Тйсікті физиологиялы негіздері

Тйсікті табии-физиологиялы негізі организмні арнаулы жйкелік механизмі — талдаыштарарылы іске асады. Кибернетика ылымыны анытауынша, адам зін-зі басаратын аса крделі жйе болып саналады. Ал талдаыштарды сол жйені негізгі хабарлау ызметін атаратын мшелері деуге болады. Адам организмі сол талдаыштардан келіп жатан сигналдарды ыайына сйкес орталы жйке жйесіндегі функцияларын реттеп, бірде жаа эсер тудырып, бірде брыннан тіп жатан рекетті барысына згеріс кіргізіп, оны тзетеді, баыт береді. Сйтіп, ми абыында здіксіз тіп жататын крделі ызмет талдаыштар арылы жзеге асып отыратын кері байланыса сйенеді. Тал­даыштар ш бліктен ралады: а) шеткі (перифериялы) орган — бл сезім мшелері, рецепторлар деп аталады; ) ткізгіш блім — рецепторларды тиісті орталытармен байланыстырып отыратын афференттік жне эфференттік жолдар; б) мидаы орталытар (19- су рет).

Бірінші блік — рецепторлар— трліше рылан жйкелік аппараттар. Оларды атаратын кызметі- сырттан келген физикалы, химиялы тітіркендіргіштерді кшін жйкелік озуа айналдыру. Талдаыштарды бл сатысыида серді тек арапайым трде а­на талдау іске асырылады.

Екінші блік —ткізгіш-блім—

 

Тап аморлы жасап, сйлеуі мен естуінде мкістікті болдырмау шін дрігерлерге аратып тру керек. Бала сзіні наышты болуы мен оны р сзді дрыс айтуда есту тйсігіні алыпты дамуына байланысты. детте бала аыл-ойыны дрыс дамымай, кіліні жабырау болуын, саба лгеріміні тмендеуін есту тйсігіні мгістігінен деп санау керек.

Тері тйсіктері заттарды механикалы жне термикалы сипаттарыны теріге сер етуінен туады. Тию мен басу тйсігі, суыты, жылылыты,ауруды тйсіну де тері тйсіктеріне жатады. 1см²-дегі рецепторларды жмыс істеу абілеті сан жаынан немі ауысып отырады. Бір блігі жмыс істесе, екіншісі демалыста, ал шінші бір блігі жмыс істеуін доару не оан кірісу жадайларында болады.

 

20-cурет

Микроскоппен араандаы теріні рылысы.

1-ткше шаш, 2-тері безіні зегі,3-тыыз днекер тканьді абат, 4-май безі,5-ткшені ктеретін еті,6-болбыр днекертканьді абат,7-ткті тбі, 8-тері безі,9-эпидермис, 10-дерма,11-май клеткаларыны тбы, 12-ет ткані.

 

 

Терідегі афферентік жйке талшытарыны шында тйсіктерді рецепторлы функциясын атаратын трлі аппараттар бар. Адамны бойында,шамамен тию мен басуды тйсінетін 50 000 рецептор бар.Теріні 1 см² не 25 рецептора дейін орналасатындыы аныталан. Адам затты атты-жмсатыы,кедір-бдырлыы сияты сипаттарды сипап біледі. Сипау арылы затты тйсіну теріні ана ызметі емес,бл-крделі процесс. Оны ызметіне имыл-озалыс рецепторлары да атысады. Сипап сезу тйсігі олды атынасымен іске асады.

ол ебек ету мшесі ана болып оймай, дниетану шін де кшті рл атарады. Заттарды формасын, лкендігін,майдалыын, бжырлыын кзбен крмей-а, олмен сипау арылы ажыратамыз. Сезім мшелері сау адамдарды сипау тйсігі, детте нша кп жетілмеген. Тйсікті бл трі сіресе, лаынан айырылан,кзі крмейтін адамдарда ерекше дамыан. Мысалы зі соыр рі саырау, саау, американды йел Елена Келлер мен Мскеудегі Ольга Скороходова тері тйсіктерін жетілдіру нтижесінде Л. Брайль жйесімен оып-жазуды йреніп, ылыми ататар алан. О.И.Скороходова “Мен айналадаы дниені алайша танып білемін” деген(1974,1956) ебектер жазып, белгілі дефектолог маман болды.

