Дріс 4. Орта асыр философиясы

Орта асыр философиясы негізінен шіркеу догматымен есептесе отырып дамыды. Сол кездегі философияны мір сруі шiркеу билiгiнi ыайына, тарихи жадайа байланысты болды. Шіркеу мен дін, оамдаы леуметтік мірді табии крінісі болды. Оларды абсолюттік стемдігi философияны жне бкіл мдениетті ойдаыдай дамуына ммкіндік туызбады. Ойшылдар шіркеу мектептерінде жне діни ызмет атару арылы ана философиямен шылдануа ммкіндік алды. Орта асыр философиясындаы негізгі мселелер: Онтология, антропология, гносеология.

Онтология (болмыс). Барлы тіршілікті алашы себебі дай. дай діреті тіршілік иесі ретінде дниені, адамды жаратан жне оны басарып, ркімні мірін болжап отырады. Айырмашылыы орта асыр философиясы теоцентрлік, яни, шынды табиат емес, шексіз діретті дай саналады. Теоцентрлік (тео-дай орталыта) ойлауда адамны мінез-лын, оамды анытайтын кш - дай, ол барлы лемдi, тіршілікті жаратушы. «дай дниені жотан жаратты» делінген кзарасты Креационализм (лат.creatio-жасау) дейді. Ол лемдегі тірі жне лі табиатты брi бірегей шыармашылы актіде жасаландыы туралы идеалистік ілім.

Антропология – ол адам туралы ілім. Осы ілімде адамды дай жаратан жне зіне сас етiп жасаан. Біра, адам табиаты екіжаты. Яни, жан мен тн. Жан рухани ана емес, дай берген игілік, дене шайтан онысы. Адам з кнсі мен шайтанны арам пиылынан тылу шін, туан кнінен лгенше шіркеу мен дінні олдауына зру болуы керек. Батысты орта асыр философиясы екі кезеінен трады:

Патристика (Pater-ке, шіркеу кейлеріні діни философиясы).

Схолостика (латын тілінде «мектеп» деп аталады ). азір схоластика деген ым мірден алша, практикалы жаынан пайдасыз сзге йір дегенні синонимі.

Философия тарихы Патристика кезеін І -VІ болды деп анытайды. Христиан дініні догматын (аидасын) жасаушылар Тертуллиан Карфагенский (160-220жж.) Климент Александрийский (150-215жж.) Аврелий Августин (Блаженный) (354-430жж.), Ориген (185-253жж.), Боэций (480-526жж.)болды.

Апостолды патристика кезеі (б.д II . ортасына дейiн). Апологеттер II-III . Христан дiнiн оны кптеген жауларынан - Рим мемлекетiнен, пта табынушылар философиясынан орап, христиан-дiни кзарасын тсiндiру арылы алыптастырды. Негiзгi мселе, пта табынушыларды философиясы мен мдениетiне байланысты, Тертуллиан, т. б. оларды шайтан жаратан десе, Ориген жне басалар пта табынушыларды данышпандыы (гректер мен римдiктер) мен христан дiнiнi бiрлiгiн крсетуге тырысты.

Классикалы патристика, IV-V . ортасы - христианды дiни ойлаудаы кзараста теологиялы догматтарды лгiсi алыптасты. Негiзгi мселе: дайды мнi мен оны ш жатылыы: дiреттi дай, оны лы жне асиеттi Рухты араатынасы туралы болды. Христосты табиаты дайлы, адамды немесе дай-адамдыы (христология), дай берген игiлiк, адамны кна батуы, одан оны тару жне кндан арылу мселесi. Бл мселелер жаа христиан мдениетiнi рухани негiзiн iздеу, рi алыптастыру болды.

Е соы кезе (VI-VIII .) - теологиялы мндегi энциклопедиялы жйелердi жинатау, догматтарды алыпа келтiру.

