Дріс 8. Отанды философиясы.

Дниежзілік тарихта адамзатты кшпелі трмысы, номадты мдениет - бірегей былыс. Кейбір алымдар мндай былысты артта аланды, сананы жетілмегені деп келді. Ежелгі жне орта асырдаы кшпенділікті ажетті трмыс салты ретінде арастыру керек.

Халы эпостары, ертегілер, аыздар, лирикалы-трмысты поэмалар, маал-мтелдер, адамны табии жне леуметтік, саяси-экономикалы жадайларын, ізгілік масаттарын танып білуге ммкіндік берді. Рухани жне материалды ескерткіштерді зерттеу халымызды танымды, адамгершілік-трбие жне дниеге деген кзарасты ерекшелігін білуге кмектеседі. азаты маал-мтелдерін алайы. Оларды райсысын философиялы афоризм (тйінді ой) деуге болады, олар арилы дуірді ауыр сынынан ткен, жан-жаты шыдалан. Айталы: «кре-кре ксем боласы, сйлей-сйлей шешен боласы», «Кп крген біле ме, кп жасаан біле ме?», «нер алды - ызыл тіл», «Сз - мір, сйлеу - нер», «с анатымен шады, йрыымен онады», «Жаяуды шаы шыпас, жалызды ні шыпас», «Ат шаппайды, бап шабады», «Байлы олды кірі, жуса кетеді», т. б. аза жерінде дние туралы жйелі философиялы ой-пікір айтан данышпандар жетіп жатыр. орыт ата, л-Фараби (Отстік азастан жерінде Отырарда дниеге келген. Ол рпатарына 160-тай философиялы трактат жазып алдыран), Жсіп Баласан, Махмт ашари, Ахмет ожа Иассауи, аза философиясыны айнар кзі болды.

Жсіп Баласан (ХІ .) азіргі Жамбыл облысында мір срген. Ол араб ріпімен тркі тілінде жазан, аын рі философ. Аынны негізгі дастаны - «тад білік» («тты білік») (1069 ж.) деп аталады. Бл дастанды саясат, мемлекет басару, скери іс жніндегі философиялы трактат десе де болады. Адам баласыны адір-асиеті, білім мен аыл деп дниеоыздытан, жамандытан аула болуа шаырды. «тты білігінде», трт кейіпкер бар: ділет,Баыт, Аыл, анаат. Кнтды бек-ділет, Айтолды узір-баыт, гдлміш узірді баласы аыл-ой, Одрмыш узірді бауыры- анаат бейнесінде беріледі. гіме осы трт кейіпкерді сра жауаптары арылы дамиды.

Махмт ашари (ХІ .) негізгі ебегі «Диуани лат ат-трік» (трік тілдеріні жинаы). Трмыс-салт жырлары, тркі халытарыны фольклор жанрларыны е кне трлері жиі кездеседіМахмт ашари ебегіні ндылыы ондаы орта асыр тркілер ле- жырларыны бар болуы. Ерлік жырларыны таырып- мазмны, суреттеу тсілі жаынан аза эпос-жырларына сас. Онда сопылы поэзияа тн кзарастар, дние жимай аыл білім жинауа, мірді мнін тсініп, оны брі ткінші кететінін ынуа шаырады. Махмт ашари: «Жасауы мол келінні кйеуі жуас болады», «Кзден алыстаса, кілден де алыстар», «с тзаа жем шін ілінер», «Берекесіздіктен т ашар».

Ахмет ожа Иассауи (1094-1167 жж.) - аын, ойшыл. Сопылы баытты станан улие дрежесінде рметтеп, халымыз оны «зірет Слтан» деп атаан. Оны басты ебегі - «Диуани Хикмет». Келесі аты аыза айналан тлаларды бірі ХV асырдаы алашы аза хандары Жнібек пен Керейді аылшысы болан аын, философ, Асан айы (ХV .) атанып кеткен - Хасен Сбитлы. Оны Шоан: «Кшпелі ноай, аза лысыны философы» деп атады.

