Жйке жйесіні рылысы

Адамны психикасы мен жан дниесіні сырын жасы тсініп, оны мн-жайына аныу шін ми мен пси­хиканы, материя мен сананы арым-атынасын біліп, жйке жйесіні рылысы мен ызметі жайындаы ажетті мліметтерді білу керек. Жоары жйке жйе­сіні ызметі жне оны задылытары — психология ылымыны табии- ылыми негізін райтын іргетас. Жануарлар мен адамдарды психикалы рекетіні материалды негізі — миды жне оны бліктеріні рылысы екендігі тжірибелік зерттеулер арылы ылыми трыдан аныталан.

Жйке жйесі организмні сырты ортамен байланысын лізеге асырып, айналадаы сер еткен ттіркендіргіштерге жауап айтарады. Сондай-а, ол трлі дене мшелеріні, клеткаларды ызметін, зат алмасуы мен ан айналысын реттеп, сырты ортаны згеруіне бейімделіп отырады. Жйке жйесі нейрон деп аталатын жеке клеткалардан ралан. Нейрондарды зын тарматы аксон, ыса тарматы дендрит дейтін екі трлі тармаы бар. Нейрондарды тарамдала келіп, зара тйінделіп бітетін жерін жйке орталытары дейді. Блар орталы, шеткі (перифериялы) Жне ішкі (вегетативтік) жйке жйелеріні не бойына орналасан (6, 7-суреттер).

Орталы жйке жйесіне жлын жне ми, ал периферия- лык жйке жйесіне ми мен жлын нервтерінен тарайтын эр трлі шеткі нервтер жата­ды. Орталы жйке жйесіні бліктері кп атарлы йді рылымына сас, олар бірі- ні стіне бірі орналаса біткен. Осы бліктерді жоарысы- ны ызметі тменгілеріне а­раанда барынша крделі бо­лып кедеді. Орталы жйке жйесіні тменгі блімі — жлын жуандыы 1 см-дей омырта уысыны ішіне орналас­ан, оны зындыы ересек адамдарда 45 см-ге дейін жетеді. Жлыннан жан-жаа 31 жп нерв талшыы тарайды. Оларды бір тобы ортаа те- бетін, екінші бір тобы шетке тебетін нерв деп аталады. Жлын бізді ая-олымызды жинау, керіп-созу сияты баса да арапайым озалыстары-Адамны ортмызды орталыы болып саналы (перифериялы) жйке жлгесі болады.Бас миы жлын шеті.Орталы жйке жйесіні(перифериялы жйке жйесі) жоары блігі ми оны орташа салмаы — ересек адамдарда 1400 граммдай. Мнда сопаіпа, ортаы жне аралы ми — брі осылып, ми баанасын райды. (8-сурет). Омырталы жануарларды ми баанасыны атаратын ызметі ерек­ше. Сопакша миды сырт жаында формасы ааш жапыраына сас мишы (арас) орналасан. Мишы организмні озалысына, оны біралыпты жріс-трысы.

10-сурет. Миды функциясы жніидегі У. Пенфилд картасына тусінік.

1 -бас бармак, 2- жіліншік, 3 — тізе, 4 — сан, 5 — кеуде,

6 - иы, 7 - шынтак, 8- бі лек, 9-білезік (олды оспасы), 10 - шынашак, 11 - аты жок сауса, 12- ортаны сауса, 13 - с сауса, 14 -бас барма, 15 -мойын, 16— мадай, 17 — аба жне кз алмасы, 18-бет, 19 — ерш, 20—жа, 21—тіл, 22— жту, 23— шайнау, 24— сілекей блінуі, 25—дауысты менгеру.

14-сурег. Ми абыыны микро скопты керінісі. I. ыртыс — молеэкулярлы, II. Сырты тйіршік, III. іші жне орта пирамидалы ыртыс, IV. ішкі тйіршік, V. лкен пирамидалы ыртыс.