Енді патристиканы iрi кiлiнi бiрiне тоталайы. Августин (Блаженный)-354-430, Христиан теологі, епископ, Гиппон аласында (солтстік Африка, Рим империясы) Христиан дініндегі католицизм аымыны негізін салды. Негізгі шыармасы «дай аласы туралы». Бл ебек жздеген жылдар бойы діни ілімді таратуда, зерттеуде жне оны оуда басты рал болып саналды.

«Схоластика» кезеі - философиялы ілімі «схолостика». Оны кілдері: Эриуген, Бонавентура, Альберт Великий, Фома Аквинский, Иоанн Росцелин, Пьер Абеляр, Ансельм Кентерберийский, т.б. Блар патристика ктерген мселелерді жаластырды. Біра, бл мселелер зіні дісі мен мазмны жаынан баса сипатта болды. Мазмны бойынша брыныдай дай жне кнден тылуды пиясымен байланысты, біра алдыы атара аыл-ой мен сенім, дін мен ылым мселелері шыты. Жалпы мен жеке ымдарыны ара атынасы кп орын алды.

Орта асырлы схоластикада мбебаптылы (Универсалии лат. niversalis-жалпы). мбебапты наты объектiге тн, оны аныталан трi болады. Бл мселе тірегіндегі дау-жанжал ке орын алды. Схолатикадаы орталы айтыс, номинализм мен реализм арасында жрдi. Ол христиан дініндегі дайды штік мні туралы догмат пен жне дайды болмысын длелдеуге байланысты.

Номинализм (лат. Nomina - есім, атау) дегенiмiз философиялы аым, ол бойынша жалпылы, жекені айындай алмайтыны былай трсын, тіпті наты мір срмейді де. Жалпы идеялар бос сз, жеке заттара адам тарапынан берілетін атаулар ана, шын мір сретін тек жеке заттар, ал адам болса сол жеке заттар мен былыстарды ана танып біледі. Номинализмде материяны алашылыы туралы материалистік ым алыптасты. Бл ілім дін иелеріні ашу - ызасын тудырды.

Реализм (лат realis шынды, затты) жалпы ымдар, мбебапты (универсалийлер) реалды, уелбастан мір среді – дейдi. Ансельм Кентерберийскийді пікірінше, жалыз дай мір среді, дниеде бар наты заттар мен былыстарды бастамасы бiр дай, демек жеке заттарды болуы, жаратушы дайа байланысты.

Араб философиясы. Батыста философия, нер жне ылымны дамуы орта асырда біршама тотап алды, ал Шыыста араб ойшылдарыны арасында ерекше дами бастады. Арабтарды лтты сана-сезімiні оянуы, мдениетіні ке ріс жаюы, VII асырда Араб жерінде жаа, ислам дінні пайда болуымен тікелей байланысты.

Ислам Шыысты дстрді сатап, дайды табиатты объективтік задарын орындаушы, оларды адамдара жеткізуші діретті кш ретінде таныды. Ал адамды кп тіршілік иелеріні те бірі деп санап, анаатшылды, руханилыа шаырды. Иудаизм діні дайды Жерді адам шін жасааны, адамды зіне сас етіп жасауы сияты, т.б. идеяларын абылдаан жне «адам-дай» ілімімен оны тередете тскен Христиан дініндей, Ислам табиата немрайлы арамайды. Оны бар кнні кзі демей, керісінше, дріптеп пір ттады. Бл табиатпен, байлы шін басалармен соысудан тарады, табиаттану ылымдарынан грі, оамды-гуманитарлы ылымдарды кп жетілуіне жол ашады. Исламда «пантеистік» (табиатты зін дай деп тану) сарын басым (Ибн Сина, Ибн Рушд ілімдерінде) боландытан, Крест жорытарыны нтижесінде фундаменталды кйге тскен кезге дейін, «дайды тану - табиатты оу» аидасына сйеніп, араб тілді елдерде барлы ылым салалары, мдениетте ерекше дамыды. Орта асырдаы Шыыс дін мен ылымны йлескен кезеі, рі ылымны айта жаыруыны негізгі себебіне айналды.