Батыс азастан жерінде мір срген Асан айы, Жнібек ханны халыа ысым жасаушы билігінен ашып, елді кшіп жрген трмысына анааттанбай, ренжиді. Желмаяа мініп лемді, ке дниені аралайды. Халыа олайлы кп жерді креді. «Жерйы» оны орындалмаан арманы. «Жерйы» ой стінде бозторай жмырталаан, ел аласы, ру таласы жо, ойны т, суы ст жер. Біра ол оны ешжерден таба алмай айырады.

Мхамед Хайдарды (1499-1559) «Тарих и Рашиди» ебегінде адамгершілік,лем, дние з замандастары туралы длелді деректерді негізінде мазмны мнді, философиялы тжырымдар жасап, аза хандыыны алыптасу кезеін баяндай отырып, оны халыты мемлекет болуына, лтымызды аза ретінде алыптасу барысында мір сріп, оамды ойды дамуына лтты философиялы білімні алыптасуына ат салысты.

Бхар жырау (1684-1781жж.) аза халыны тарихындаы лы тлаларды бірі. Абылай ханны кеесшісі. Жырау дниеде мгілік ештее жо екендігін, мір кнделікті згерістерге шырап отыратынын атап крсетті. Мндай згерістер трмыста ана емес, адамды оршаан ортада, табиатта да жріп жатады. Бхар жырау шыармалары наыл сздер, мен филсосфиялы ой- толаулара толы, ол з заманыны ккейтесті мселелерін ктерген отрыан азамат аын болды.

Шалкиіз Тіленшілы (1465-1560) барлы аза жырауыны атасы деуге де болады. Ол ел билеушіні опасыздыын, ара басыны амы шін бкіл халыты сатып жіберуге баратынын бетіне айтып, сені хан ктерген халы еді, асып-таспа, халытан ол збе, «кп орытады, тере батырады» - деген зекті аыл кеестер айтты.

Шалкиіз-шыармаларында философиялы толау кбірек орын алан. иынан иыстыру, натылы сонымен атар, ойларындаы тередік оны шыармаларына тн. « Кп ткірсе кл» деп жауа айбар, елге оран болатын бірлікке шаырады

Орысты отаршылды саясатына ашы наразылы білдірушілер «Зар заман» аындары деп аталды. Олар: Дулат Бабатайлы (1802-1871), Шортанбай Канайлы (1818-1881), Мрат Мкелы (1843-1906). Блар з ледерінде аза еліні Ресейге осылуы нтижесінде болан жаалытарды абылдамай, ткен заманды «алтын заман» деп атады. з заманындаы кейбір жексрын мінездерді, бай мен болмысты, ожа мен молданы озбырлытарын, кедей шаруаны ауыр халін реалистік трыдан суреттеді.

Сол себепті, кп уаыт бойы оларды аттары аталмай, шыармалары тарихтан бетінен алынып тасталды, олар Ресейге арсы болан кертартпа идеология деп аралды. Тікелей осыны серінен, аза жерінде, р кезде, жер-жерде лтазатты ктерілістер болып жатты. Оларды: Сырым Датов, Исатай Тайманов, Кенесары асымов, Жаножа Нрмхамедов, т.б. басарды. Бл ктерілістерді патша кіметі арнайы скер жіберіп басып тастап отырды. Патша кіметі оларды арашылар деп атаса, жергілікті халы «батыр» деп дріптеді. Кеес кіметі аза халыны отаршылыа арсы кресін орыс халына арсы крес, реакцияшыл (кертартпа) озалыс деп, дрыс баа бере алмады. Тек азаты туелсіз мемлекетіні пайда болуына байланысты кеткен ателіктер жнделе бастады.

Ресейді баса лт айматарында сияты аза жерінде де білімге, прогреске мытылан алдыы атарлы ойшылдар болды. Блар: Шоан Улиханов (1835-1865), Ыбырай Алтынсарин (1841-1889), Абай нанбаев (1845-1904), т.б. Оларды революционер-демократ, утопист деуге болмайды. Оны себебі: олар мірді згерту шін революция жасауа шаыран жо, социализм орнатуды армандамады. Осыны нтижесінде, олар аартушы-демократ ретінде тарихтан орын алды.

