Жеке адамды зерттеуді масат-міндеттері жне оны оамды мні

Адамдарды зерттейтін ылымдар ішінде психологияны алатын орны айрыша жне ол — адамтану ылымдары жйесіндегі жетекші пн. Психология адамны даралы сипаттарын арастырып, оны кісілік асиеттеріи рістетуді масат етіп ояды.

Табиаттаы аыл-ой мен сана иесі — адамны зіндік сипат-белгілері — оны ебектену рекеті нтижесінде материалды игіліктерді ндіретіндігі, дыбысты аны сйлеу тілі арылы арым-атынас жасап, леуметтік ортада тіршілік ететіндігі. Осындай белгілеріне байланысты адам хайуанаттар дниесінен ерекшеленіп, эволюциялы дамуды е жоары сатысына ктеріледі. зін оршаан ортаа белсенді трде ыпал етіп, дние сырын танып білу иесіне (субъектіге) айналады.

Адам бойындаы даралы асиеттер оны згелерге арым-атынасынан байалады. Осы трыдан аланда, жаа туан нресте де, ересек адам да, аыл-есі ауысан жынды да дара адам (индивид) болып саналады. Осындай ерекшеліктерімен атар алыпты дамыан, мір тжірибесі мен зіндік асиеті, леуметтік ортада з орны бар адам жеке адам деп аталады. Жеке адамны азаматты, кісілік, тлалы асиеттері болады. Жеке адам оамды мірде тіршілік етіп, зге адамдармен арым- атынас жасайды. Осындай іс-рекеттеріне сйкес жеке адамны тлалы сипаттары сомдалады, адір-асиеттері алыптасады.

Жеке адамны кісілік асиеттері мен даралы ерекшеліктері оны іс-рекеттегі белсенділігіні рістеуіне ыпал етеді. Адамны белсенді имыл-рекеті оны мінез-лынан, ниет-тілегі мен баыт-бадарынан айын байалады. Ниет-тілектерді мні адамны тіршілігінен, іс-рекет трлерінен, леуметтік ортада атаратын ызметі мен ісінен айын крінеді. Сйтіп, жеке адамны ішкі дниесіні сыры, жан сарайы, психикасыны даралы ерекшеліктері сырта білініп трады,

Сырты нрселер мен тіршілік ететін орта леуметтік жадаймен ыайласып, адама жанама трде сер етеді де оны психикасын дамытады. Адамны тіршілік ортасы немі згеріп те, згертіліп те отырады. Жеке адам бойындаы сапалы ерекшеліктері мен оны психологиялы дара згешелігін білдіретін асиеттер — темпераменті мен мінезі, психикалы процестерді басынан кешіруі, сезім кйлері мен іс-имылы жне абілеті бір-дей адамдар жо. Даралы сапалар тарихи алыптасып, жеке адамны кісілік асиеттерін райды. рбір адамны мінез-лы ерекшеліктері де леуметтік ортада дамып жетіледі. Сондытан, біз жеке адамды оам мшесі ретінде санап, оны леумет міріне ыпал етіп отыратын белсенділік рекетін де ескереміз. Мінез бітімі, темперамент ерекшеліктері, аыл-ой сапасы, ызыуыны басты баыты рбір дара адамны зіндік психологиялы траты бейнесін жасайды. р трлі былмалы жадайларда адамны бір алыпты бейнесін осындай тлалы асиеттері крсетеді. Сондай-а, мндай траты асиеттер жеке адамны жан дниесі рылымындаы даралы тланы да бейнелейді. Адам бойын-даы тлалы асиеттер оамды трбие нтижесінде згеріп те, жаа сапалара ие болып та отырады.

Жеке адамны тлалы сипаттарында ерекше байалатын екі трлі ерекшелік бар. Оны бірі — рбір адамны рылымы мен жеке басындаы даралы сипаттар. Бл — адамдарды типтік масаттарымен байланысты теориялы мселе. Екіншісі — сол типтерден туындайтын жне жеке баса баынышты азаматты ерекшеліктер. Бл мселе осы заманы психологияда айрыша маызды деп саналатын биологиялы жне леу-меттік факторлара негізделе отырып арастырылады. Биологиялы фактор — адама туа берілетін табии анатомиялы жне физиологиялы асиеттер, ал леуметтік фактор — адамны дамып жетілуіне тіршілік ортасыны, оамны, тлім-трбие істеріні сері. Осы екі фактор адамны психикалы дамуында бірін-бірі толытырып отырады.

