Мінез жне темперамент

Мінез бен темпераментті зара байланысы оларды физиологиялы негізі арылы аныталады. Жйке жйе­сіні типтері адамны іс-рекеттерінен, мінез ерекшеліктерінен аны байалады. Мысалы, сангвиник адам басалармен арым-атынаста гімені бірінші болып бас­тайды, ал флегматик мндайда зін-зі тежеп, гімені тыдауа ыыласты болады. Сангвиниктер бетен адам­дармен гімелесіп, тез танысып кетеді де, брыны таныстарын шапша мытады. Ал флегматик адам мн­дайда те баяу, самарау болады. Адам мінезіндегі осын­дай кріністер оны динамикалы ерекшелігі немесе озалышты асиеті деп те аталады. Мндай ерекшелік­тер темперамент асиеттеріне негізделеді.

Мінездегі темпераментті рлі басаша жадайларда да крінеді. Осы ерекшеліктерден біз жйке жйесіні типтері шартты рефлекстерді жасалу-жасалмауына алайша сер ететінін байаймыз. Ал-шартты рефлекстер жйесі мінезді физиологиялы негізі екендігі млім. Сйтіп, темпераменттер адам мінезіні намды асиетте­рі мен намсыз жатарыны дамуына да ыпал етіп оты­рады. Мысалы, сырты жадайды олайсыздыы ары­лы холерикке араанда меланхоликті оп-оай ора етуге болады. Ал олайлы жадайда керісінше холерикті меланхоликке араанда батыр ету оайыра.

Мінез бен іс-рекет. леуметтік жадай мен тлім-трбие ісі жне оларды зара штастыы адамны пси­хикалы ерекшеліктеріне, мінез асиеттеріні дамып, алыптасуына р алуан рекеттері арылы сер етеді. Тр­лі іс-рекеттерді жзеге асуы адам мінезіндегі ылытар мен икемділікке байланысты. йткені, адам іс-и-мыл стінде трлі иыншылытара шырап, оларды алайда жеіп шыуды тсілдерін іздестіреді. Бл жайттар адам мінезіндегі, намды асиеттерді дамытып, тратандырады.

Мінезді намды асиеттері автоматталан рекет - дадыа айналады. Дадылар рилы істерге жаттыу, тселу нтижесінде алыптасады. Мндай дадылар адам мінезіндегі саналы рекеттер мен белгілі істі орын- дауа баытталан масатты крсетеді. Сйтіп, ол зіні ебек рекетіні жемісін сезіп, з кзімен креді, оан аанаттанады, бойындаы кш-куаты мен абілетіне де­ген сенімі артады. Мысалы, сабаа ыпты студент емтихандарды ойдаыдай тапсырады. . Оыан пндерін жйелі мегереді. Жолында кездескен кедергілерді же­іп, елеулі табыстара ол жеткізеді. Осындай рекет­тер бара-бара адам мінезіндегі намды асиет болып а­лыптасады да, оны айрат-жігерін шыдайды.

 

Еліктеу жне оны адам мінезін алыптастырудаы

Рлі

Бл жнінде лы Абай: «Болмаса да сап ба, бір алымды крсеіз»— дейді. йреншікті іс-рекетті бір тсілі — еліктеу, сондай болсам екен деп ниет білдіру.

Бала зіне наан адамны имыл-озалысына, іс-рекетіне еліктейтін болса, онда сол кісіні бала мінезіне, ішкі жан дниесіне серін тигізіп, мінез ерекшеліктеріні жасы жатарын алыптастыруа ыпал еткені. Адам мінезіне еліктеу оны іс-рекетіндегі лгілі жаы болса ана пайдалы болма. Осы орайда, баланы жасы крген стазына, дебнеттердегі кейіпкерлерге не тарихтаы саяси айраткерлер мен ебек ерлеріне еліктеуі оны мінез-лындаы намды асиеттерді алыптастырып, дамытуа ммкіндік береді.

Адам мінезіндегі кейбір ерекшеліктер мен асиеттер ді крт згерістерге шырауы да ммкін. Бл адамны тіршілік бейнесіне, сырты жадайды езтеруіне, сондай-а, талас-тартысты, дау-дамайлы жадайлара да байланысты. Мысалы, баланы жас кезіндегі басынан кеінірген иыншылытары мен керіс-жанжал арлсында суі, бір мектептен екінші мектепке ауысанда оан ойылатын талаптарды трліше болуы жне мектеп пен ата-ана трбиесіні арасындаы алшаты оан ерекше эсер етіп, мінез-лын згертетіндігі аныталан жайттар. Мндай жадайларда мінезді кейбір сапалары з­геріп ана оймай, соан ыайланып, алыптаса да бе­реді. Сонымен, адам мінезіні дамуы мен алыптасуы сырты жадайлар мен ішкі факторлара, тіршілік ет-кен ортаа, леуметтік жадайа, тлім-трбие істеріні нтижесіне байланысты болып, оларды брі адам бойында із алдырып отырады.

Демократ стаз К.Д. Ушинский бала мінезіні да­муы мен алыптасуын жаа отырызылып, кктей бастаан ааш кшетімен салыстырып, кктеп келе жатан ааша тырна даымен із салса, ол, есе келе шорланып, буынданып кетеді дейді. Сондытан, бала мінезін трбиелеу — рі нзік, рі игі масатты іс. Адамны мінезі - оны бкіл мір бойы іс-рекеттері мен ылытарына, зін-зі трбиелеуіне байланысты алыптасып, дамып отыратын психологиялы даралы асиет.

Халымызда «Баланы жастан» деген маал бар. Оны тпкі мні адам бойындаы жаымды мінез-лы пен нгі аснеттер бала кезден бастап алыптасады дегенге саяды.

 

X тарау. абілет