§ 2. Жоары жйке жйесіні ызметі

Жйке жйесіні ызметі жайында зерттеу жргізіп, алаш рет байсалды пікір айткан — француз алымы Р. Декарт (1596—1654). Ол з ебектерінде- жйке жйесіні рефлексі жайында з дуіріні талабына сйкес нды пікір айтып, оны длелдеп те берді. Ал рефлексті биологиялы сипатын ашып крсеткен — чех алымы Иржи Прохаске (1749—1820). Ол ылыма «рефлекс» ымын ендіріп, оны мнін ашып тсіндіреді. «Рефлекс»—латын сзі, азаша бейнелеу деген маынаны білдіреді. Ал рефлекс терминіні наты маына- сы — сырттан не іштен келетін тітіркендіргіштерге ор­ганизмні жауап айтару реакциясы. Рефлекстер — жа­нуарлар мен адамдарды тумысынан пайда болатын а­сиеттері. Мысалы, электр тоымен итті аяына сер еткенде, ол аяын жылдам тартып алады. Анасы жаа туан нрестеш емізетін болса, бала еме бастайды. Осын­дай рекеттерді брі — сан алуаи рефлекс трлері.

Организмні рефлекторлы ызметін ылыми тры дан ете зерттеген йгілі физиолог алымдар И. М. Сеченев пен И. II. Павлов з ебектерінде жоары жйке ызметіні задылытарын (озу мен тежелу, динамикалы стереотип, бірінші жне екінші сигнал жйелері) ашып крсетті. Организмні сырты серлерге ттастай не жеке мушелермен жауап беруі (рефлекстер) жйке клеткаларыны тітіркеніп, физиологиялы процестерді туындап отыруына байланысты екендігі аныкталды.

озу мен тежелу — шартты рефлекстерді жасалуына психикалы рекеттерді пайда болуына негіз болатын физиологиялы процестер. Олар бір клеткадан екін­ші клеткаа афференттік жне эфференттік клеткаларды тйісетін жері синапс арылы таралады. озу мен тежелу .— организмді сырты ортамен тедестіруге атынасып отыратын негізгі физиологиялы процестер. Ми — психиканы анатомиялы негізі болса, ал сырттан келетін серлерге байланысты оны абыында пайда болатын озу мен тежелу — психиканы физиологиялы негізі.

озу мен тежелу жйке клеткаларына меншіктел- ген, оны негізгі табии алпы ноне жоары жйкелік рекет физиологиясыны крделі проблемасы. Нейрондарды озуы — осы клеткалармен байланысты мшелер рекетіні нтижесі, ал тежелу — осы рекетті бседеп не млдем тоырауыны сипаты. Осы процесті зара байланысынсыз организм реакциясыны іске асуы ммкін емес. Рефлексті жасалу жолы мынадай: орга­низм рецепторына (сезгіштік жйке аппараты: кзде, лата, теріде, т. б.), сырты серлерді немесе ішкі мшелерді тітіркендіргіші эсер етеді, абылданан сол тітіркену жйке процесіне айналып, озу пайда болады.

Ми абыындаы трлі алаптарда озуды пайда болуы мен оны озалысын электоэнцефалограф дейтін аппаратпен зерттеп,лшеп отырады. Осы аппарат арылы озуды барысы ааз бетіне сызу трінде жазылады, Мндай сызба электоэнцефалограмма деп аталады.(15-сурет)

а-кз ашы кезде(бета-толындар басым);

б-кзін жманда(альфа-толындар айын крінеді);

в-алыан кезде;

д-шырт йыда жатанда.

15-сурет. Адам миы шйде

блігіні электоэнцефалограммасы.

Электроэнцефалограмма арылы миды биолотенциасыны трлі ритмдерін баылауа болады. Ритмдер р трлі:

1.бір секундта 8-12 жиілікпен тетін альфа-ритм;

2.бір секундта 14-16 жиілікпен тетін бета-ритм;

3.бір секундта 3,5-7 жиілікпен тетін бета-ритм;

4.бір секундта 3,5 жне одан да аз жиілікпен тетін дельта-ритм т.б.

Ми абыыны функциялы алпы згерсе,жазу да згереді. Мысалы,адам йытаанда оны миындаы альфа жне бета толындар бседеп,оларды орнын солын толындар басады. Ал адам ояу отыранда оны миы жарты абыында туатын озу эферренттік жолдармен белгілі бір жмыс мшесіне келеді де,белсенді реакцияа айналады. озуды осындай уатты трінде арама-арсы боланымен,онымен тыыз бірлікте тіп жататын физиологиялы тежелу процесіні де организмге тигізер пайдасы зор.

