Дріс 9. азіргі заман философиясы

ХХ . Еуропа монополистік капитализм дегейіне ктерілді. лтты айырмашылыты жоа шыаратын лемдік нерксіп жне сауда-сатты ерекше дами бастады. Осы згерістер оамны леуметтік жне рухани саласында да крініс тапты. Философияда ескі мселелермен айналысумен атар, заман талабына сай олара жааша арап, жааша шешуге мтылыстар пайда болды. ХІХ асырды аяы мен ХХ асырды басында кптеген философиялы баыттарда «Нео» деген осымша сз жаланады. Ол ілімдерді бір философиялы жйеден шыанын, яни тектес, екінші жаынан бір-біріне арама-арсы екенін крсетеді жне классикалы философия лгісінен оны айырмашылыына кіл аударады.

азіргі заман философиясыны ерекше сипаты жне белгілері:

1. «Практицизм» - дара тла мен леуметті, материалды пен руханиды наты шынайы мірге баытталуы.

2. «Эволюционизм» - табиатта, оамда жне адам танымында эволюция идеясыны ке таралуы.

3. «Релятивизм» - адам білімінде салыстырмалылы (относительдік) идеясыны кп орын алуы.

ХХ асыр философиясында бір-біріне арама-арсы сипаттаы негізгі екі баытты байауа болады. Біріншісі - сциентизм (лат scientia–ылым), екіншісі – антисциентизм. Бл рационализм мен иррационализм арасындаы атынас, ылыми-техникалы прогреске байланысты арама-арсы кзарастар: сциентизм, яни рационалды–е алдымен жаратылыстануда, ал гуманитарлы салада - психология, логика жне лингвистика секілді ылымдарды жемістерін олдана отырып, аыл-ойа сенім білдіреді. Антисциентизм керісінше, аыл-ойа жне ылыма сенбейді.

Сциентизм таным теориясында аыл-ойа, оны негізіндегі длелденген білімге сйенеді. Рационализмні ызметі екі сатыдан трады дейді:

- ойлау ызметі тжірбиеге сйенеді, яни ойлау дегеніміз–аыла салу, длелдеу;

- ойды ызметі тжірибеден де жоары.

Антисциентизм - иррационалды (аыл жетпейтін) былыстарды мойындап, логикалы тсілді жоа шыарады. ылыми адамды шынайы біліммен амтамасыз ете алмайды, болмысты бтіндігі, зіліссіздігі туралы ымды блшектеп жібереді дейді. Логиканы орнына интуициялы дісті сынады, шындыты тікелей тжірибені кмегінсіз ашуа болады деп санайды.

Позитивизмні шінші трі - неопозитивизм. азіргі батыс философиясыны негізгі аымы, ХХ асырды 30-60-шы жылдары пайда болды. Оны кілдері: «Вена йірмесіні» философтары: М. Шлик – негізін алаушы, оны ізбасарлары Р. Карнап, О. Нейрат, Б. Рассел (1872-70 жж.); Львов – Варшава мектебіні кілі Тарский Альфред (1902-84 жж.). Олар философияны крделі рі маызды дістемелік мселелерін шешуде, здеріні наты лестерін осты. Неопозитивизмні басты идеясы: философия ылым тілі - логиканы талдап, жетілдірумен шылдануы керек. Прагматизм (гр. pragma іс-рекет) - бл аымны кілі рі негізін салушы Чарльз Пирс(1834-1914) жне Джемс Уильям (1842-1910). Бл философияны негізгі принципі: андай ой-пікір немесе іс-рекет болса да, егер ол пайда келсе - шын, басаша болса - жалан. Прагматизм аымыны бір трі - инструментализм (instrumentum- ару), негізін алаушы американ философы Джон Дьюи (1859-1952). Инструментализм тсінігінде ылыми задар тек ару болып есептелінеді. Инструментализм «оамды прогресс» дегеніміз–наты межеге жету емес, жй процесс дейді. Дьюи философиясыны баыты эмпиризм боландытан, тжірибеге кп кіл аударды. Ол алашы трткі болатын идеяны, тіршілікті бастапы себебін іздеу орынсыз дейді.

Герменевтика(грекше germenututios- тсіндіру). Герменевтика ілімі антика заманынан басталан. Оны Аристотель ебегіні (Об истолковании - Тсіндірме туралы) атауынан-а креміз. Бл ілімні масаты, мдениет саласын ылыми дегейде тану, ке маынасында адамны рухани дниесін тсіну болып саналады. Інжілді мтіндерін талдауа арналан Реформация кезеінде (ХVI) гермевтиканы рлі арта тсті. Герменетивканы азіргі замандаы философиялы бастауын жасаандар Ф. Шлегель, Ф. Шлейермахер, бл ілімді ары арай дамытан жне оан зор сер еткен ойшылдар: В. Дильтей, Г. Зиммель, Э. Гуссерль, М. Шеллер, Э. Бетти, Г. Гадамер, М. Ландман, Г. Рикер, М. Хайдеггер.

