Дріс 5. айта рлеу, Жаа заман жне Аартушылы кезе философиясы

айта рлеу бір замандаы, яни б.з.д. V ., шарытаан грек философиясыны, мдениетіні, неріні, дебиетіні 1500 жыл бойы ыспата болып, енді жаадан жаырып оралуын білдіреді. «Ренессанс» - «айта ркендеу», жандану, жандандыру, айта даму, айта туу. айта ркендеу деп Батыс жне Орталы Еуропадаы мдениетті XIV-XVI даму кезеін айтады. Бл кездегі ойшылдар шіркеу догмалары мен Орта асырлардаы адам тадырыны дай ырына туелді екендігі туралы тсінікке кмн келтіреді. Адамды лем мселелеріні ортасына ойып, олар оны зін ана емес, сонымен бірге іс-рекеттеріні де мнін жоары ктерді.

айта рлеу дуіріні негізгі сипаты, оны адама баытталуы болды. Ежелгі антикалы философтар дние ортасына кш-уат берген, рух, жігер туызатын Космосты, ортат асырда дайды, айта рлеу дуірінде Адамды ойды. Сондытан, айта рлеуді ерекшелігі - антропоцентризм. Енді зерттеуді орталы мселесі - дай емес, адам болды. Адамны лемдегі орны, оны бостандыы, тадыры Леонардо да Винчи, Микеланджело, Эразм Роттердамский, Николло Макиавелли, Томас Мор, Мишель де Монтень секілді ойшылдарды толандырды. Адам мен оны тадырына, шыармашылы бастамасына траты кіл аудараны шін, оларды «гуманистер» деп атады. Гуманизм айта ркендеу дуірінде дін мен феодализм рсауынан адам баласын босатып, еркіндікке жетелеуді масат еткен леуметтік озалыс.

айта рлеу дуіріндегі гуманистік ойлар: «Гуманизм» терминін (латынны humanitas адамшылы) белгілі Римні саяси айраткері, Цицерон б.з.д І асырда олданды. Оны ойынша humanitos – адамны трбиесі жне білімі, оны жоары дрежеге жетуіне ммкіндік туызады. Адамны рухани табиатыны жетілуінде негізгі рл грамматика, риторика, поэзия, тарих, этика пндеріне беріледі. Атап айтанда, ренессанс мдениетіні теориялы негізі осы пндер. Оларды studia humanitas (гуманитарлы пндер) деп атады.

Пантеизм- (pan - брі жне tcheos - дай) - дай мен лем бірттас деп танитын, діретті табиатпен балаан философиялы ілім. Осы баытты кілі католик шіркеуіні айраткері, кардинал, Германия легаты, ататы философ Николай Кузанский (1401-1464), шын аты Кребс. Ол «Білместік ылымдары туралы», «Шыу тегі туралы», «Ммкіндікті болмысы туралы», «Жер шарыны айналуы туралы» ебектерін жазды. Ол лем дниесі мен дай бір бтін деп, жаратылыстану ылым зерттеулерін птады, яни рационалды білімді олдады жне адамны бл ызмет саласына дінні араласпауы керек деді. Дниені дай жаратан, біра дние шексіз, материалды жне арама-арсылы арылы озалады. Адамды Н. Кузанский аса жоары ояды. Сонымен бірге дайды адама атысы барлы былыста, е алдымен табиатта бар деп есептейді. дай - лемні ортасы жне оны шегі. Ол бтін, ал дние лемі - оны бір блігі. Дние лемі дайда жиналады жне дай оны лемге айналу барысында кшейтеді. Аиат барлы кезде таным процессі, дайа жету. Дниені брін, адамды да дай жаратты, біра Кузанский пантеистік пікірді дамыта отырып, Жаратушыны зін табиат деп, дайды аспаннан жерге тсірді, шын мнінде Жаратушыны рлін жоа шыарды. Коперник Николай (1473-1543 жж.) поляк астрономы, лемні гелиоцентрлік жйесін жасаушы. Негізгі ебегі - «Аспан денелеріні айналуы туралы». Схоластар жне шіркеу кілдеріні ортаасырлы дстріндегі Аристотель - Птолемейді геоцентристік теориясына арсы шыты. Жерді Кнді айналуы туралы жне Жерді бір тулік ішінде з кіндігін айналып шыуы туралы теориясын ежелгі грек алымы Аристрах Самоскийді пікіріне сйеніп сынды:Жер лемні орталыы емес. Кн жерге араанда ортада тр, Жер Кнді айналады; Барлы арышты денелер зіні траекториясы бойынша жылжиды. арыш шексіз; арыштаы процестер, табии кзарас бойынша тсінікті, «асиеті» аидалар мтінінде тсініксіз. Джордано Бруно (1548-1600 жж.). Оны орталы категориясы бірттасты, ол бір мезгілдегі болмысты болу себебі жне болмыс заттарыны зі. Бруно: «Табиат деген ол заттардаы дай, табиатты зі дай, не дай заттарды ішінде»,- дейді. Ттасты материя трімен йлеседі, ал руханилыы денемен сйкес болады. Материяа келетін болса, ол бл жадайда лемдік заттарды басы мен соы болады. Онда тр пайда болады жне жоалады, материяны зі мгілік, «себепсіз себеп» бола береді.

Табиат здігінен табии озалыста болады. Кн жерге араанда ортада, біра лем дниесіні ортасы емес, лем - шексіз. лем дниесі галактикадан трады. Барлы аспан денелері жне ондаы барды бріні озалу асиеті бар. лем дниесінен блек дай жо. Бруноны кзарасын шіркеу идеологтары аса жек крді. Ол 1592 ж трмеге жабылды. Инквизация одан з кзарасынан бас тартуды сынды. Ол кнбеді. 1600 жылы Римде Орталы «Гл» алаында оны ота ртеп жіберді. Негізгі ебектері: «Себептілік бастама жне бірттасты туралы», «лемні жне заттарды шексіздігі туралы».

