Абылдау жне ны физиологиялы негізі
Адам тйсік арылы заттар мен нрселерді жеке асиеттерін, мысалы “алдымнан бір нрсе жалт етті”,”маан суы бір нрсе жармасты” деген сияты сапаларын білетін болса, ал абылдау арылы зат немесе былысты ттас бейнесін креді. Мысалы: жары, ойнап жрген сби, ке блме, сіп тран жеміс аашы. абылдау- затты ттас бейнелеуге бейімді процесс. Тйсікке араанда, абылдау-шындыты бейнелеуді нерлым жоары формасы.
Сонымен, абылдау дегеніміз-заттар мен былыстарды з асиеттері жне блшектері жиынтыы мен осылып, сезім мшелеріне тікелей сер етуі кезіндегі ттас трде бейнеленуі.
абылдауды физиологиялы негізі-лкен ми сыарлары абынудаы крделі шартты рефлекторлы байланыстар,олар сырты тітіркендіргіштерден келетін озуларды бірігуі арылы жзеге асады. абылдауда бірнеше талдаыштарды йлесімді іс-рекеті организмні тітіркендіргіштерді ттас жиынтыына жауап беру реакциясы жтижесінде бейнеленеді.Мысалы, біз раушан гліні бейнесін абылдаанда,е алдымен оны демі трін,тамаша тсін креміз. Глді жпар иісін иіскеп,жтамыз,стап кріп,оны жапыратарыны нзік те жмса екені сезінеміз.Осындай жеке тйсіктерді брі миды абыында осылып,бірттас болып бірігеді.Сйтіп,біз бл затты раушан глі екені білеміз.Бл жерде ес процесі орын алады.Глді иісі бізді шаттандырып,жасы бір сезім тудырады. Аырында абылдауа ойлау процесі де атысып,біз раушан гліні ай сорта жататыны туралы ойланып,зімізше арапайым орытынды жасаймыз.ай талдаышты басым екендігіне байланысты кру,есту,иіс,дм,сипап сезу жне имыл-озалыс,кинестетикалы абылдау трлері болып ажыратылады.
§ 2. Апперцепция жне оны абылдаудаы рлі
“Апперцепция”-латын сзі,азаша “абылдауа осымша” деген маынаны білдіреді.Латынша “ап”- стеме жрна,”перцепио”- абылдау.Адамны психологиялы жй-кйі мен оны ткендегі мір тжірибесіні мазмны абылдауда мны маызы ерекше.Брыны тжірибелер жаа нрселерді абылдауда танымды лшем ызметін атарады. Апперцепцияны траты жне уаытша дейтін екі трі бар.Траты апперцепция-адамны ызыуы мен дниетанымына,мамандыы мен білім дегейіне байланысты болып отырады. Мысалы,”тбір” деген сзді филолог пен биологты,математик пен химикті абылдауы трліше. Уаытша апперцепция- адамны р трлі алдануы(иллюзия) салдарынан жаса пікірлер тудырады.
“Иллюзия”- да латын сзі, маынасы – алдану. Алдануда абылданан нрселер мен заттар біріне-бірі келмей брмаланады. Стаан ішіндегі суа асыты саландаы кескінні кесінді болып крінуі де- алдануды бір мысалы. детт,абылдау заты мен оны сезілген бейнесі зара тепе-те адекватты болып келеді. Алайда, кру арылы абылдауда алданулар болып трады. Мына тмендегі сызба-суреттерде задар алдануы,параллелограм алдануы, кесінділер алдануы трізді баса да трлер крсетілген.
Жйке жйесіні ауруа шалдыуына байланысты жалан,теріс, брмаланан бейнелер туады. Осы орайда галлюцинация деп аталатын жадай бар.Бл термин иялдану, шатасу деген тсінікті білдіреді. Мндай жайттар улы дрілерді олданан адамдарда,маскнемдікке салынан кісілер мен нашаорларда жиі кездеседі.Ондай адамдар жйке жйесініауруына шырау салдарынанрбір нрсені брмалап абылдайды да, зінен-зі отырса да айай-шу естиді,
26-сурет. Параллелограм алдануы. А жне Д кесінді сызытар млшері андай?
