Дамып шыуы жне оларды оамды-тарихи сипаты

Жануарлар мен адам психикасыны зіндік ерекшеліктері жне сипаттары трліше, оларды арасында айрыша айырмашылытар бар. Жануарларды «тілі» мен адамны сйлеу тілін салыстыруа млде болмайды. Жануарлар жануарлара белгі берумен ана шектелсе, ал адам аны сйлеу тілі арылы р алуан хабарлар беріп, азіргі жадай мен болаша жнінде баса адамдармен арым-атынас жасайды. Сйлеу нтиже­сінде леуметтік тжірибесін згелерге жеткізеді, сйтіп, пікір алысады. Даму тарихында аны тіл арасында адамдарды бейнелеу ммкіндігі айта рылып, жаа сыр-сипаттара ие болады. Адам з миында асырлар бойы жинаталан мір тжірибесін крделі мселелерді шешуге пайдаланады, зі ешашан кездестірмеген - былыстар жайында тсінік алады. Сол аны тілі ары­лы р трлі сезімдік серлері жнінде зіне-зі есеп беретін дегейге ктеріледі. Жануарларды атынас жа­сау тсілдері мен адамны сйлеу тіліні арасындаы ерекшелік — оларды ойлау рекетінде. Мндай жайттан біз рбір жеке психикалы процесті баса функциялармен тыыз байланыста дамып отыратындыын креміз.

Зерттеу тжірибелеріне араанда, жоары сатыда­ы жануарларда рекеттік ойлау кездеседі. Ойлауды ондай трі маймылды бадарлау мен айлалы рекеттер жасап, масатына жету шін трлі жадайларда «рал» олдануынан крінеді. (5-сурет).

Жануарлар психикасы оларды сырты серлерді тікелей абылдайтын жадайына туелді. Ал адамны наты жадайлара бенімделуі ойлаудаы дерексіздендіру рекетіне сйеніп, іс-рекет нтижесін алдын-ала болжай алады. Адам на­ты жадайды бейнелеумен бірге одан шыатын нтижені де пайымдайды. Сондай-а, ол ебек ралдарын жасап, алсетіне олданады. Ал жануарлар «ралды» тек наты, крнекі рекетке ана жмсайды. зге жадайларда жануарлар «ралды» кажет боларау деп тани алмайды. Жануарлар шін зат тек наты жадайда ана белгілі бір мнге не болады. Оларды затты-ралды рекетінде жымды бірлесу сипаты болмайды. рі кеткеде бір маймыл екінші маймылды рекетін баылауы ммкін. Біра олар ешашан біріне-бірі кмектесіп, бірлескен рекет жасамайды.

Адамны жануарлардан басты ерекшелігіні бірі — ебек ралын ойлап, жоспарлап жасауы. Оны ажет кезінде олданып, сатайды. Екіншіден, рал-саймандарды баса адамдармен бірлесіп олданады. Адамны психикалы рекетіндегі саналылыты шінші ерекшелігі — оларды оамды тжірибені бір-біріне жеткізіп, мра етіп алдыратындыы. Адам да, жануарлар да жеке з тжірибелерін жинатайды. Алайда, адам сол тжірибелерін саналы трде мегереді. рбір адамны мінез-лында оамды тжірибені ізі сайрап жатады. оамды тжірибе адам психикасын дамытуа кшті ыпал етеді. Нресте жары дниеге келісімен, рилы рекеттер жасап, ралдарды олданып, айналасындаы адамдармен атынаста болады. Сйтіп, адамзат баласыны психикалы функцияларыны жетілуіне леуметтік орта сер етіп, ажетті ралдарды мегеруінде сапалы згерістерге шырайды. Адама ана тн жоары функиялар — ырыты зейін, ырыты ес, абстрактылы ойлау дамиды.

Адам сезіміні дамуы жне абстрактылы ойлауы нтижееінде болмысты бейнелеу тсілдері зара сас. Сондытан, адам айналасында болып жатан жадайларды сырын білуге тере іледі. зіне сер ететін заттар мен былыстар арасыидаы байланыстарды бейнелеп, оларды бір-біріне атынас себептерін таниды, р илы эмоциялара серленеді. Мндай сипаттар — адам психикасыны зіндік тртінші ерекшелігі. Тек адам а­на басынан кешірген оиалара айырып, уанады. Баса адамны басына тскен жадайлара жанашырлы білдіріп, олара жан дниесімен тебіренеді. Табиат семдігін абылдап, оан шаттанады, жасампазды істерді нтижесіне уаныш білдіріп, рааттанады. Сй­тіп, саналы тіршілікті трлі сырларын танып, аыл-ой сезімін байытады.