Структурализм - (лат structura - рылым) объектіні траты байланыстарыны жиынтыын амтитын рылым ымына негізделінеді. Онда кезкелген зерттеп отыран былыстарды згерткенде, рылымны саталатынын мойындау жатыр. Структурализм “адам-субъект” жне оны бостандыы деген азіргі кезде тарап кеткен гуманистік тсініктерге арсы шыты. Неопозитивизм методологиясыны орнына постпозитивизм аымы 60-70 жылдары дамыды. Ол ылыми білімді бірін-бірі алмастыран теориялар арылы сетін, жинаталып згеретін деп санап, логикалы позитивизмні кей сратарынан алшатап кетті. кілдері: К. Поппер (1902-1994),Томас Кун Сэмюэл (1922), Лакатос Имре (1922-74).

Постпозитивизмні пайда болуы К. Попперді «ылыми жаалы ашу логикасы» жне Т. Кунны «Структура научных революций» деген ебектерімен байланысты. Рационализм аымы кілдеріні тсінігі бойынша, алымны мінез-лыны ерекше аидасы: олар здеріні ылыми болжам (гипотеза) орытындысыны жалан болуынан еш уаытта орыпауы керек. Неофрейдизм Фрейд ілімі негізінде философиялы аым ретінде пайда болды. Бл ілімді жаластырушылар оны шкірттері: Альберт Адлер, Вильгельм Райх, Густав Юнг жне Эрик Фромм болды.

