Темперамент типтеріні згеруі жне адамны жеке басыны мінез- лындаы крінісі,оларды трбиелеу

Жйке жйесіні типтері згеріп дамиды.Бл жайтты И.П.Павлов з ебектерінде ерекше атап айтан болатын.Жйке жйесі іс-рекетіні дамуы мен згеруі тек оны табии типтерін ана билеумен шектеліп оймай,организм тіршілігі згерістеріні бріне дерлік сер етеді.Жоары жйке ызметінде адамны шексіз-шетсіз жаа байланыстар жасауа кшті абілеті жне пластикалы тзімді асиеті болады.

Адам мірінде жасалан уаытша байланыстарды траты жйесі оны ылыына,іс-рекеттеріне крделі згерістер енгізеді.Кісіні оамды-леуметтік кзарастарыны намды асиеттерін жетілдіріп дамытуына сер етеді.Жеке адамны даралы згешелігі болып саналатын мінезі уаытша байланыстар жйесі бойынша алыптасады.Осы орайда,біз темпераментті жйке жйесіні туа пайда болатын типтік асиеті,ал мінезді адам бойында жре пайда болатын психологиялы ерекшелік екеніне кз жеткіземіз.Балалар мен шкірттерді психикалы дамуында оларды мінез ырлары жетіліп,темперамент мінез рамына осылады.

Темперамент типтерінжасы жаман деп ажырату дрыс емес.йткені,рбір темпераментті жарамды,жарамсыз,намды,намсыз сипаты болатындыына кз жеткіздік.Мселен,стамсыз холнрикті шапша имылдап,істі жігерлі атаруа баулу флегмаиктен оай.Ал флегматикті салматы,сабырлы болуа йрету холерикті йретуден жеіл.Сангвиникті сергек,айырымды асиеттері,флегматикті асыпайтын салматылыы,холерикті жігерлілігі,меланхоликті за саталатын тере сезімі темперамент типтеріні аса баалы сипаттары болып табылады.

Темперамент ерекшелігіні намды асиеттерін баланы бойына сііру шін оларды жастайынан трбиелеп,мінез-лытарыны жаымды ырларын алыптастырып отыру-ата-аналарды,стаздар мен трбиешілерді борышы жне оам алдындаы жауапты міндеті.Сондай-а,тлім-трбие істерінде балалар мен шкірттерді бойындаы темперамент типтерінен хабардар болып,оларды даралы ерекшеліктерін ескеріп отыруды да маызы зор.

Баланы типтік сипатын жасы білу шін флегматикті жмысты,саба кездеріні басында адаалаан жн.Дер кезінде ескерілмей,назардан тыс алан бала темпераментіні намсыз жатары кімге болса да опы жегізуі ммкін.Мысалы,сангвиникті ісін бастаан кезінен баылауа алу керек. Олай етпеген жадайда ол ауытып кетуі ммкін.Бала саба стінде,зіліс кезінде тртіпсіз ылы крсететін болса,оны зіндік даралы ерекшелігіне орай ралуан діс-тсілдермен ыпал ету тиімді болма. Меланхоликке мндай жадайда стазды суы абапен бір арааны да жеткілікті. Ал холерикке байсалды нмен ата ескерту жасау, ажет боланда оны айталау да керек. Тлім-трбие істеріні басты масаты — шкірттерді темперамент типтерімен жете танысып, оларды намды асиеттері мен сапалы ерекшеліктерін дамытып отыру.Тлім-трбие, мір тжірибесі темперамент типтерін- дегі кейбір ылытарды дамытып, жаымсыз жатарын тежеп отыруды талап етеді. Мысалы, холерикті кйгелек, ашуланыш, былмалы,оыс ылытарын, мазасыздыын, менмендік сипаттарын тежей отырып, оны алырлыын оу материалын ына білуге баыттаан абзал. Сангвиникті жеілтек, тиянасыз, стірт ылытарын трбие арылы згертіп, намды сипата айналдыру керек. Флегматикті керенау, жалау, салын ы­лытарын жрек тебірентерлік ткір сезімге айналдыруа, сергімейтін мінезін лсне кнделікті тіршілігімен ана шылданатын рекетін згертіп, оны оамды релі істермен айналысуа баулуа болады. Болмашы нрсені кілге ауыр алатын кінмшіл, уайымшыл, тйы ылыты меланхоликті де ажырсыз, селос мінезін з­гертіп, баса типе жаындастыруа болады.

