Тйсікті жалпы задылытары

Біз тйсіктерді задылытары мынадай екі трге бліп арастырамыз. Бірінші-тйсіктер мен тітіркендіргіштер арасындаы санды атынаса байланысты психофизикалы задылытар; екінші-тйсіктер мен сезім мшелеріні алпына туелді психофизиологиялы задылытар.

 

Сезгіштік жне тйсік табалдырыы. Талдаыштарды рецепторларына сер еткен тітіркендіргіштерді брі бірдей тйсік тудыра бермейді. Тйсік тудыру шін тітіркендіргішті белгілі бір дрежелік млшері жне кші болуы керек. Бл жадай тйсіну процесіндегі тйсік табалдырыына байланысты. Тйсіну табалдырыыны шегі- абсолюттік табалдыры. Тйсікті абсолюттік табалдырыы деп те нзік сезілетін тйсік туан кездегі тітіркендіргішті аз ана шамасын айтады. Тйсік табалдырыы екіге блінеді, яни: тменгі минималды табалдыры жне жоары максималды табалдыры. Егер тітіркендіргіштер лсіз болып, тйсікті тменгі табалдырыына жетпесе, онда сер еткен тітіркендіргішті адам тйсіне алмайды. Мселен, блмені брышына барып, алыстау тран адам ол саатты тыылын естімейді. Себебі, саат тыылыны кші абсолюттік табалдырыа жетпейді. Абсолюттік табалдырыты кші адамны

 

абсолюттік сезгіштігін сипаттайды: абсолюттік табалдыры кші нерлым аз болса, абсолюттік сезгіштік сорлым жоары, ткір болады. Басаша айтанда,абсолюттік сезгіштікті млшері тйсікті абсолютік табалдырыыны млшеріне кері пропорциялы болады.

Тйсінуді абсолюттік табалдырыы тмен болса, онда абсолюттік сезгіштік сорлым жоары болады. Мны мынадай формуламен крсетуге болады:

 

Е-абсолюттік сезгіштік; Р-абсолюттік тйсіну табалдырыы; 1-ге блінген.Формула анытамасы мынадай: егер абсолюттік сезгіштікті саны нерлым тмен болса, онда абсолюттік тйсіну табалдырыы сорлым жоары болады. Абсолюттік сезгіштікті саны мен тйсіну табалдырыы трлі себептерге байланысты. Ондай себептерге адамны іс-ректі, жасыны ерекшелігі, рецепторды ызметі, тітіркендіргіштерді кші мен сері, мерзім затыына жатады.

Табалдыры трлеріні абсолюттік сезгіштігі р адамда р трлі. Мселен, сізді сыбырлап айтан сзіізді бір бала едуір алыста трып естиді, ал екінші бір бала ондай аралытаы сзді ести- алмайды. Бл бірінші баланы абсолюттік сезгіштігіні екінші баланыкіне араанда кштірек екендігін крсетеді. Адам талдаыштарыны абсолюттік сезгіштігі жоары екендігіні академик С.И.Вавилов зерттей отырып, адамны кзі жары уатыны 7-8 квантасына(квантаны фон деп те атайды, ол- жары энергиясыны те кішкентай млшері) реакция жасай алатынын анытаан. Бдан кейінгі зерттеулерде млдір атмосфера жадайында кзді 1км жерден шамны мынан бір лесіне пара-пар жарыты тйсіне алатындыы длелденді.

Жоары табалдыры тітіркендіргішті одан рі тйсінілмейтін е биік максималды млшерін крсетеді. Мысалы, есту талдаышы шін адамны абсолюттік жоары табалдырыы орта есеппен 1 секунт ішінде 20 000 герцке те.Алайда, адамны даралы ерекшелігіне сйкес абсолюттік табалдыры белгілі дрежеде згеріп отырады. арт адам лаыны жоары абсолюттік табалдырыы 15 000 герцтен аспайды.

Сезгіштікті абсолюттік табалдырытан баса таы бір табалдырыын айыру табалдырыы деп аталады. Айыру табалдырыы дегеніміз-тйсіктерді болар болмас айырсашылыын тудыратын тітіркендіргіштерді минималды айырмасы. Айыру сезгіштігі деп рецепторларды тітіркендіргіштер арасындаы азантай ана, болмашы айырмашылыты тйсіне алуын айтады. Мысалы жанып тран 100 люкстік шама бір люкс осса, жарыты кшейгені байалады. Демек, бір люкс адамны кз рецепторы шін айыру табалдырыы болады екен. Дыбысты айыратын табалдырыты кші орта есеппен 1/10-ге те. Мселен, 100 кісі атынасан хора 10 адам осылса, хор аздап ана

 

 

артады. стеме кш бастапы сезімге белгілі атынаста болып, егер одан аз млшерде болса, тйсік сезе алмайды. Сондай-а, ола тсірілетін салматы 1/30 атынаса те деп алады. 100 грамм салматы олмен стап трып, оны ауырланан салмаын байау шін оан таы да 3-4 грамм салма осу керек,ал олда 1000 грамм болса, оны стіне 34 грамм осыланда ана салматы ептеп ауырлааны тйсіну кинестезиялы рецептор арылы байалады. Сезгіштікті айыру формуласын Вебер-Фехнер мынадай етіп ран: 5=К1§1+ С

8-тйсіну арыны; 1-тітіркендіргішті кші; K жне C- тратылы (константтар).

Тітіркендіргіштерді кші мен адамны тйсінуіні арасында логарифмді туелділік бар екені аны. Мндайды-психофизикалы задылы деп атаймыз. Бл задылыты тыш рет ашан неміс физиологы Э. Ве-Оер(1795-1878) жне неміс физигі Г.Фехнер (1801-1887). Сондытан бл за психологияда Вебер-Фехнер заы деп аталады. Осяы за бойынша, егер тітіркендіргішті кші геометриялы пррогрессия жолымен кшейсе, сол тітіркендіргішті тудыратын тйсінуді кші арифметикалы прогрессия жолымен сіп

 

 

отырады. Бдан тйсікті кшеюі тітіркендіргішті лкеюіне пропорцияналды емес, анарлым баяу есіп отыратынын круге болады. Мысалы, шартты трде тітіркендіргіштерді 10, 100, 1000, 10000 деген цифрлармен крсетсек, тйсік кніні су арыны 1,2,3,4 деп сипаттауа болады.