Юнг Карл Густав (1875-1961 жж.) – Швейцария психологі, мдениеттанушы, «аналитикалы психологияны» жасаушы, негізін алаушы. Фрейдті жаын жатаушысы. Кейін Фрейдті натурализм мен пансексуализміне арсы болды. Ол: «психоанализ наты, оны рдайым жалыз берілген схемамен жргізуге болмайды»- дейді. Юнг Фрейдті жеке адам санасыздыымен атар, «жымды санасыздыты» тере абаттары болатынын айтады. Архетиптер («бастапы» психикалы рылымдар трінде саталан ежелгі тжірибе) дниені абылдау мен ой елегінен ткізуге априорилы зірлікті амтамасыз етеді. Архетиптер, тжірибеге дейінгі кейбір рылымдар, шыармашылы, материалды атынастарды алыптасу аидасын реттеуші болады. Феноменология - батысеуропалы ХХ асыр философиясыны жетекші аымдарыны бірі .Оны негізін алаушы Эдмунд Гуссерль (1859-1938жж). Феноменологияны пайда болуына Декарт, Лейбниц, Беркли, Кант пен Марбург мектебіні ілімдері ыпал жасады, оан Вильгельм Дильтей де з лесін осты. Феноменологияны орталы мселесі сананы болмысты ерекше ірі ретінде арау. ХХ асырда Батыс философиясыны белгілі баыты экзистенциализм болды. Оны негізін дат теологі, рі философы С. Кьеркегор (1813-1855) жасады. Ол рационалды философияны реализмді млде жоа шыаратын абстракциялыы жне адама деген салындыы шін айыптады. Олар тек бір жалпылыты - рухты, материяны, дайды, прогресті немесе дерексіз аиат мселелерін арастырады, ол философиядаы негізгі мселе - адам екенін мытып кетті деді. Постструктурализм -ХХ асырды 70-80 жылдарында дамыан леуметтік-гуманитарлы білімдегі структурализмні «екінші толынын» сынау мен иындыын жеу барысында алыптасан плюралистік баыт. Структурализмдегі бинарлы (екі блімнен, екі компонентен тру) жне иерархиалы тсініктер постструктурализм мен постмодернизмде андай болмасын бірлікке негізделінбеген кпттік ыммен ауыстырылады. Ол Ж.Делез бен Ф. Гваттриді «Кафке» (1974) ебегінде енгізілген «Ризома» терминінде аны крінеді. Ризома (гр.rihiza –тамыр) тарматалынан тамырлы жйені кптеген «тйінін» білдіреді. Оларды пікірінше «ризома» натылыты бейнелеуде рылым ымынан грі олайлы жне жеке элементтерді атал иерархиясын жояды. Постструктурализмні негізгі ерекшелігі –децентрация, деконструкция, мдениет тілін дискурсивтік талдауды мдениет кеістігінде мтін мен мнмтіннен тратын таба жйесі ретінде тсіндіру. Ж.Деррида бойынша: «ешнрсе мтіннен тыс мір срмейді». Ж.Деррида орталытандыруды сынап, мтін мен жазуды ызмет ретінде тсіндіріп, «зіндік референция» ебегінде оны рісін кеейтті. «анша парадоксальді боланымен, орталы рылымны ішінде жне сыртында орналасан орталы орталы емес».М. Фуко постструктурализм мселелерін арастыруда, білімді леуметтік рылымдау саласындаы зерттеулерінде зіні «Сздер мен заттар» ебегінде кп лес осты. Еуропалы эпистемологияда (таным теориясы) ол ш эпистеманы (таным рісі): айта рлеу, классикалы рационализм, азіргі заман деп бледі. Егер айта рлеуде тіл заттар ішіндегі зат ретінде болса, классикалы рационализмде ( модернизм) тіл ойды жеткізетін рал, азіргі замандаы эпистемада тіл дербес кшке айналады.Постструктализм кілдері: Ж.Деррида, Ж.Делез, Ж.Бодрийар, Ж.Лиотар, Ю. Кристева, М.Фуко – билікті іске асу тсілдерін анытап оан кптілікті, бірегейлікті жне ыдыраылыты арама–арсы оюды з міндеттері деп таниды. «Постмодернизм»- «азіргі заман» ымына сай, модерннен кейін деген француз сзі. Постмодернизм детте жаа дуірдегі рационализм мен аартушылы философиясыны мселелеріне арсы тратын философия. Постмодернизм ымы француз философы Ж.Лиотарды «Постмодернизм тадыры» ебегіні арасында жоары мртебеге ие болды. Постмодернизм термині 1917-1920 жылдары архитектурадаы стиль ретінде, ал 1960 жылы тере тсіндірілу негізінде ылыми айналыса енді. Модерн мен постмодернизм арсындаы айшылы кптеген пікірталасты тууына келді, оны ішінде сіресе, Ю.Хабермас пен Ж-Ф. Лиотарды пікірталасы маызды болды. Бл пікірталаса М.Фуко, Ж.Деррида мен Р.Рорти, т.б. атысты. андай боланда да оларды кбі ылымны объективтілігі, мораль мен ыты мбебаптылыы, нерді автономиялыы, ылыми прогресс, адамны азатты раны анауды мбебапты жйесіне, адамны жатсынуына жеткізгенін мойындайды. Ж. Делез бен Ф.Гвартари азіргі замандаы капитализм экономикасы мен ндіріс дегейінде субъективтік тілек машинасын жасап, адамды, оларды рылымдарын леуметтік винтиктеріне айландыранын анытады. Ж. Бодрийар з ебегінде оамдаы леуметтік кеістіктегі жадайды сипаттай отырып, оны ерекшелігіні дамуын «симулякр» жне «симуляция» тсінігі арылы крсетеді. Симулякр дегеніміз кшірме немесе састы ( йлестік), тпнсаны ыыстырып, тпнсадан маызды болады. Симулякр азіргі заман мдениетінде стемдік етеді, ал оны репрезентациясы кино, теледидар, аспазды, кіл ктеруді кмегі арылы іске асырылады. Оларды шиеленісуі, ртрлі лемні бір стте уаыт пен кеістікте осылуына келеді. Ол зіндік сйкестендіруді (самоидентификация) іздеу немесе тар шектелу локализация мдениетіне жетелейді. Постмодернизм кілдері: Р. Барт, Ж. Батай, Ж. Бодрийар, Ж. Делез, Ж. Деррида, Ж-Ф Лиотар., Р. Рорти. Ал М.Фуко ойан диагнозды батыс елдеріні дамуы длелдеп отыр. Масс-медиада жасалан реалды пен наты ылмыс, саясат, жынысты атынастар, т.б. ажырамас кйге жетті. Шындыты ойдан шыарыланымен жне мірді зінен туанды «тек экрандылыымен» бліп арау ммкін болмай алды. Бір былысты крсету сол былысты зіні негізіне айналды, тек сол кезде ана ол з болмысына ие болады, крсетілмесе - жоа те. Бл философиядаы тйінді ойлар, батыс еуропадаы индустриалы ркениетті постиндустриалдыа туіні салдары.

Негізгі дебиет:5(132-159),2(27-40),8(36-52),5(101-131)

осымша дебиет:6(125-148),3(132-137),8(75-77)

Баылау сратары:

1.ХХХХІ . басындаы саяси-леуметтік шынды, рухани мдениетті ерекшеліктері жне оларды философиядаы крінісі.

2.Прагматизм. Позитивизм мен рационализмні дстрлері мен жаалытары: структурализм, герменевтика, постпозитивизм.

3.Экзистенциализмдегі рухани бостанды пен жауапкершілік мселелері.

4.Ïîñòìîäåðíèçì ôèëîñîôèÿñûíäàû òé³íä³ îéëàð.