Темперамент типтерін трбиелеуді баланы ерік-жігерін, мінез бітімін, сезім-эмоцияларын дамытумен штастыра жргізген тиімді болма. Ерік-жігері кшті адамны з темпераментін трбиелеп, намды сипатта­рын жетілдіруі оай. Еркі кшті адама темпераментті андайы болса да жарасымды. Мселен, наыз холерик темпераментійі кілі болан лы олбасшы А. В. Суво­ров — ерік жігеріні аса кштілігі нтижесінде темпера­мент жетегінде кетпей, батылды пен ерлікті керемет лгісін крсетіп, Отаныны рметінё бленген жан.

Сонымен, темпераментті адам психикасындаы мнін жоары баалай отырып, оны адам бойындаы таби­и асиет — жйке жйесіні типтерімен байланысты екеніне кз жеткіздік. Деенмен, темперамент адам пси­хологиясыны бкіл дерлік мазмн-мнін рай алмайды. мір-тіршілігінде адамны темперамент сипаттары ,згеріп, жаа сапалара ие болып отырады. рбір адам­ны темпераменті оны психикалы рекетіні сырты крінісінде із алдыранымен, аыл-ойыны, дние танымыны дістеріне елеулі сер ете алмайды. йткені, темперамент — адамны дара психологиясыны зіндік бір сипаты ана.

XX тарау. мінез § 1. Мінез. Мінезді фенотиптігі, темпераментті генотиптігі

рбір адам баса адамдарда зіні даралы згешелігімен ерекшеленеді. Бл орайда, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. «Мінез» деген пси­хологиялы асиетті тркіні гректі «характер» деген сзінен шыан. Мнісі-із щалдыру. Психологияда бл— дербестік маынасы бар адама байланысты ым.

Мінез — рбір адамны жеке басына тн зіндік пси­хологиялы асиеттер мен ерекшеліктерді жиынтыы.Мінезді асиеттері мен ерекшеліктері ркімде рилы жадайда байалып, адамны сол жадайлара атынасын білдіреді- Мінез ерекшеліктері — адамны дара­лы зіндік психикалы асиеттері. Дегенмен, адам бойындаы ерекшеліктерді брі бірдей, мысалы, естуді нзіктігі, кзді кргіштігі, есте сатауды шапшадыы, аыл-ойды тередігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды.

Адам мінезіні кріністері рбір жеке жадайда, оны оиалара атысуынан аарылады. Адампы іс-рекет сапасы сол іске деген атынасымен атар ерік-жігеріне, кіл-кйіне, зейініне, аыл-ойына да баіілаііысты болады. Соны нтижесінде адамны эр алуан психикалы проестері оны іс-рекет трлеріне ыпал етіп, адамны аыл-ойын, кіл-кйін, эмоциясын, ерік-жігер асиетте- ріні ерекшеліктерін айын аартады.

Адам мінезіні даралы ерекшелік екендігін ылым тарихында тыш рет сипаттап жазан — ертедегі грек философы Теофраст (б. з. д. IV—III ). Біра, ол мінезді адамны адамгершілік сапасына тн асиет дейді. Лабрюйер де (XVIII .) «Теофраст мінездері» дегец ебегінде мінезді осы маынада олданан. Алашы кезде мінез адамны леуметтік-адамгершілік ерекшеліктерін білдірген. Бл — рине, темпераментке кері анытама. йткені, темперамент — адамда туа пайда болатын генотипті организм асиеті. Осы кзараса орай, мінез — адамны туа пайда болатын фенотипті ерекшелігі.

XIX асырда француз, алымы А. Бен мінезді тек психологиялы ерекшелік, дара адамны аыл-ойы мен сезіміні лсне ерік ерекшеліктеріні асиеті деп санады. Т. Рибо мінезді сезім мен ерік ерекшелігі десе, ал орыс медигі рі педагог П. Ф. Лесгафт ерік асиеті деді.

