Адаптация,сенсибилизация, синестезия.

Сезім мшелеріні сезгіштігі сер ететін тітіркендіргіштерге біртіндеп бейімделуіне арай згеріп икемделеді. Бл былысты адаптация дейді. ”Адаптация”- латын сзі, азаша икемделу, бейімделу деген маынаны білдіреді. Сезім мшелеріні бейімделіп адаптациялану тйсікті кез келген трінде кездеседі. Мысалы, кру тйсігіндегі адаптацияны арастырайы. Жары жерді араы йге кіргенде кз арашыы 17 есе лаяды. Бл ашытан тетін жары млшері де 17 есе кбейеді деген сз. араыда кзді кргіштігіне торлы абыты шетіне орналасан таяшалар кшті сер етеді. Оларды лсіз жарыты да сезгіштік асиеті мол. Мселен, 30-40 минуттан кейін араыдаы кру сезгіштігі 200 мы есе артады. Адаптация былысына шеткі жйке жйесімен бірге ми абыы да атысады. Адаптация тері тйсіктерінде де кшті байалады. Осыны салдарынан кейбір адамдар тітіркендіргіштерді тйсінбей де алады.

Температуралы тйсіктерді де адаптациясы мол. Мысалы, суды біралыпты салындыына дене аз уаыт ішінде тез тселеді де, адамны терісі суыа тітіркенбейтін болады.

Адаптация иіс тйсіктерінде трлі дегейде крінеді. Мселен, камфораны иісі 1-2 минуттан кейін сезілмейтін болса, ал ыша мен нашатир спиртіні иісіне бейімделу тезірек болады. Ауырсыну тйсіктеріндегі адаптация те лсіз, ауырсыну организмні алыпты жмысыны бзыландыын, оны биологиялы рлін крсетеді. Адаптация- немі згеріп отыратын сырты дние тітіркендіргіштеріне талдаыштарды алай да бейімделе алатындыын байатады.

“Сенсибилизация”- латын сзі, азаша маынасы-сезгіш. Егер адаптация былысы талдаыштар сезгіштігіні трлі жадайлара орай бседеуіні крсеткіші болса, ал сенсибилизация-сезгіштікті тек артуын ана крсететін былыс.Сезім мшелеріні біреуіні серінен басаларыны сезгіштігі артып отырады. лсіз тітіркендіргіштерді сезгіштігін арттырады. Мселен,кзге тскен жары млшері оны кру абілетімен атар, есту тйсігіні де, сезімталдыын арттыруа себеп болады. детте, ызыл тс адамны а, ара тстерді дрыс ажыратуына жрдемдеседі. шыштарды тнгі шуа даярлану кезінде кздеріне 20-30 минут бойы ызыл кзілдірік киетіндері осыдан. Бірсыпыра психологиялы зерттеулерде адамны таза ауада жиі демалуы, жеіл желпі дене имылдарын жасауы, беті-олын салын сумен сртінуі кру сезгіштігін арттыратындыы аныталан.

“Синестезия”- грек сзі азаша маынасы осарласан тйсік дегенді білдіреді. Тітіркендіргіштер сезім мшелеріні біреуінеде ана тйсік туызуды орнына сол стте баса тйсіктерді пайда болуына да жадай жасайды. Мселен, кейбір адамдар біреуді сзін естігенде,бан оса трлі дмдер мен тйсіктерді де сезінуі ммкін. Сондай адамдарды бірі ызылт тстен жылылыты, екіншілері кгілдір жасыл тстен суыты сезінеді. Тйсіктерді осылайша осарланып жруін синестезия дейді. Есту,кру, сипап сезу, иіс, дм тйсіктерінде кездесіп отыратын осы былыс мірде онша жиі кездесе бермейді. Синестезия- тйсіктерді зара байланысыны шамадан тыс дамыан бір крінісі.

Бір ізді бейнелер.Тітіркендіргіш серіні тотыына арамастан, тйсікті аз ана уаыт болса да з кшінде алатын кздерін бір ізді бейнелер деп атайды. Блар кру, есту, иіс, дм, тактиль тйсіктерінде жиі кездеседі. Мселен, адам 2-3 секунт бойы кз алмай, шама арап отырып, содан кейін кзін жмса, жарыты ізін айын кре алады.Бір ізді бейнені бл трі –о ізді бейнелер делінеді. Екі пара а аазды ола алып, бірін сол а кйінде алдырып,екіншісіні ортасына шаршылап иылан ызыл ааз жапсырып ойып, бдан со ызыл ааздан 20-30 сеунттай кз алмай отырып, кзімізді а ааза сл аударса, оны бетінен кгілдір тсті круге болады. Бл-теріс бір ізді бейнені мысалы. Соы тс- алашы ызыл шаршыны теріс бір ізді бейнесі. Бір ізді бейнелер кбіне адама байала бермейді. Себебі, мндайда тітіркендіргішті бір трі екіншісімен жаласып, ілесіп отырады. Оны байалмауы-кзді тор абыыны ыли озалып труынан. Сондытан адамны кзі талмайды, алан іздер бір ізді бейнелерді физиологиялы негізі болып саналады.