Тежелу процесі-жйке клеткаларыны рекетсіз пассивті алпы емес екендігі ылымда аныталан мселе. Керісінше,тежелу-нейронны энергетикалы уатын жаыртуа атысып отыратын белсенді процесс. Шынында да,нейрон клеткаларына потенциалды энергия беруде тежелу белсенді рл атарады. Тежелуді бірнеше трі бар:

1. Сырты тежелу-клдене тітіркендіргіш серінен шартты реакция тотап алады. Мселен,шам жананда,шартты рефлекс салдарынан итті сілекейі аа бастаанымен,кенеттен оырау аылса,сілекей тотап алады. йткені,жйкелік рефлекторлы тежелу процесі туады. Мндай тежелу жре пайда болмайды,организм бойындаы жйкелік рекетті тума механизмі. Сондытан тежелуді бл трін шартсыз пассивтік тежелу деп те атайды.

2. Шартсыз тежелуді таы бір трі-шектен тыс тежелу. Мндай тежелде жйке клеткаларыны ызметі солыдайды. йткені,озуды кшеюіні шегі бар. Солшекке жеткенде ми абыыны рі арай озуы тотайды да,оны орнын шектен тыс тежелу басады. Тежелуді бл трін физиологияда кейде ораныс шектелуі деп те атайды. йткені,тежелудібл трі клеткаларды шаршаудан сатандырады.

3. Ішкі тежелу белсенді сипатта болады. Организмде жре пайда болады. Ол белгілібір жадайа байланысты. Мны ылымда шартты тежелу деп те атайды. Оны трі-снетін тежелу. лсін-лсін шартсыз тітіркендіргішпен бекіп отырмаса,шартты рефлекс шіп алуы ммкін. Алайда,шартты сигнал мен реакция арасында уаытша жйкелік байланыс млдем жойылып кетпейді. Шартты сигнал айта берілсе,шартты реакция жаырады.

Тежелуді таы бір тобы-дифференциалды тежелу. Бл ішкі тежелуді те нзік трі. Ол ми абыыны зіне келіп тскен серлерді жіктеп,ажыратуына байланысты. Шартты рефлекс орнатуды бастапы кезеінде оны бір ана емес,бірнеше сас сигналдарды кпшілігіне жауап ретінде туа берілетіндігі арнайы зерттеулермен длелденген. Мселен,таматы сигнал ретінде белгілі музыкалы дыбысты олданып,итке шартты рефлекс жасатса,алашы да ол сол дыбыстарды сас трлеріне реакцияланады. Бл жайтты психологияда генерализация деп атайды. Дегенмен,итке трлі музыкалы дыбыстармен сер еткенде,зге дыбыстара серленбей,тек ми сигналына ана сілекей аызатын болан. Міне,осындай белгілі бір серге ана реакцияласып,ал соан сас дыбыстара келгенде жауабын тотатуды дифференциалды тежелу деп атайды.

Шартты рефлексті кешігуі-тежелуді бір тармаы. Мндай тежелу итке таматы кешіктіріп беріп сер ету нтижесінде байалан ішкі тежелуге байланысты шартты рефлексті кешігуі.

йылы тежелу. Тежелуді бл трін кейде жаймалы тежелу деп атайды. йткені,тежелу процесі ми абыындаы орталытара тгелдей жайыланда жне йылайда болады. йытаан кезде адамны ми абыындаы орталытармен бірге ми баанасындаы орталытар да тежелді. Мндай алыпта сана болмайды,сезгіштік млдем бседейді,шартты рефлекстер сніп,ми тыныады. Біз бл жайттан тежелу мен озуды зара тыыз байланысты физиологиялы процестер скендігін аны аарып,оларды немі тіп жататындыына кз жеткіземіз жне бл процестер ми жмысыны негзгі задарына баынады.

Миды талдау жне біріктіру ызметі. Талдау мен біріктіру организмні немі згеріп отыратын ортаа бейімделіп шартты рефлекс жасауы шін ажетті жйелі процестер. Сондай рекеттері арылы организм зіні мінез-лын тіршілік ортасымен сйкестендіріп отырады. Сондытан,миды талдау мен біріктіру ызметі организм мірі шін негізгі шарт.