Адамны зіндік психологиялы сипатын зерттеуде ерекше орын алатын іс-рекет трі — оны белсенділігі. Белсенділік іс-рекетпен, оны бадар-масатымен, мір- тіршілігімен тыыз байланысты іс-рекетті белсенді болуы жайында психологияда р алуан кзарастар мен пікірлер бар. Соны бірі — Австрия алымы З.Фрейдті пікірі. Ол адамны белсенділігі инстинктті рекеттеріне, соны ішінде жынысты еліктеу мен зін-зі сатау инстинктіне байланысты дейді. Адам мндай инстинкттерге шек ойьш, оларды тежейді, з бойындаы кш-уатын сатап, оны баса масаттара, мдени ажеттіліктерін етеуге жмсайды. Сйтіп, ол зіні мінез-лын саналы трде басарады. Алайда, З.Фрейд пен оны жатаушы зерттеушілер адамны белсенділігі сол жынысты еліктеуді шеберінен шыа алмайды деп, «Эдип комплексі» дейтін мселе кетеріп, ерте замандаы грек жазушысы Софоклды «Эдип патша» атты шыармасыны сарынын уаыздайды.

ылыми зерттеулерінде кемшіліктер боланымен де, З.Фрейдті адам бойындаы белсенділік рекетті табии рі биологиялы былыс екендігін длелдеп беруіні зі айтарлытай жаалы. Дегенмен, оны белсенділік рекетті озаушы кші жынысты атынастара сйкес дамиды дейтін пікірін кптеген шетелдік психологтар орынсыз деп санады. Атап айтатын болса,

А. Кординер, Е. Фромм, К. Хорни т. б. Фрейд кзарасыны кемшілігін ашып крсете алмаса да, здерінше «жаа фрейдизм» деген аымды тудырды.

«Жаа фрейдизм» аымы адам тіршілік еткен ортасына туелді болып, сол ортаа бейімделгіш келеді деп санады. «Жаа фрейдшілдерді» ойынша, тіршілік ортасына бейімделген адам леуметтен зіні ашыын іздейді, соан мтылады, билік шін кресте беделге ие болады, адамдар тобыны ырына кніп, масатына жетуге талпынады.

К. Хорни адам оамнан аула болып, ашыымен мдасып оаша сырласысы келеді дейді. Сйтіп, «жаа фрейдшілдер» адамны белсенділігін асыра дріптеп, оан мистикалы берді. Ал шын негізінде адамны белсенділік іс-рекеттері ылыми-материалистік трыдан арастырылуы тиіс болатын. Белсенділік рекет адамны ажеттіліктерін анааттандырып, мтаждытарын теу рекеттерімен штасады.

«ажеттілік» дегенді алай тсінеміз? ажеттілік — адам белсенділігіні негізгі себебі жне іс-рекетке итермелеуші кш. ажеттілік оамды тлім-трбие ыпалымен алыптасып, адамны материалды, рухани, оамды мтаждытарын анааттандырады. Мндай анааттандыру оамды-даралы сипатта болып, ажеттілік тектік белгісіне орай табии жне рухани-мдени, ал сол заттарды стап ттыну сипатына арай материалды жне рухани ажеттіліктер болып блінеді. Материалды-затты ажеттіліктерге тама, киім-кешек, трын й, трмыс заттары жатады. Рухани ажеттілік адамны баса адамдармен гімелесіп пікір алысу, білімін ктеріп, кітап, газет-журнал оуы, нер трлерін йренуі т.б. мтаждытарын анааттандыру арылы жзеге асады. ажеттіліктер тегі мен адам санасыны тарихи дамуына орай жне оларды ттыну объектісіне сйкес трлі-трлі болып блінеді.

 

§2. Адамны ажеттілігі мен мтаждыы жне іс-реет трлері,

Адам ажеттіліктеріні бріне жуыы ебек арылы анааттандырылады. Ебек — адам тіршілігіндегі бірінші ажеттілік. Сондытан, оамдаы тлім-трбиені зекті мселесі — адамды ебек ету ажеттілігіне баулу. Жастарды ебекке психологиялы трыдан даярлау — жалпы гуманистік трбиені тпкі масаты. Ебек — адамны іс-рекетіні негізгі трі жне барлы материалды игіліктерді ндіруді айнар кзі.