аза жеріндегі ХІХ . оамды-саяси жне философиялы ой-пікірді кілі - азаты тыш ресми алымы, крнекті лы Ш. Улиханов (шын аты Мхаммед - Ханафия), аартушы-демократ. Ол: ориенталист (шыысты тілі мен мдениетін зерттеуші алым), этнограф (оамды ылымны тайпалар мен халытарды зерттейтін саласы), фольклорист (халы ауыз дебиетін зерттеуші, жинаушы), географ жне тарихшы.

Оны дниетанымды кзарасы кп жадайда, материалистік кзараса жаын келеді. Материя мен сананы араатысын материалистік трыдан шешті. Мгілік, шексіздік идеяларыны негіздерін дамытты. Дін трлеріні ішінде ислам мен христандыа араанда буддизмді «гуманистік ілім» деп баалады. «Даладаы мсылманды туралы» деген ебегінде Исламды «азаты ойы мен сезіміне кедергі жасайды, орта асырлы араылыты уаыздайды, орыс мдениетінен бездіреді» - деп жазды. аза халыны прогреске жетуі шін ислам дінін таратушы татар молдалардан тылу, ислам дініні ыпалынан халыты босату, аза жерінде орыс мектептерін ашып, азатарды оытуды сынды. Жалпы аланда, оны дниетанымы, шыармашылы мрасы мен практикалы іс-рекеті Орта Азия мен азастанны рухани алыптасуы жолындаы лкен белес болып табылады.

Ыбрай Алтынсарин.Ыбрай, надандыа, сауатсыздыа арсы болып, халыты ебекке, білімге шаырады. Оны шыармалары: «Наданды», «Бай баласы мен жарлы баласы», «Лпан Хкім», «ыпша Сейтл» жне «Асан мен сен». Ыбрай ебектерінде халыты егін салумен айналасуа, нерксіпті дамытуа жне білім алуа шаырады.

оамды-саяси жне философиялы кзарасында утопиялы тсініктер басым болды. Материалды ндірісті оам міріндегі шешуі кш ретіндегі орнын тсінбеді. Мселені шешу кілті оуда, аарту ісінде деп санады. Білім мселесінде мектептегі діни-схоластикалы оуа арсы болды. Білімні зін ол заттар мен табии былыстар туралы ілім деп есептеді. Білім кзі ажайып руха сенуде емес, табии лемде, сондытан білім ажайып жол. Ол дай арылы емес, адамны абілеті мен ебегіні арасында жиналады дегенді станды. Табиат атынастарын тсіндіруде стихиялы материалистік кзараста болды. Тжірибелік трыдан танып-білу ажеттілігін атап крсетеді.

Абай нанбаев. азаты лы аыны, аза жазба дебиетіні негізін салушы, лы гуманист, ойшыл, философ, оам айраткері рі сазгер. Абай баса философтар секілді дейілеп философиялы трактаттар жазбаанымен. Біра, оны ледері мен ара сздері философиялы салиалы ойлара, тере маыналы толаулара толы. Ол философиялы ойды заар биігіне арнайы оудан емес, мір мен болмысты тоу арылы жеткен табиатты зі тудыран лама.

Шыармалары ле трінде жазылан, 45 ара сзі (аклиясы) де бар. Абай аза фольклорын жетік мегерді. Абайды оамды-саяси жне философиялы ой-пікірлеріні негізіне: аза халыны леуметтік дегейі, трмысындаы кемшіліктері, эстетикалы мселелер, нерді, білімді игеру, ебекке баулу, збектер мен татарлар секілді белсенді саудаа араласу, дниетанымында - дай мен Табиат, Адам мен дірет, Жан мен Тн, мір мен лім мселелері ойылды.

Танып-білу марлыы туралы отыз екінші сзінде, дние тану сатыларын былай белгілейді:

1. Білу шін ынты болу, білуді дулет кру;

2. Білгеніді жадыда стап, таы да жаа білім алуа мтылу;

3. Білгеніді жасы ып, оны аны суретін іште, санада жайастырып ою;

4. Білу мен марлыты игеру, аиата мтылу. Аиата кзі жетсе, соны пір тту, лсе де айырылмау.

Ол білімні екі жолын крсетті: мулахиза - барлы кш уатыды білу шін ызмет етуге жмылдыру; мухафаза - білгенді сатау, оны дріптей білу.