Талдау дегеніміз-ортаны ішінен организмге сер ететін крделі нрселерді талдап ажырату рекеті. Ал біріктіру керісінше,сол талданан жеке нрселер мен элементтерді басын рап біріктіру,ттастырып комплекс жасау рекеті. Мселен,жануарлар шін рбір сыбдыр,р трлі клеке,болмашы иіс,ауадаы нзік дірілдер т.б.сондай серлер таматы не ауіп-атерді алыс-жаындыын хабарлап отыратын сигналдар. Жануарлар сол сигналдар арылы здеріне тнген ауіпті жадай не тама туралы уаытында хабар алып отыру нтижесінде ана,басаша айтанда миды талдау жне біріктіру рекетіне сйене отырып,тіршілік етеді.

Талдау мен біріктіру рекеті хайуанаттар тіршілігінде аншалыты маызды болса,ал осы жйкелік рекеттерді адам мірінде атаратын ызметі мен алатын орны одан да жоары. Талдау мен біріктіру рекеттері мегеріп,оларды мн-жайын тсіну,кнделікті іс-рекет пен тжірибеде олданып отыру адам психикасын жетілдіре тсудегі ажетті шарттын бірі.

Шартты жне шартсыз рефлекстер «Рефлекс» деген ымды ылыми трыдан арастырып,оны табиатын ашып крсеткен-И.М.Сеченов пен И.П.Павлов. зіні «Бас миыны рефлекстері» деген ебегінде И.М.Сеченов: «мірді саналы жне санасыз рекеттеріні барлыы да шыуы тркіні трысынан -рефлекстер» деп анытайды. Ал И.П.Павловты жоары жйке ызметі жайындаы идеяларыны брі ттасымен рефлекторлы теория. «Рефлекс» латын сзі,азаша-са,бл сзді маынасы-бейнелеу. Рефлекс-организмні жне оны жеке оны жеке мшелеріні сырты жне ішкі тітіркендіргіштерге айтаратын жауабы. озу процесіні рецептордан орталытара жетіп,организмні реакциясына дейінгі жрген жолы рефлекс доасы деп аталады.

Рефлекс доасы арапайым жне крделі болып екіге блінеді. арапайым рефлекторлы доа кемінде ш нейроннан(аффенттік,аралы,эфференттік) ралады. арапайым рефлекторлы доана бойымен жріп отыратын озу-шартсыз рефлексті физиологиялы негізі. Шартсыз рефлекс тума былыс. Оны орталытары жлын мен ми баанасында орналасан. Крделі рефтекторлы доа бойымен жріп отыратын озу шартты рефлекстерді (жре пайда болатын,айталау нтижесінде туатын рефлексті) физиологиялы негізі. Бл рефлексті орталыы-ми абыы. Крделі рефлекторлы доаны рылуына кптеген нейрондар атысады. Ми жмыс органына хабар жеткізумнн шектелмей,зі жолдаан хабарлардан малмат та алады. Сырты ортадан хабар ала алмаса,миды организмдегі трлі тітіркендіргіштерге жауап беруі иындар еді. Айналадаы былыстар жайында тиісті мліметтер алу нтижесінде ана ми наты мтажын теуге бадарланып отырады.

Кейінгі зерттеулерде рефлекстерді тек жасалуы мен ш мшелі доа принципімен шектелмейтіндігі,яни рефлекс ызметі жмыс орнына жетумен аяталмай,сондай-а миа айтадан хабар жеткізіп отыратындыы аныталып отыр. Кибернетика ылымыны алыптасып,жарыа шыуынан лдеайда брын кеістік физиолог алым П.К.Анохин сынан теория 1935 жылы белгілі болып,рефлекс жайындаы ілім шыармашылыпен дамытылан. Ал физиолог Н.А.Бернштейн рефлекстерді доамен емес, «рефлекс шебері» арылы жасалатындыын ашып крсетті. Бл тжырымны азіргі кездегі наыз ылыми тсінік екенін тжірибе длелдеп отыр.

Шартсыз рефлекстер мен шартты рефлекстерді мн-жайын жалпы рефлекторлы теория трысынан арастыранда,оларды зіндік ерекшеліктерін атап крсеткен тымды болма. Шартсыз рефлекстерді мынандай ерекшеліктері бар:

1. Шартсыз рефлекс тума. Рефлексті бл трі тума боландытан,траты.

2. Шартсыз рефлекстер жлында,ми баанасында жасалады. Рефлексті жасалуы шін ешандай шартты ажеті жо.(мысалы,тама ауыза тсісімен,сілекей пайда болады).