Іс-рекетті екінші трі — оу. Оу рекеті арылы адам оамдаы тарихи малматтар мен білім орын мегеріп, зіні рухани дниесін байытады, дниетанымды кзарасын алыптастырады. Ойын — адамны негізгі рекетіні бірі. Ол бала мен жасспірімні денесін шынытырып, ралуан имыл-озалыстарын жетілдіреді. Мектеп жасына дейінгі балаларды басты іс-рекеті — ойын. Ойынны трлері мен мазмны баланы аыл-ойын дамытуа ыпал етіп, зін оршаан ортаны, заттар мен былыстарды мн-жайын тсіндіреді. Бір сзбен айтанда., ебек, оу, ойын — адамны дамып жетілуіндегі жне ажеттіліктерін теудегі негізгі іс-рекет трлері.

Балалар мен ересек адамдарды р алуан іс-имылы нтижесінде оларды автоматталан рекеті — дадылары, іс-рекет трлерін орындауа бейімділігі мен ептілігі, тіршілікке ажетті деттері алыптасып, адамны анатомиялы, физиологиялы жне психикалы жаынан дамып жетілуіне сер етеді.. Оны рухани міріні мазмнын байытады.

Дады мен ептілік. Дады — адамны белгілі іс- рекетті сан рет айталап отыруы нтижесінде алыптасып, автоматты трде орындалатын ісі. Мселен, балада оу дадысыны алыптасуы, ызметкерді міндетті ісін орындауы. Дадыны алыптасуында масат ою негізгі рл атарады. Дадыны алыптасуы имыл-озалыстар мен рекет жасауа орай бірнеше сатылардан трады. -

Адам рекетіндегі ептілік (бейімділік) — белгілі бір істі атаруа бейім тру, зіні игерген білімін, дадысын трлі жадайда олдана білу. Ептілікті жеке арастырса, ол адамны дадыдан згешелеу ыптылы асиетін крсетеді. Ептілікті таы бір ерекшелігі адамны з білімін ажет болан кез-келген жадайда олдана білу рекетінен аны байалады.

дет — адамны іс-рекетіндегі мінез-лыа байланысты траты асиеті. Психологиялы трыдан аланда дет адамны белгілі іс-рекет трін брыны мір тжірибесінде алыптасан дадылары мен біліміне сйене отырып жзеге асырады. Адамны тарихи дамуында ол кпшілікті игілігіне, дет-рып, салт-дстрге айналып, халыты сипат алуы ммкін.дет — адамны ажеттілігін теуге сйкес айталанып отыратын рекет. Ол адамны кез-келген іс-рекетіні трінде кездеседі. Ебексйгіштік, жаын адамдарды ісіне кмектесу, йытау алдында серуендеп, жуынып-шайыну — детті намды рі пайдалы трлері. Ал стамсызды, біреуді сзіне кесе-клдене кірісіп, оны блу — детті намсыз сипаттары. Жаымды рекеттер адам мінезіні намды жатарын алыптастыруа сер етеді.

Ниет (мотив) — адамны белгілі ажеттіліктерді анааттандырудаы іс-рекетіне байланысты психологиялы кіл-кйі. ажеттілік — адамны белсенді рекетін тудыратын озаушы кш делінсе, ал ниет — сол ажеттілікті наты крінісі. Ниет адамды трлі рекеттерге мтылдырады. Олар мазмнына, наты масатына арай айын ниет жне кмескі ниет болып блінеді. Ниеттерді бір-бірімен алмасуы адамны оамды-тарихи жадайына байланысты. Адамдарды ниеті бірнеше сатыдан ралады. Олар: уестену, ыылас,ынта. Мдде— адамны масатты тілекке жетуіні жоары сатысы. Адам з мддесіне жету шін ебектенеді, оып, білім алумен шылданады, спортпен айналысып, нер йренеді. Мны брі мддені мазмнын білдіріп, адама аыл кіруді белгісі болып саналады.

ызыу — адамны танымды ажеттіліктерді сезіп, оларды мн-жайын айын трде тсіндірудегі жан дниесіні сілкінісі. ызыу барысында адам зіні р нрсені танып білу ажеттілігін анааттандыру шін ркилы рекеттерді белсенді трде мегеру керектігін тсінеді. Адамны танып білу рекетіні озаушы кші ретінде ызыу мазмнына, масатына, кедігі мен тратылы асиеттеріне орай арастырылады.