И. Кант (XVIII .) мінезді темпераментпен салысты- ра отырып, оны адамда жре пайда болатын асиет деп анытады. Сондай-а, ол адамны даралы асиеттерін- дегі туа пайда болатын ерекшеліктер мен жре пайда болатын ерекшеліктерді бліп крсетеді. Т. Рибо мінезді адамда туа пайда болатын икемделу десе, ал Малапер, Фулье т. б. мінезді туа пайда болумен катар жре пай­да болатын ерекшеліктері де бар дейді. Полан мінезді барлы сипаттары адамны тіршілік жадайымен байла­нысты деген пікір айтады.Сонымен, мінез жніндегі осындай екі трлі кзарас азірге дейін зара талас- тартыс туызып келеді.

Лтты мінез

лтты мінез адамдарды тарихи алыптаса бірлестігі мен ірі топтары болып саналатын этносты, лт- ты, халыты мір тіршілігі мен леуметтік жадайыны т.тастыы арылы танылады. рбір халы пен лтты, этносты зіндік мінез-лытарыны ерекшелікте­рі болатындыы — тарихи шынды жне объективті фак­тор. аза халыны тркі тектес зге халытардан ерекшеленіп тратын зіндік сипат-асиеттері бар.Ыбырай Алтынсарин ебектерінде з халыны мінез- лына тн бірсыпыра асиеттерді атап крсеткен-ді. Оны анытауынша, аза халына арапайымдылы пен кішіпейілдік, ашы-жарын кіл мен кепейілділік, зге нсілді адамдара деген досты жне сыйласты кзарас, онажайлылы сияты асиеттер тн. Сондай-а, оларды бойында зге де мінез-лы сипаттары бар. Бл орайда, азатардыц з жері мен Отанына, туан еліне деген шексіз сйіспеншілігі, мал шаруашылыымен айналысуа икемділігі, меймандостыы мен балажандыы, мірді иыншылытары мен ділетсіз істерге тзімділігі, сз нерін ардатауы, шешендік абілеті, едбексйгіштігі мен шыдамдылыы оларды жалпы лтты асиеттері болып табылады. р­бір лт пен лыса, этнос пен тайпаа тн асиеттерді жай-жапсары — леуметтік психология саласы — этникалы психологияны зерттейтін тел пні.

Адамны мінез-лыны згеріп отыруына леумет­тік жадайдыд немі ыпал етіп, оныд жаа сапаларын алыптастырып отыратындыы.ылыми трыдан аныталан тарихи шынды жне объективтік фактор.

Мінезді физиологиялы негізі. Динамикалы стерео­типмінез.Адам мінезіндегі рбір ерекшелік белгі­лі жадайлара сйкес крініс береді. Мндай ерекше- діктерді зіндік физиологиялы механизмі бар. Сондай механизмдерді бірі — динамикалы стереотип — жй­ке жйесіні таптаурын болып алыптасатын ызметі. Бл жоары жйке ызметіндегі шартты рефлекстерді жасалу жйесі. Ол немі болып отыратын шартты тітіркендіргіштерді жйелі трдегі ызметіне байланыс­ты. Динамикалы стереотип осы тітіркендіргіштерге бел­гілі бір жадайа байланысты реакциялар беріп, серле­ніп отырады. Бл былысты мні наты жадайды згеруіне сйкес орталы жйке жйесіндё рилы а- лып пайда болуында.

Адам мінезіні физиологиялы негізін ашып крсетуде ерекше орын алатын жайт-жоары жйке ызметіні тнптеріндегі ауыспалы былыс. Осы орайда, И. П. Пав­лов андай сигнал жйесіні, басым екендігіне арай адам мінезінід типтерін мынадай ш трге бледі. 1. Ойшыл тип — бл, негізінен, сезбен байланысты екінші сиг­нал жйесі рефлекторлы ызметіні басымдылыы.

2) Кркем тип — бірінші сигиалды шартты рефлекстіц басымдылыы. 3. Орташа тип — мнда екі сигнал жйе­сініц бір де бірі басымды крсете алмайды. Адамдар­ды кпшілігі осы орташа типке жатады. Адам мінезінде блардан баса

да мінез ерекшеліктеріні пайда болуына эсер етіп отыратын арнайы типтерді болуы ытимал. Темпераменттеріне сйкес эр трлі типтегі адамдарды ебексйгіштігі мен рекетшілдігі де трліше болып келеді.