Ал шартты рефлекстер организмде жре-бара,ми абыында жасалады. Ол уаытша,шартты рефлекстер жасалу шін мида шартты жне шартсыз екі трлі тітіркендіргіш мезгіл жнінен штасып,соны нтижесінде уаытша жйкелік байланыс орнауы ажет. Сондытан шартты рефлекс жасалу шін организмні сырты ортамен уаытша байланысы орныып,атаратын ызметіне орай сигналды сипатта болады. Шартсыз рефлекс пен шартты рефлексті жасалуы 16,17,18-суреттерде бейнеленген.

16-сурет. Шартты рефлексті жасалу жолы.

І. Сілекей шыаратын шартсыз рефлекс; ІІ. Жарыты серімен мидаы кру орталыында озуды пайда болуы; ІІІ. Жарыпен(шартты тітіркендіргіш),тамапен(шартсыз тітіркендіргіш) кшейту,мида бір мезгілде озуды екі алабы пайда болады; VI. Шартты рефлексті пайда болуы.

Осындай ерекшеліктеріне орай рефлексті екі тріні арасында ешандай байланыс жо екен деген ате тсінік тумауы керек. И.П.Павлов пен оны ылыми ызметкерлеріні за жылдар бойы жргізілген тжірибелері шартты рефлекстерді сырты жадайды згеруіне сйкес жне сол жадайлара бейімделу нтижесінде шартсыз рефлдекстерге ауысып отыратындыы дллдеп береді. Сйтіп екі трлі бл рефлекстерді арасында зара байланыс болып отыратындыы наты мысалдармен аныталды. Шартты рефлекстерді жасалуы негізінен организмні сырты тітіркендіргіштерге серленіп,миды белгілі алабында озу процесіні пайда болуы жне сол тітіркендіргіштерді айталануы мен жйкелік байланыстар нтижесінде ныаяды. Мны И.П.Павлов ми абыындаы уаытша жйкелік байланыс деп атады. Осындай байланысты зерттеу шін жары жаылып,итке тама берілген. Кейін бл тжірибе айталанбаса да,ит сілекей шыара берген. Жеке аланда оан млдем атыссыз,бейтарап тітіркендіргіш болып саналатын жары тамапен бекіндірілуі нтижесінде ит шін биологиялы маызы бар тітіркендіргішке айналып отыр. Организмге ажетті осы трізді былыстарды білдіретін р трлі сырты тітіргендіргіштерді серінен пайда болатын ми абыыны ызметі сигналды ызмет деп аталады. Шартты рефлекстер табии жадайда да,сырты ортаны згерген жадайларына да байланысты жасалады. Мысалы,жабайы адарды кейбірі адамды алаш кргенде сескенбеуі ммкін. Біра адам оларды стай бастаса,жануарлар з мінез-лын згертеді,адамды крісімен тыылады,не ашуа тырысады. Демек,мндай жадайда жасалан рефлекс адар тіршілігі шін те пайдалы шартты рефлекс болып табылалды.

Бірінші жне екінші сигнал жйелері. Жоары жйке ызметіне жргізілген за жылы зерттеулерінде физиолог алым. «Сигнал»-латын тілінде «сигнум»,азаша-белгі,таба деген сз. И.П.Павлов осы сигналдарды жйке жйесіні ызметіндегі ерекшеліктерді білдіретін шартты белгі ретінде алып олданады да,оны табии мн-жайын тдірибелік зерттеулер арылы тсіндіреді.

Миды ызметінде екі сигналды жйе бар. Оны бірі-заттармен бетпе-бет кездескенде тері,кз,ла т.б.мшелер арылы тйсіну,абылдау,елестету. Бл-жануарлара да,адамдара да тн бірінші сигналды жйе. Жануарлар мен жндіктер шін айналадаы дыбыс,жары толындары,ысым,затты химиялы рамы,табии ортадаы физикалы,химиялы сипаттар сигнал болады. Бірінш сигнал жйесі ебек процесіні трлерінде де маызды орын алады. Сондай-а,ол суретшіні,сазгер мен жазушыны,аын мен ртісті шыармашылы иялыны сырта шыуы шін ажетті шарт. Таылым мен трбие істерінде,оыту процесінде крнекілікті кеінен пайдаланып отыруды психологиялы негізі осы бірінші сигналды жйе болып табылады. Айналадаы болмыс пен шынды жайында дрыс елес тудыру да бірінші сигнал жйесіні ызметіне байланысты.