Сенім — адамны белгілі бір тсініктеріне сйкес кажеттіліктерін анааттандыру жйесі. з ажеттілігін орындау жолында адам дниетанымды кзарасында, табиат пен оам задылытары жніндегі ымдарына, мір тжірибесіне сйене отырып іс-рекет жасайды.

мтылу — адамны іс-рекетті атаруа талаптанып, белсенділігін уаттайтын ниеті. Адам з ажеттілігін теуді жадайын наты болжамдап, кз алдына елестете алмаса да, кздеген масатына жету шін кш-уатын жмсап, талаптанады. Талаптануды (мтылуды) наты трі — арман. Бл — алаан нрсені бейнесін иял арылы жасау рекеті. мтылуа марлы та жатады. марлы — адамны те зор кшін талап ететін ажеттілігін орындаудаы ниеті, таным рекетінде ол— намды асиет. Алайда, оны пайдалы жне пайдасыз (жаымсыз) трлері де бар. Білім алуа, мамандыты игеруге деген марлы — пайдалы. Ал карта ойынында аша тігіп ойнау, ішімдікке салыну, ыдыруа марлы — мтылу рекетіндегі жаымсыз ылытар.

 

Адамны жеке баыт-бадары, арманы,, марлыы, р трлі мраттара жету жолындаы рекеті — оны даралы асиеттеріне тн психологиялы ерекшеліктер. Ондай ерекшеліктер мн-мазмны мен масат-мддесіне арай пайдалы жне зиянды сипатта болулары ммкін. йткені, адам — табиаттаы е жоары сатыдаы аыл иесі ретінде жан дниесіні рылымы мен психикасы аса крделі субъект.

§ 3. Жеке адамны кісілік сипаттары мен психологиялы рылымы

Жеке адам санасы мен аылы арылы дараланады. Оны дыбысты аны тілі, ебектену рекеті оамды жадайда, бір-бірімен арым-атынаста арастырылады. Жеке адам — дние таным абілеті бар, сырты орта­ны неше трлі серлерін бастан кешіріп, олара тзімділік крсететін, табиатты згертуге ыпал ете алатын жан.

Жеке адамны психологиялы рылымы мен ерекшеліктері трт трлі жаынан арастырылады, яни:

1)Жеке адамны леуметтік міріне атысты ерекшеліктері: ызыу, мтылу (ынтасы мен талаптануы), мрат, дниетанымды кзарас, сенім. Бл —жеке адам­ны адамгершілік асиеттерін білдіретін сипаттар.

2)Адамны білімдарлыы, дадылары, бейімділігі. Мн­дай сипаттар адамны даралы асиетін, зіндік даму дегейін, тлім-трбие негізінде алыптасан тжірибесін крсетеді. 3) Жеке адамны дара психикалы процестеріні тиянатылыы мен зіндік ерекшеліктері. Он­дай асиеттерге зейін мен ойлау, абылдау мен ес, сезім кйлері мен ерік, адам психикасындаы баса да былмалы згерістер жатады. 4) Жеке адамны биологиялы тума асиеттері -нышан, жоары жйке ыз­меті. Блар адамны темпераменті мен жас ерекшелік­теріне, жынысты белгісіне сйкес крініс береді. Мн­дай асиеттер машытану мен жаттыу арылы алып­тасып, жетіледі.

стаздар мен тлімгерлер, жетекшілер мен трбиешілер балалар мен жастарды жоарыда топтастырылып крсетілген трт трлі ерекшеліктерімен жете танысып, ондай асиеттерді жетілдіре тсуді діс-тсілдерін не­мі іздестіруді кздейді. Бл ерекшеліктерді адама туелсіз-а дамып отыратындыын да ескерген жн. Мселен, адал рі шыншыл немесе тірікші болу темпераменті кез-келген оушыда кездесе береді. Оушыларды іс-рекетіндегі рилы кемшіліктер осы трт трлі психикалы асиеттерді біріне байланысты болуы мм­кін. Айталы, оушыны зейінсіздігі: а) білімі мен дадысыны болмауынан, белгілі істі орындауда з зейіні сол нрсеге аудара алмауынан; ) зейініні трасыздыы тек оны зіні кінсінен; б) зейінін аударуа и налуы жйке ызметіні озалышты серінен; в) тртіпсіздігі мен ыпсыздыынан болуы ытимал. Блар — баланы адамгершілік трбиесіне атысты сапалы кем­шіліктер. Блардан баса оушыны мінезі мен абілетіні кемістіктерін кре білу шін оны зіндік ерекшеліктерін де аара білу керек.