детте, соыр адамдарда тері тйсігіні, сипау сезіміні жетекші рл атаратыны кмнсіз.

Тері(тактильдік) талдаыштарыны ноаттары тері беттерінде біркелкі орналаспаан.Арнаулы зерттеулер мен аныталан млеметтер бойынша тйсік ноаттарыны есебін мынадай санмен крсетуге болады: тию нктелері -1 млн.-дай, ауру нктелері-4 млн.-дай, суыты нктелері-250000-дай, жылылы нктелері-30000-дай. Мндай тактильдік талдаыштарды е кп орналасан жері ерін,тіл мен саусаты штары.Біз мны мшелерімізді сезгіштігінен байауымыза болады. Психологияда тактильдік тйсікті кеістік табалдырыын жне нктелер арасындаы ашытыты эстезиометр аспабы арылы лшеп білуге болады(25-сурет).

 

25-сурет.Спирменні эстезиометр аспабы.

 

Эстезиометр аспабымен аныталан е тменгі кеістік табалдырыы тілді шында болады(1,1мм). Ауру рецепторы (нерв штары) теріні кптеген жерлерінде орын тепкенін ауру ноаттарыны санынан байауа болады(4 000 000).

Терідегі температуралы згерістерді тйсінетін негізгі екі рецептор бар. Оны бірі-ызулыты тйсінетін руффини клеткалары, екіншісі-тмендеп, салындауды тйсінетін краузеолбалары. Сау адамны денесіне тн температураны шартты трде “физиологиялы нл” деп атайды. Айналадаы ортаны температурасы осы физиологиялы нлден тмен тсе бастаса, краузе колбалары тітіркенеді, егер де нлден ктеріле бастаса, руффини клеткалары оза бастайды.

Адам терісіндегі температуралы нктелер орта есеппен теріні 1 см² кеістігінде 6-23 суыты рецепторлары, 3 жылылы рецептор болады.Денені температуралы згеруіні е сезгіш жері- арын терісі, е нашар жері-ая терісі. Ая терісіні сезгіштігі бет терісінен екі есе нашар, жылылыты сезгіштігі трт есе кем болан. Температуралы талдаышты ми жарты шарларыны абыында тратаан жері-арты орталы атпарды бойы.

Иіс тйсіктерімрын кесірігіндегі кілегей абы клеткаларына трлі химиялы заттарды сер етуінен пайда болады. Кілегей абыта иіскеу клеткаларыны орналасан аймаы 5 см²-ден аспайды. Тітіркендіргіштер серінен туан озуды иіскеу рецепторы зіні бойымен ми жарты шарларыны астыы жаында орналасан иіскеу орталыына жеткізеді. Сол кезде талдау басталып, адам иіс трлерін айырып байайды

Иіс трлерін жіктеп білу ылымда лі жете зерттелмеген мселелер атарына жатады. Сондытан иіс трлері иіс шыаратын заттарды атымен аталады. Мысалы жусан иісі, лимон иісі, алма иісі, бензин иісі т.б. Иіскеу клеткаларына тітіркендіргіш ретінде сер ететін, оларда озу тудыратын-ауада газ немесе бу трінде шып жрген химиялы заттар. Адам ауаны ішіне тартып тыныс аланда, ауамен бірге кесірікке кірген химиялы элементтер иіскеу клеткаларына келіп ериді. Жануарлар мірінде иіскеу тйсігіні биологиялы рлі те кшті. Кптеген жануарлар з орегін иісі арылы тауып алып оректенеді.

Адам мірінде иіскеу рецепторыны рлі аса кшті болмаанымен, тіршілік ортасы мен мір тжірибесіне сйкес кшейіп, жетіле тседі. Иіс тйсіктері адамны трмыс салтына, ызмет сипатына арай дамиды. Мселен Африкадаы бушмен тайпалары арыстанны, жирафты, зебраны ізін иіскеп жріп-а оай тауып алады. Олар иісті е жасы ашы иттерден арты сезеді. Ал ндістанда жыланны жатан жерін иісінен білетін адамдар бар. Сонымен атар, жылан шаан малды,оны етін жеген адамадарда (о жыланны)исінен ажырата білу аза халына да тн асиет.

