кар),Стоицизм (Зенон Стоик, Сенека, Марк Аврелий)Скептицизм (Пиррон, Секст Эмпирик),Кинизм (Диоген Синопский, Антисфен, Кратет),Неоплатонизм (Плотин, Профирий, Ямвлик, Прокл,),Эпикуреизмнi негiзiн салушы Эпикур (б.з.д 341-270 жж) аса крнектi философ-материалист, Демокритты атом теориясын жасаудаы iзбасары бола трып, оны толы мойындамады. Эпикурмеизмнi е iрi кiлi Тит Лукреций Кар (б.з.д. 99-55 жж), римдiк философ рi аын, “Заттарды табиаты туралы” поэманы авторы. Онда ол атомизм идеясын насихаттады, эпикуреизмдi эллиндiк дуiрдi атомизмi ретiнде сипаттады. Стоицизм - те за тарихы бар антикалы мектеп. Бл мектептi негiзiн Зенон Китион салды. Алашы кезде Зенон зiнi мектебi шiн портик (й алдына тiреумен ктерiп ойан, абырасыз тбелi ала - гр. стоя) жалдап, Афинде жатастарын жинады. Рим стоицизмiнi е крнектi ойшылары: Луций Анней Сенека жне Марк Аврелий. Сенеканы кптеген ебектерi за саталан. Оны “Нравственные письма к Луцилию” жне император Марк Аврелийдi “Наедине с собой” шыармалары бізге белгiлi.

Скептицизм Эллинизмдегi таы бiр философиялы баыт. Философиялы трыдан стоицизм мен скептицизм бiр-бiрiмен жаласып жатыр. Оларды мнi – дние танудаы бiршама ммкiндiкке кмндану. “Скептицизм” терминi ежелгi гректi “скепсис” деген сзiнен шыан. Ол “ойлау, талдау, тербелу” ретiнде аударылады. Скептицизмде – мбебапты кмндану негiзгi философиялы аида, яни андай да болмасын бiлiмнi аны еместiгi туралы идеяны жргiзедi. Кинизм философиясы атауын Афин тбешегiнде орналасан “Киносарг” (“ыраы тбет” немесе “а тбет” деген гимнасийден алады, онда алашы киниктер (кюнокс – ит) шылданды (осыдан кинизм –“ит философиясы”, “ит мектебi” латын тiлiнде), бл мектептi iзбасарларын – супiсi – циниктер деп атады. Мектептi негiзiн салан Антисфен (б.з.д. 444-368 жж.) ол алдымен софист Горийден, кейiннен Сократтан дрiс алды. Олар даты жне байлыты е соы моральды iс-рекет ретiнде абылдамайды жне “рахатты зiн рахаттанып жек крген”, бiлiмдiлiк пен трбиенi де жаратпады. Ол космополитизмдi патриотизмнен жоары оя отырып, “лем азаматы” идеясын сынды.Неоплатонизм – Платон идеяларыны негiзiнде дниеге келген философиялы баыт. Негiзiн салушы Плотин, ежелгi римнi идеалист-философы. Ол Платонны сезiмдiк, денелiк лемдi абылдауды сезiмнен тыс натылыа арсы оюына сйендi. Бiра Плотин болмысты жоары сатысы, оны негiзi идея емес, бiрттас Игiлiк дедi. Оны ол Кнмен теестiредi. Одан кн секiлдi жары шыады, яни эманация (суле, шашу, ту) туады, одан Болмыс Аыл (нус) идеяларыны мазмны пайда болды. Осылайша Аыл бiр жаынан - кптiк, барлы идеяларды кптеген мазмны бар, екiншi жаынан - бiрттас.

Негізгі дебиет: (132-159),2(27-40),3(36-52),5(101-131)

осымша дебиет:1(125-148),3(132-137),8(75-77)

Баылау сратары:

1. Антикалы философияны зіндік ерекшелігі жне пайда болуы. Космоцентризм.

2. Ежелгі Гректі Сократа дейінгі философиялы баыттары мен мектептері.

3. Ежелгі Грек философиясыны классикалы кезеі.

4. Антикалы философияны эллиндік-римдікдуірі. Эллиндік-римдік философияны негізгі мектептері.