Абайды ара сздері мен ледерінде материалистік жне идеалистік кзарастар, ой-пікірлер араласып жатады. Абай - деист. дайды діретін тек жарату рекетімен шектейді. Таным мселесіне материалистік трыдан арайды, адамны танымы априорлы (тжірибесіз ой жорамалдаушы) емес, шындыты заттары мен былыстарыны зін білу, таным кзі объективтік дние дейді. «Ебек таным абілетін дамытады. Елден естігенді санада (жадыда) сатауа кмектеседі. Ебек процесінде адам з білімін ретке келтіреді, керекті білімді керексіз білімнен бліп, аылын арттыра тседі» - дейді. Біра Абай шін аиатты критерийі (дйегі) сайып келгенде практика емес, аыл-ойды зі болып шыады. «Бдан ксемсіз ел кгермейді, басшысыз ел азады, жер тозады, берекелі жерді крікті болашаы басшыа, ел аасына байланысты, сондай-а азаматыны адірін біл» - деген тамаша асыл ойлар туындайды.

Абай з философиясында, адам болам десе бес нрседен ашы бол, бес нрсеге асы бол: сек, тірік, матанша, еріншек, бекер мал шашпа - бес дшпаны білсеіз. Талап, ебек, тере ой, анаат, раым ойлап ой - бес асылы кнсеіз деп сиет айтады. сиеттеріні бірі - бірлік: бірлік алды тірлік, бірлік жо болса, оны стіне кндестік осылса, адамдарды леуметтік кйі лдырап, тмендей беретінін айта келіп: «Бірлік жо, береке жо, шын пейіл жо. Сапырылды байлыы, баан жылы» деп жазды. оамдаы бір жаымсыз, зиянды былыс - маскнемділікті дерт болып жайылып бара жатандыын крегендікпен шкерелейді. «Ара ішкен, мас болан жртты брі не пайда, не залалды біле алмай жр». Абай білімсіздікті, надандыты, леуметтік ауыр жадайа алып келетіндігін крсетеді.

Міржаып Дулатов (1885-1935). Алаш еліні келешегін ойлай келіп, 1909 жылы Уфа аласында Каримов-Хсайновтар баспасынан жары крген, «Оян, аза» дастанын жазды. Бл шыармасы шін Патша кіметі 1913 жылы оны трмеге отырызды, ол трмеден февраль (апан) революциясынан кейін ана босатылды..

Осы леде Россияны отаршылды саясатыны негізінде азаты ке даласы тарылып, оны халы жерінен айырылып алу ммкіндігін ашына жырлайды. Мнда елге сйіспеншілік-патриотизм мселелерін ктереді. Оны айтандары сол кездегі аза азаматтарыны ккейтесті, бостанды тілеген ой-армандары еді. Ол 1916 жылы лт азатты озалыса алып келді, Алаш кіметін орнатуа ммкіндіктер жасады.

Ахмет Байтрсынов(1873-1937). Аын, лингвист, тркі лемін зерттеуші,алым, талантты аудармашы. Ол азаты Туелсіз мемлекет рып, ндірісті дамытып, алалар салып, мдениет ошатарын ашуын, мектептер мен жоары оу орындарыны жмысын жола оюын, лт интеллигенциясын алыптастыруын армандады. Байтрсынов: «Біз кейін алан халы, ала басып жрт атарына кіру керек. Басадан кем болмас шін білімді, бай, м кшті болуымыз керек. Осы керектерді жолында жмыс істеу керек» деді. Демократиялы мемлекет ру шін. 1. білім; 2. ксіптік дайынды; 3. байлы; 4. кштілік; 5. лт бірлігін сынды. Оны туелсіздік туралы осы идеялары лі зіні ндылыын жоймаанына, аыл-парасатымызбен, танымды сезімімізбен бгін де айран аламыз.