Иісті нзік сезіп, ажырата білу соыр, мылау, кере адамадарда ерекше жетілген. Олар бтен адамдарды,трлі нрселерді алыстан-а иісінен таниды. Адамны дамуында иіскеу рецепторы те ерте іске осылады. Мселен, жаа туан бала алашы жетіде-а анасыны емшек сті мен сиыр стін иісінен айырады да, емізіктегі стті сорысы келмейді. Жейтін таамны организмге пайдасы мен зиянын айыру шін де иіскеу талдаыштарыны адам міріндегі маызы ерекше.

 

Дм тйсіктері.Дмді айыратын мше-тіліміздегі дм бршіктері. Оны тітіркендіретін- белгілі дмі бар,суа ерігіш трлі химиялы заттар. Дм бршіктері тілді бетінде,жаты ішінде, тадайда, жтыншаты арты жаында орналасан. Оларды е кп орналасан жері-тіл аймаы. Дмді, ттті, ащы, тщы ышыл деп ажыратады. Тілді трлі бліктері дмні жоарыда аталан трт трін трліше сезеді. Ттті дмді тілді шы мен екі жа шеті тйсінеді. Егер лдебір нрсені тілді ортасына салса, адам кпке дейін оны дмін ажырата алмайды. йткені, дм сезетін бршіктер тілді ортасында болмайды.

Балада дм тйсіктері ерте дамиды. Блар трлі таамды заттарды асиеттерін айыру жолымен жетіледі. Дм тйсіктері адам психологиясына трліше сер етіп, дмді таамдар-адамны тбетін ашады.Тбет-дм жйкелерін оздыратын психикалы рекет. Асты кіл ойып, сйсініп ішу адама жаымды сер етеді. Желінетін таамны дмі тек дм тйсігіне ана емес,иіскеу тйсігімен де байланысты. Тмауратан адамны иіскеу тйсігі нашарлап, ас ішіп отыранда иіс тйсігі з ызметін атармайды да, дм тйсігіні тууына себепші болуа жарамайды. Соны салдарынан таамны дмін адам тйсігіне алмайды. Дм рецепторыны организм сашысы ретінде кзетшілік маызы да бар.

Кинестетикалы тйсіктеримыл мшелері кеістіктегі алпын згерткенде пайда болатын процестерге байланысты. Мндай тйсіктерді рецепторлары блшы еттерде,сйектерді бірі мен бірін байланыстырып тратын сіірлер мен тарамыста,екі сйекті бір-бірімен тйіскен буын аралыында болады. Оларды штары миды орталы атпарында орналасан.

Кинестетикалы тйсікті табиаты крделі. йткені,ол сапалы жаынан айырмасы бар бірнеше рецепторды бір мезгілде тітіркенуінен пайда болады. имылдарды орындаанда блшы еттегі рецепторлар шыны тітіркенуі блшы еттегі рецепторлар шыны тітіркенуі блшы еттерді тонусын тсіндіреді. Тарамыстаы жйке штарыны тітіркенуі блшы етті ысаруын, зорлануын білдіреді. озалу талдаыштары арылы адам з денесіні жне жеке мшелеріні озалуы, оларды тездігі мен кші, блшы еттеріні ысарып босасуы, керілуін тйсінуге ммкіндігі жайында здіксіз хабар алып отырады. Кинестетикалы талдаышты шетте (периферияда) не болып жатаны туралы миа тез хабар жеткізіп отыруын шері афферентания деп атайды. Денедегі р трлі кері афферентация деп атайды. Денедегі р трлі кері афферентацияа байланысты процестер адамны кздеген масатына сай келмесе, бл процестерді бгеп, млдем жойып жіберуге миды шамасы келеді. Айнала оршаан ортаны ыли згеріп отыратын жадайына байланысты организмні бейімделіп отыруын реттейтін кері афферентация-те керекті шарт.Кинестетикалы талдаыштарды кері афферентация жасау ызметі нашарлай бастаса, адамны крделі озалыс рекеті де кйрей бастайды. Оны кру рецепторы арылы баылап отырмаса, зіні жасаан имылдарын белгілі арнаа тсіріп отыруа адамны шамасы келмей алады.