Адам психикасыны жануарлар психикасынан таы бір ерекшелігі сол — жануарлар дниесіні дамуы био­логиялы эволюция заына туелді болса, ал адамзат санасы оамны тарихи даму задылытарына баынады. Адамдарды зара арым-атынасы мен мір тжірибесі оны кіл-кйін, ырыты зейіні мен есте сатауын, абстрактылы ойлау абілетін жетілдіріп, жеке басыны кісілік асиеттерін алыптастырады. Адам психикасыны оамды даму сипатын трлі себептермен жас кезінен жануарлар ортасында скен адам баласыны жадайларынан толы ааруа болады. Барлы маугли балаларда жабайы адара тн тіршілік сипаты мен реакциялы рекеттер болан. Ал адамны жас кезінен алыптасатын, леуметтік ортаа бейімделген сапалары байалмаан. Егер маймылды балалары з йірінен ажырап алатын болса, олар тек маймыла тн рекеттерінен жаылмайды. Адам баласы адам болып суі шін жары дниеге келгеннен бастап адамдар арасында, леуметтік ортада мір сруі ажет.

Адам психикасы — бкіл материяны эволюциялы даму, нтижесі. Психиканы даму .сатыларын талдау нтижесінде біз сааны пайда болуы биологиялы фактормен байланысты екенін тсінеміз. Адамны ары тек затты рекет ету негізінде ойлаан. Сйтіп, жоары жйке жйесінде, сіресе, бас миында кептеген уаытша байланыстар жасауа абілетті болан. Алашы адам­дар ола сас алдыы аятарыны кмегімен ажетті ралдар жасап, оларды наты жадайа олдана да білген. Жануарлар эволюциясыны мнін тсінуде сана адамны оамды атынастарыны жиынтыы екенін айын тсіне аламыз. Адамдарды алашы оамды атынастарыны сипаты — йірленіп тіршілік етіп, топтасып мір сруі. Сйтіп, олар з жауынан оранан, тама табуда біріне-бірі кмектескен. Ебекке ажетті рал жасап олданан. Ебектену рекетінде алдыы екі аяы р алуан іс-имылдар жасауа икемделіп, денесін тік стаан. Мндай даму адамны бас миыны жетілуіне зор ыпал еткен.

Ебек рекеті — оамды дамуды алы шарты ж­не нтижесі. Ебек рекеті адамдар арасындаы оам­ды атынастар мен трмыс жадайыны крт згеруіне, адам тегіні сіп жетілуіне олайлы ыпал етеді. Ортаны крт згеруі адамны тіршілік етуін иындатып, ажеттіліктерін анааттандыруы шиеленісе тсті. Адам иындыты жебесе, тегіні рып кету аупі туды. Сондытан олар ауымдасып, топтасып тіршілік етуге, біріне-бірі бірлесіп кмектесуге мжбр болды. Адамдарды топтасан мшелеріні арым-атынасы біртіндеп «ндірістік» арым-атынаса ауысты. Адамны наыз адама айналуындаы негізгі шартты бірі — ебек.

Ебек рекетіні арасында адамны санасы дамыды. Эволюциялы дамуды е жоары сатысына ктеріліп, затты рекетіні мнін шынайы тсінетін болды, сйтіп, аиат дниені згерту дрежесіне олы жетті. Ебек ралдарын жасап, оны олдану, сатау рекеті­ні арасында адам тіршілік ортасына туелді болатын бірсыпыра жадайлардан тылды, зін сол ортаны иесі ретінде сезінетін дегейге ктерілді. здері жасаан ралдармен р алуан рекеттерді жасайтын болды. Бл — адамдар ауымдастыыны жануарлар тобынан ерекшеленетін е басты сапалы айырмашылытарыны бірі. Жоарыда аталандай, жануарлар кездейсо заттарды пайдаланса, адам зіне ажетті, траты заттарды пайдаланды. з олынан шыан ралдары оны имылын, рекетін дамытып, матерналды сипат алды. рал арылы бір рпа келесі рпаа трлі рал жасау тсілдерін, іс-имылын мра етіп алдырды. Ебек рекетінде адамны зейіні зі жасайтын рала шоырланып, зіні ажеттіліктерін анааттандыруа да баытталады. Адамны рекеті — ебек. оамны бастапы даму сатысы дегейіні тмен болуына орай алашыда ойлауды да ресіз боланы аны. ндіріс ­ралы крделенген сайын бейнелеу рекеті де сол шамада болан.