айта рлеу дуіріндегі гуманистік ойлар: «Гуманизм» терминін (латынны humanitas адамшылы) белгілі Рим саяси айраткері, шешен Цицерон б.з.д І асырда олданды. Оны ойынша humanitos – адамны трбиесі жне білімі, оны жоары дрежеге жетуіне ммкіндік туызады. Адамны рухани табиатыны жетілуінде негізгі роль грамматика, риторика, поэзия, тарих, этика пндеріне беріледі. Атап айтанда, ренесанс мдениетіні теориялы негізі осы пндер болады. Оларды studia humanitas (гуманитарлы пндер) деп атады. Гуманизмні негізін алаушы - аын, философ Франческо Петрарка (1304-1374 жж.). з шыармаларында католік шіркеуіні рухани ыспаынан тылуа мтылуды, адамдарды бостандыы туралы идеяны озады. Петрарка антикалы мраны баалауда жаа тсіл олданды. Ол дебиет, нер, ылымны жаа сатыда дамуы шін, негізін алаушыларды ойына еліктеуден грі, антикалы мдениетті жоары сатысына мтылуды, сонымен бірге, айта ой толай отыра, кей жадайда одан басым болуа шаырды. Петрарка салан жолда антикалы мра гуманизмні жетекшісі болды. айта рлеу дуірді басты субъектісі ретінде адамды ойды.

Джованни Пико Дела Мирандолла (1463-1494 жж.).Шіркеу аидаларына арамай, ол адамды дай зіне сас етіп жаратпаан, адам зін-зі жасаан деді. Адам бойындаы ізгі асиеттерді биік дрежеге ктеру, абыройын орау - р адам алдына ойылан масат, ол оны ана жетістігі мен баыты болып есептеледі. Никколо Макиавелли (1469-1527 жж.)айта рлеу дуіріндегі леуметтік- философиялы ойлау кілі, ортаасырлардаы дайды брін алдын ала болжауы концепциясын «фортуна» (кез, баыт) идеясымен ауыстырды, адамды ажеттілікке байланысты рекеттенуге, пайда болан жаа жадаймен санасуа шаырды. Тадыр адамды жартылай билейді, сондытан алыптасан жадаймен кресу керек дейді. Фортунамен бірге ол тарихты озаушы кші ретінде Виртун (virtu) – адамны жігерлігін, іскерлігін талантын іске асыру - терминін енгізді.

Жаа Заман философиясындаXVIII . ерекше орын алан баыт, аартушылы кезе. Крнекті кілдері: Францияда - Вольтер, Руссо Ж., Гельвеций К., Ламетри Ж., Дидро Д., Гольбах П., Германияда - Лессинг, Гердер И., Англияда - Локк Д., Толланд Д., Юм Д. Аартушылы кезедегі ойшыларды брін айта рлеу дуіріндегі адамны шексіз ммкіндігіне сену, мірді аыла сйеніп зерту, жаа ылым жетістігіне мтылу біріктіреді. Аартушылар шіркеуді, дін станымдарын сынап, абсолютизм мен метафизикаа арсы шыты. Дін атаулыны брі - надандыты, жоа нануды жне аталдыты ертедегі ескерткіші деді Гольбах.

Француз аартушыларыны кілі Вольтер (1694-1778 жж.) жазушы, философ жне публицист. Аса ата трде шіркеуді сынады, оны стем тапты мддесін ораушы, ылым мен білімні жауы деп санады. Ол рекетсіз оптимизмге клді, еркін ойшылдыа, з баыты шін кресетін іскер адам болуа шаырды. Ол материяны мгілік жне таралмайтындыы, туелсіз мір сретіні жне мгі оалыста болатыны, табии жне оамды былыстарды себептілікке баынатындыын мойындады.

Жан Жак Руссо (1712-1778 жж.) феодалды оамды ата сынады, адам тедігін, демократияны, азаматты оам идеяларын дамытты. Тесіздікті жекеменшіктен крді, Гоббсты табии жадайда «бріні барлыымен кресін» сынап, ол кезде керісінше бауырласты пен йлесімдік боланын длелдейді. Педагогика ылымыны теоретигі, ебек арылы белсенді азаматтарды трбиелеуге шаырады. Оны «оамды келісім» (1762), атты ебегі бар.

Аартушылы кезеде француз материалистері оамда ерекше орын алады. Дени Дидро(1713-1784 жж.) материя мен озалысты бірлігін уаттап, абсолюттік тыныштыты олдамады. Барлы табиат мгі озалыс пен дамуда болады, «озалыс - материяны мір сру тсілі» деген идеяны олдады. Ол адамды сезгіштік пен ес дарыан рал-саймана сатады.

Аартушылар «адамны мінез-лы мен ылытарына оамды орта мен трбиесі жауапты» - деген те прогресшіл аида сынды. Адамды оамды орта алыптастырады. Осыдан аартушылар адамды, оны мінез-лын згерту шін, е алдымен ортаны згерту керек деген революциялы орытынды шыарды. Аартушылар философиясы XVIII асырда е прогресшіл философия болды.

Негізгі дебиет:1(159-180),2(40-43),3(52-74),4(26-44,45-56,76-93)

осымша дебиет:1(149-170),3(138-152),8(94-96)

Баылау сратары:

1.айта рлеу дуіріндегі антропоцентризм жне гуманизм.

2.ылыми революция жне таным тсілдері: эмпипризм мен рационализм.

3.Жаа заман философиясындаы материализм мен идеализмні ерекшеліктері.

4.Аартушылы дуір философиясы жне оны идеологиясы