аза халыны тадыры кп толандыран азамттары бірі Слтанмахмт Торайыров(1893-1920). Дене азыы дегеніміз ылыми-техникалы прогресті табыстарын пайдалану. Ар азыы дегеніміз - ділдік. зіні талап-тілегі жнінен Торайыров бір жаынан Жсіп Баласан, бу Насыр л-Фараби секілді айырымды ала трындары, діл кім халындаы утопиялы ойды дамытушы. Екіншіден, Жан Жак Руссо, Л. Н. Толстой секілді ркениетті дамуын кзбен крген аартушылар идеясын жаластырушы, жатаушы. Жаа адамзата ажетті йлесімдікті іздеуі игілікті талап етуі. Ол оамдаы рбір згерістен міткер болан, халыны олын тедікке, бостандыа социализм жеткізеді деп сенген. Социализм аынны кезекті міті еді. Бан дейін ол Алаш партиясыны мшесі, хатшы болан. Ттті тілек, рбір жаалы халыма жасылы болып оралса деп бар жан-тнімен тіледі. «амар слу», «Кім жазыты» романдарында асырдан келе жатан леуметтік тесіздікті шкерледі.

Баса да халыны зиялы кілдері з шыармаларында халыты сана-сезімін ояту, йел тедігін жатау, керенаулытан тылуды сз етті. Мны С.Кбеевті «алы мал» романы, М. Дулатты «Баытсыз Жамал» романы, М. уезовты «орансызды кні» гімесі тере крсініспен озады.

Мажан Жмабаев (1843-1938). Мажан халы ауыз дебиетіні сюжеттерін пайдалана отырып, халымызды бостандыы шін крестегі ерліктерін кейінгі рпатара мирас еткен, сол арылы халыты рухани сезімін оятысы келген. Мажан Жмабаевты «орыт» поэмасында орытты адамзат баласы шін «мгілік мір іздеуі», Мажанны ел егенмендігі идеясымен сай келеді. Мгілік мірді асау адам жаратылысынан келе жатан арман. «Клді суалысы, глді солысы келмейді». Бл табии шынды. Бостанды асаан халы масаттарына жетпей оймайды. Бл ажеттілік. Ол: «орыт жан кйзелісін, арман шерін обыз сарынымен білдірсе, мен лемен аартамын, соны тсініп жанымен » деп оырмандара кеес береді. Сондытан орыт зары аын мымен ндес.

аза халыны арапайым ой-пікірін алашы болып жйелі философиялы дегейге ктерген Абайды немере інісі Шкрім дайбердиев (1858-1931). Ол орыс, араб, парсы, трік тілдерін тектік білген. Еуропалы оамды ойлармен жне орысты революцияшыл-демократ ойшылдарымен таныс болан. Ол Абайды ара сзіндегі ой толау дстрін дамыта отырып, 1898 жылдан 1928 жыла дейін, яни 30 жыл бойы табанды ізденісті нтижесінде азаты алашы жйелі философиясыны жолын салды, «ш аны» деген ебегін шыарды.

«ш аны» деген не?

1. Затты дниені ылыми жолмен тану.

2. Діни ымдар, ажап жадайлара сену (магентизм, спиритизм, телепатия).

3. ждан, былайша айтанда ынсап, ділет, мейірім деп оны бліп, адамны моральды мселелерін арнайы озайды. жданды орысша совесть деп атап келіп, Шкрім: «Совесть - жанны тірегі»,- дейді.

Негізгі дебиет:15(217-225),2(48-49),3(87-97),14(14-25,45-55,57-75,76-93,

осымша ¸дебиет:14(249-270),8(101-102), 24-107,108-119,120-127)

Баылау сратары:

1.Дстрлік кзарастар мен наным-сенімдердегі (шамандылы, тіршілдік, Жер-Су, Умайа табыну, т. б.) философиялы аспектілер.

2.Бхар жырау, Шалкиіз, Дулати жне Асан-айыны философиялы шыармалары мен кзарастары.

3.Сопылы дстр жне оны аза философиясыны алыптасуындаы рлі.

4.ХІХ . аза аартушыларыны философиялы кзарастары. Ш. Улиханов, А.нанбаев, Ы. Алтынсарин.

5ХІХ . соы – ХХ асырды. бірінші жартысындаы оамды-саяси жазушылар мен аындарды леуметтік-философиялы жне этикалы-гуманистік кзарастары (.Бкейханов, А. Байтрсынов, М. Дулатов, С. Торайыров, Ш. дайбердиев, т. б.).

6.азастандаы азіргі замандаы философияны даму ерекшелігі мен негізгі аымдары.