Крделі ндіріс трлеріні шыуына сйкес оам мшелеріні рал-жабды жасаулары да бірнеше буына блінеді. Енді оам мшелері р буынды жеке атарады. іс-рекеттерді буындара тарамдалуы ндіріс ралдарыны тр-трін шыаруа жіктеліп, адамдарды сан алуан ажеттіліктерін анааттандыратын дегейге жетті. Мндай ажеттіліктер адамдарды абстрактылы ойлау рекетіні дамуына да пайдалы серін тигізеді. Осы орайда, К- Марксті адам табиата эсер ете оты­рып, з табиатын да дамытады дейтін пікірі — те дрыс аида. Адам мен табиат арасыидаы атынас н­діріс рекетімен штасады. Енді сол адамдар здеріні зат алмасуды реттеп, оны баылап отыратын дрежеге жетеді. Табиаттан з ажеттерін тейтін заттарды діріп, іске жарату процесінде адам зіні бас, ол, ая трізді дене мшелеріні де кшін пайдаланып, оларды дамып, жетілуіне пайдалы серді барын біледі. Дене мшелері р алуан имылды озалыстар стінде згерістерге шырайды. Ебектену рекетінде олды аткаратын жаа ызметтері алыптасады, ептілігі артып, анатомиялы згерістерге шырайды. ол мен иыты, білекті клемі згеріп, буындар шапшад козалатын болады. ол заттарды стау органы ызметін атарумен бірге, адамны таным ралына да айналады. Саусатарды жетілуі адамны сипап білу сезімдерін жетілдіре тсті. И. М. Сеченев олды трлі ызмет атаруына аса мн беріп, оны сипап сезінуді нзік органы деген болатын.

ол ебек рекеті нтижесінде алыптасып, трлі зата жанасу арылы рбір нрсені нзік сезіне алатын бол­ды. Сондай-а, ол материалды дене жнінде баалы малматтар да береді. ол — тек ебек органы ана емес, сол ебектерді жемісі. Оны дамуы адамны бкіл органдарыныд дамуына да сер етеді. олды аса крделі істерді атаруа бейімделіп, дамып, жетілуі адамды з бойын билеп, тік жру дегейіне жеткізді.

олмен істелетін сан илы ебек рекеті кзді баылауымен штасып, адамны кру органыныд дамуына серін тигізеді. ол мен кзді бір-біріне сйкестеніп отыруы адам организміні бкіл имыл-озалысын реттеп отырады да, оны танымды ресін кедейтеді. Сй­тіп, оны сезіну ызметініц згеруі бас миыны жетіліп, клеміні арта тсуіне олайлы жадай тудырады. Бас миында олды рекетін реттейтін орталыты жасалуы адамны психикасы мен рекетіні барынша крделеніп отыруына пайдалы серін тигізіп, дниені сырын нерлым тере танып білуге болмайды. Мндай жетістіктерді брі — адамны ебек рекетінід жемісі. Ебек ету нтижесінде адамзатты оамды мірі рылды, арым-атынас жасауды жоары формасы — оларды дыбысты тілі жетіліп, адам сана арылы болмысты шындыын тепе-те етіп бейнелей алатын болады. Ебек процесінде адамны саналы рекеті алыптасып, бейне­леу формалары жетіле тсті..

Тарихи даму процесінде екі шешуші фактор — ебек пен дыбысты тіл арылы адамзат орасан зор табыстара жетіп, осы заманы материалды жне рухани мдениетті медгерді.

Сана — психика дамуыны е жоары сатысы. Ол — тек аыл иесі — адамдара ана тн асиет. тарау.психика дамуын бейнелеу теориясы