Орта асырда Бадат аласы лкен мдени, рухани орталыа айналды. Мнда Платон, Аристотель, Гипократ, Гален, Эвклид, Архимед жне Птолемейді шыармалары араб тіліне аударылып, мсылман леміне кеінен танымал болды. Х асырды екінші жартысында олар Испанияа, орталы Пиреней тбегіндегі Кордово аласына ойысты. Араб лемінде танымал болан шыармалар, бл жерде латын тіліне аударылып, батысеуропалы ылым дамуыны айнар кзі болды. ІХ-ХIІ асырда мдени даму зіні шарытау биігіне ктеріліп, шегіне жетті. Осы кезде Аристотель аымны ыпалы те кшті болды. Сйтіп, мсылман перипатетизіміні (гр. Peripatetikos - серуен кезінде бiлiм алу) негізі аланды. Ол негізінен екі аыма блінген.

Шыысты Аристотелизм: ль-Кинди, л-Фараби жне Ибн-Сина (Авиценна).

Испан Аристотелизімі: Ибн Рушд (Аверроэс) жне Ибн Туфайль.

Осылар арылы мсылман лемі Платон жне Аристотель ебектерімен тікелей танысуа ммкіндік алды. Мсылманды шыыс перипатеизмні алашы кілі ль-Кинди (шамамен 800-870 ж) «араб философы» деген рметті атаа ие болды. Ол астролог, математик рі дрігер, сонымен атар Аристотель шыармаларына тсініктемелер берді. «Органон» жне «Метафизика» ебектеріндегі мселелер бойынша біратар трактаттар жазды. Ол зіні дниетанымына негіз етіп, жалпыа орта себепттік байланыс идеясын алды. Бл идея «егер кез-келген бір затты аырына дейін ой елегінен ткізетін болса, онда бкіл аламды нрсені айнадаыдай тануа ммкіндік туады» дейді. Ол ылыми тануды ш сатысын крсетіп, бірте-бірте керек жадайда білімні аиатына жетуге болатынын айтты.

1. Логикалы-математикалы сатыда.

2. ылыми жаратылыстануда.

3. Метафизикада (философияда).

Ол з уаытында дниені адамны аыл-ойымен тануа болады деген революциялы идеяны сынды. Оны ойынша танымны кзі жне эталоны аыл-ой.

Араб елдерiнде перипатетизмнен баса неоплатонизм мен неопифагореизм iлiмiн жаластырушы «таза бауырлар» мектебi, ресми дiннi кптеген рсiм-салтына арсы болан, дайа сырт пiшiнмен емес жрекпен сенуге шаыран, гностицизмнi сезiм крiпкелдiгi идеясын станан сопылар (суфизм) мектебi жне мсылман - дiни философиясыны мектептерi болды. Е бiр ерекше есте стайтын жй: барлы мектеп кiлдерi ылыми iзденiстердi олдап, нер салаларында да белсендi болды. Мысалы, суфизм аымын жатаан Фирдоуси, Низами, Саади, Руми, т.б. шыармашылыы бкiл лемге йгiлi болды. Ол дiни философия мектебiнi ататы кiлi л-азалидi атом теориясын олдап, дамытуа ат салысаны да белгiлi. Бл Шыыс елдерiндегi ежелгi менталитеттi, «алтын орта» аидасыны ылым мен дін йлесiмдiлiгiнде крiнуi едi. Ежелгi ндi, ытай елдерiнде де дiннi орта асырда бiрталай кшейгенiне арамай, барлы философиялы мектептер саталып, жеке философтар мен алымдарды материалистiк кзарастарына, iзденiстерiне ешбiр кедергi келтiрiлмедi.

Негізгі дебиет: (132-159),2(27-40),3(36-52),5(101-131)

осымша дебиет:1(125-148),3(132-137),8(75-77)

Баылау сратары:

1.Орта асыр философиясындаы теоцентризм. Патристика жне Схоластика.

2.Орта асыр философиясындаы номинализм жн реализм.

3. Араб философиясындаы орта асырдаы антикалы мра.

4.Шыыс орта асырындаы классикалы философиясыны дамуы. Араб тілді философиядаы мбебапты, пантеизм, перипатетизм.