Адамны леуметтік ортада тіршілік етіп,зін оршаан ортадан ажетті мліметтер алып,елестерін,танымды рекеттерін нерлым тередете тсуіне ммкіншілік тудыратын таы бір жадай бар,ол екінші сигналды жйе. Сз,сйлеу жне соны негізінде туатын уаытша байланыстар екінші сигналды жйеге жатады. Сигналды бл трі тек адам баласына ана тн. Бл бірінші сигналды сигналы. Мны мнісі мынада: адам з сезім мшелері арылы танып білгендеріні мазмны мен тр-сипатын абылдап ана оймай,дыбысты тіл мен сйлеу рекеті нтижесінде оларды айнытпай бейнелейді. Ол шартсыз сйлеу мен сз арылы уаытша жйкелік байланыстар жасауа абілетті. Мндай ерекшелікті болуы адамны жоары жйкелік рекетіні жндіктер мен жануарлар рекетінен сапалы айырмасыны бар екендігін длелдейді. Дыбысты сз бен сйлеу рекетіне сйкес заттар мен былыстарды белгілеп ана оймай,оны сипат асиеттеріні ажыратуа да,абстракциялауа да,дерексіздендіруге де адамны кші жетеді. Сйтіп,сз шартты тітіркендіргіштердін рлін атарады. Ал жануарлар дниесінде шартты рефлекс биологиялы мні зор брыны бейтарап тітіркендіргіштермен байланысуы ажет. Екінші сигналды жйені бірінші сигналды жйеден бліп алуа болмайды. Олар бірімен-бірі зара тыыз байланысты. Екінші сигналды жйе бірінші сигналды жйеге сйеніп ызмет атарады. йткені,адамны екінші сигналды жйе арылы алынан білімі шындыты дрыс бейнелемеуі ммкін.

Біз жоарыда бірінші сигналды жйені жануарлара да,адамдара да тн былыс екенін атап крсеттік. Алайда,бірінші сигналды адам мен жануарлдарда бірдей болуы оны тек физиологиялы механизіміне ана байланысты. Дегенмен,бл екі сигналды жйені іске асуы мен алыптасуын танымды рлі жаынан арастыратын болса,онда екеуіні айырмашылыы бар. Бл айырмашылы адам мірінде оамды,леуметтік факторларды басым болуынан туындайды.

Динамикалы стереотип. Бл ылыми физиологиялы терминні мнісі «дииамикос»,азаша-озалыс жадайында болу, «стресс тупое»-азаша атты таба деген грек сздерінен шыан. Динамикалы стереотип белгілі тітіркендіргіштерді бір алыппен за уаыт бойы айталап отыратын болса,ми абыында озу мен тежелуді траты,бір ізге тскен жйелері алыптасады. Соны салдарынан рефлекстерді бекіген жйесіні айта жаыртып отыру кп кш жмсауды талап етпейді. Мысалы,итке крделі тітіркендіргіштерді жиынтыы ретінде бірнеше рефлекстер туызылса(оырау,жары,метроном т.б.) жне олар жеткілікті трде белгілі ретпен айталанатын болса,кейін осы тітіркенліргіштерді біреуімен ана сер етсе болды,ит брыны жауап реакциясын тгелдей айта жаыртады. Осы секілді немі айталанып отыратын тітіркендіргіштерге организмдерді тселуін жне соны нтижесінде ми абыында озу мен тежелу процесіні жасалуын динамикалы стереотип деп атаймыз. озу мен тежелуді осындай біралыпты стереотиптері сырты ортадан келетін тітіркендіргіштерді бірсыдыры траталан жадайында ана жасалады. Динамикалы стереотиптер сырты ортаны згеруіне арай жаадан жасалып,ал сол ортаа сйкес келмеген жадайларда айтадан жаырып трады. Адамны р алуан дадылары мен деттері,мінез-лы бітістеріні біралыпты кріністері осы динамикалы стереотиптерден трады жне адамны бірсыпыра психологиялы ерекшеліктеріні табии ылыми негізін райды. Динамикалы стереотипті танушы,зерттеген-И.П.Павлов.