Темперамент туралы ілімні дамуы

азіргі кезде темперамент сангвиник,флегматик,холерик,меланхолик деп аталатын типтері туралы психологияда ерте замандардан бері алыптасан тарихи мліметтер белгілі бір жйеге келтіріледі. Гиппократтан со Римні ататы дрігері алым Гален (129-199 жж.) темпераментті санын кбейтіп он шке жеткізді. Ол темперамент трлерін Гиппократтан згеше,яни оны физиологиялы ерекшеліктерімен оса,психологиялы,тіптен адамны адамгершілік асиеттеріне атысты сапалармен байланысты деп тсіндірді.

Ал медицина ылымыны ерте замандаы кілдері темперамент жайындаы ілімді ышамдап,оны брыны трт типін сол алпында алдырды. XVIII асырда ататы неміс философы И.Кант (1724-1804) 1798 жылы жары крген «Антропология» деген ебегінде темпераментті трт тріне сипаттама беріп,оларды тек психологиялы асиеттер деп анытады. Темперамент туралы ілім жаа дуірге дейін,негізінен психологиялы асиет деп саналып келді. Осы кзараса сйкес енді темперамент типтері жайындаы мазмн мнісі згере бастады. Темперамент трлерін тек физиологиялы ана емес,психологиялы ерекшеліктері трысынан арастыруа баса мн берілетін болды. Бл мселеге келгенде И.Кант сезім кйіні рилы болуымен бірге адам з іс-рекетіні белсенділік дегейі арасындаы атынастара туелді болып отырады деген пікір айтты. Ал XIX асырды соында йгілі неміс психологы В.Вундт темпераменттер адамны «жан дние тебіреністеріні» кш-уаты мен жылдамдыыны араатынастарына туелді болады деп есептеді.

Мндай пікірлер,темперамент типтеріне трліше сипаттама беріп,оларды трлерін ркім зінше анытауа тырысты. Мселен,Гален темпераментті трт тріні баса да бірнеше трі болады десе,зге зерттеушілер алты,тіпті сегіз типі болады деген пікірлер айтты. И.Канттан баса да бірсыпыра оымыстылар темперамент ерекшеліктерін адамны жек басына тн мінез-лы сипаттарынан бліп арастыра бастады. Алайда,темперамент пен адамны даралы сипаттарын білдіретін психологиялы згешеліктерді анытап крсетуді натылы тіректері мен лшемі за жылдар бойы айындала оймады.

Темперамент туралы ілімні тарихын сз еткенде,оны типтерін тсіндіру барысында екі трлі баытты тартысы боландыын ескерген жн. Оны бірі-неміс психологы Кречмер мен американ психолгы Шелдонны темперамент типтері ішкі секреция бездері ызметіні араатынасына байланысты болады деп санауы. Ал екінші баыт И.П.Павловты жйке жйесі типтеріні ызметі жайындаы ілімі. Бл ілім темперамент типтері жайындаы тсінікті ылыми трыдан дйектеп,сара жола салды. Темперамент жайындаы бл зерттеулерден баса неміс анатомы Гейне мен крнекті орыс педагогі П.Ф.Лесгафтты (1987-1909) кзарастарын да атап ткен жн. Гейне темпераменттерді трліше болуы жйке жйесіні тонусына байланысты десе, орысты антрополог алымы Зеланд мндай р трлілік ми абышасындаы молекулярлы озалысты жылдамдыы мен біркелкілігіне байланысты дейді.Ал П.Ф.Лесгафт темпераменттер ан сауыттарыны жуандыы мен кедігіне байланысты деген тжырым айтады.

Темперамент жайында арнайы сз етіп,оны типтері мен трлерін,адамны мінез-лы мен р алуан имыл-рекетіндегі кріністерін тлім-трбие істерімен штастыра отырып іздестірген-аза халыны крнекті жазушысы Жсіпбек Аймауытов. Ол зіні 1928жылы Мскеуде араб рпімен басылып шыан «Жан жйесі жне нер тадау» деген ебегінде тек темперамент трлеріні ана емес,жалпы психология ылымыны зекті мселелерін з кезіндегі ылымны дегейінде арастырып те нды пікірлер айтты.

Темпераментті физиологиялы негіздерін ылыми трыдан дйектеп тсіндірген-академик И.П.Павлов.Жйке жйесіні типтері мен абыындаы озу,тежелу процестеріні негізгі ш белгісі-озу мен тежелуді кші,оларды тепе-тедігі жне озалыштыы жиынтыынан трады.Жйке процестеріні кші ми абыыны жмыс істеу абілетіне немесе сырты ортаны трлі тітіркендіргіштеріне жатады. анны пропорциялы млшері кп болса-сангвиник(латынша-сангуис),сл кп болса-флегматик(грекше-флегма),т кп болса-холерик(грекше-холе) жне кшті пропорция ара тте кп болса-меланхолик(грекше-мелаинхоле) деп трт типке блінген. Сол кезден бастап ылымда темперамент атауы траты орын алды.