Кинестетикалы тйсіктер адамны сйлеу рекетінде де ерекше орын алады. йткені ерін,тіл, дауыс шымылдыы атынасатын имылдарды длдігінсіз сйлеу ммкін емес. Жазуды да негізгі-кинестикалы тйсіктер. Проприорецепторлары ауруа шалдыан адам зі сйлеп отырмаса,жата жаза алмайды. Адам міріндегі толып жатан дадыларды кинестетикалы талдаыштарсыз мегеру ммкін емес. имыл-озалыс дадыларыны барлыына жуыы кинестикалы тйсікке сйене отырып жасалады.-

Органикалы тйсіктерадамны органикалы ажеттіліктерімен тыыз байланысты.Органикалы тйсіктерге арын ашу,тою,сусау, шаршау, жрек жне тыныс алу мшелеріні ызметіне байланысты туатын сезімдер мен ішкі органдарда пайда болатын тйсіктер жатады. Адам то, дені сау кезінде немесе іс-рекет стінде ттйсіктерді бл трін байай бермейді.И.М.Сеченов тйсіктерді бл трін “кмескі тйсіктер” деп атаан. И.П.Павлов мектебіні зерттеу нтижелері крсеткендей,органикалы тйсіктер адамны ”хал-кйіні” негізі болып саналады. Органикалы талдаыштар адамны кіл-кйіне ыли сер етіп отырады. Осы орайда ”Тойан жалтырайды,тоан алтырайды ” деген маал организмдегі органикалы тйсікке байланысты айтылса керек.

Статистикалы тйсіктердіте басу тйсіктері деп те атайды. Бл тйсікті рейепторлары ішкі латаы вестибулярлы апаратта (кіре берісте) орналасан. Статистикалы тйсік басты озалысын, денені кеістіктегі орнын, адамны те басуын бейнелейді. арышты мегеру дуірінде адамдарды статикалы тйсігін жетілдіруді маызы ерекше. Мселен, арышкер мамандарды даярлауда оларды вестибулярлы аппаратын жаттытырып, оларды кру, озалыс талдаыштарымен йлестіре дамытып отыруа баса мн беріледі. Адам 40 секунт ішінде денесіне салма тсуді жне салмасыздыты алмасуын трліше тйсінеді. Осы ерекшелікке сйкес адамдарды мынадай ш топа бліп арауа болады. Бірінші-жйке жйесі барынша тзімді адамда мндай жадайда онша иналмайды. Ал екінші біреулер тосын тітіркендіргішке кездескенде ыайсызданып,тез шаршайды,і бозарып, терлейді,жрегі айниды, здерін тияна таппай, алып жргендей сезінеді. шінші біреулер сл басы айналанын сезгенімен, бірте-бірте оан бейімделеді. Бл адамдарды жйке жйесі тзімді болады. Олар з денесін ерік-жігерімен билейді,эмоциялы тзімділігі мол, имыл-озалыстарын андай жадайй болса да йлестіріп, денесін дрыс бадарлай алады.

Вибрациялытйсіктер деп озалан заттарды ауаны толытуын денемізді сезінуін айтамыз. Мндаы негізгі талдаыштар-тйсіну мшелеріміз.Трт мшесі тгел, дені сау адамдарда бл тйсік байалмайды. Ауаны толып тербелуін ол лдеайда нзік трде, яни лаы арылы тйсінеді. Ал адам есту абілетінен айырылса, онда вибрациялы тйсіктер оны тіршілігінде ерекше орын алады. Кейбір саырау(кере) адамдар музыканы, нді кшті ынта ойан “тыдайды”. йткені, олар дыбысты вибрациялы сезімі арылы тйсінеді. Олар рояльда ойналан уендерді оны стіне олын ою арылы естиді. Мндай адамдар оркестрді тыдаанда, концерт залына баранда сахнаа теріс арап отыранды натады. Себебі, нзік дыбыс толынын олар арасымен тйсінеді. Музыка уені тйсініп дадыланан саыраулар оны жасы ынып, аа-руа деттенеді, брын ”тыдаан” музыкалы шыармаларын нінен таниды.

Соыр не саырау адамдар есік аан кісіні, танысыны келе жатанын, автомобильді дыбысын вибрациялы сезімдері арылы тйсінеді.Тйсікті бл трі барлы адамдарда бар. Біра біз одан грі жетілген талдаыштарымызды пайдаланатындытан, вибрациялы тйсікті ажет етпейміз.