27-сурет. Задар О о алдануы. А дгелегі мен Б,С
дгелектері, ортасындаы О дгелектері алай болып крінеді?
| Б |
28-сурет. Тузу кесінділердегі алдану (Мюллер —Лиер
| А |
| О |
стінде не кеудесінде бір нрсе жоралап бара жатандай болады. Сондай-а,жйке жйесі ауруына душар боландар да шизофрения не шизофрениктер деп аталатын абылдауды айрыша брмаланан трі де болады. детте, мндай науастарды кз алдына ауіті адам елестеп, міріне ол зиян келтіретіндей кй кешеді. Галлюцинация мен шизофрения ауруына шыраан адамдар жріп келе жатып шалшыты не ойдым жерге жиналан аз ана суды крсе, “мынау не деген шалып жатан кл еді,мен бл суды ары жаына жзіп тетін болдым” деп,киімдерін шешіне бастайды... Келе жатан жолында клдене жатан ааш шыбыын кріп, “мынау не деген жуан брене(зын ааш кесіндісі) еді,бл бренеден рі арай рмелеп тейін” деп,келе жатан жолына етбетімен жата алады... Алдану,галлюцинация ,шизофрения- бларды брі абылдау процесіні з алпынан ауытуын крсететін жалан кріністер.
§ 3. абылдауды негізгі ерекшеліктері
Сезімдік таным процесі ретінде абылдауды зіне тн ерекшеліктері бар:
А) абылдауды ттастыы. Бл асиет бойынша заттар мен нрселерді сырты тріне арай блшектеіп, ажыратылып транына арамастан,оларды ттас кйінде абылдаймыз. Мысалы, кесінділер бір-бірінен блек транымен Л,оларды шбрыш деп білеміз,немесе Мриям Жаорызыны “Дударай” нінен зінді еститін болса та,сол нні мазмны толы абылдаймыз.
) абылдауды маыналылыы.абылданан объект ттас болады,оны мн-жайы сзбен беріледі,мазмны тжырымдалады. абылдау маынасыны арапайым трі – тану. Тану жалпылап тану немесе талаусыз тану жне даралы тану болып блінеді. Жалпылап тануда- нрселерді жай-жапсары тере біліне бермейді,ал даралап тануда- заттар мен былыстарды білу аны,толы трде болады. Мысалы,адам кп киімні ішінен з киімін таниды немесе кп адам ішінен зіне таныс кісіні ажырата алады. Сондай-а, сби де бірнеше адамны ішінен зіні ата-анасын,жаын туыстарын тани алады.
Б) абылдауды тадамалылыы толып жатан объектілерді бірін тадап алудан крінеді. Мні мнісі рбір нрсені сапасын,асиетін абылдау болып табылады. абылдауды тадамалы болуындаы таы бір ерекшелік – затты сырты трін абылдауда хабарлаушы мніні болуы. Мны контур диді.Бл – затты кескіні мен фоны абылдау аралыындаы ажырату ерекшелігі. Мысалы, малім сыныптаы оушылармен жмыс істейді. Жасы жауап берген оушы фигура,ал аландары оны фоны болып есептеледі. абылдауды тадамалы ерекшелігінде зейін сияты сананы бір нрсеге баытталуы жне адамны сол нрсеге ызыып зер салуы,ынталанып,танып-білуге мтылуы айрыша рл атарады.
абылдауды тадамалылыында объективтілік (затты зіндік ерекшеліктері), субъективтілік (адамны сол нрсеге ызыуы мен ыылас-ынтасын аударуы) жадайлары да ерекше маызды.Бл орайда,объектілерді абылдауды екі жаты кріну дейтін тріні мні зор.Мысалы, ваза мен адам профилі, оян мен йрек балапаныны суреттері бар кріністер.Бл суреттерде (№ 29,а,, 30 а,,б) кескін мен фон жасы ажыратылады.
В) абылдауды тратылыы(константтылыы). Сырты жадайды згеруіне арамастан,заттар сол кйінде,з алпында абылданады. Мысалы, лкен зал ішіндегі колонналарды жаын траны биік,алыстаысы кіші болып крінеді.Біра,біз оларды бріні бірдей екендігін біліп,дрыса олдаймыз. Темір жол рельсі затаан сайын бірігіп кететін сияты. Мндай жадайда алыс пен жаын арасы сол кйінде бір алыпты болып абылданады.Балаларды абылдау тратыы 2-4 жас арасында алыптасады.
Заттар мен нрселерді абылдаудаы тратылы адамны мір тжірибесіне байланысты болып отырады.рбір зат сзбен, з атауларымен аталып, сана мен ойлау процестері байланысып жатады. абылдауда ес процесі де шешуші рл атарып,брыны абылданан нрселерді бейнесі айта жаырады.Тжірибе мен кріп білген нрселер зара штасып,серленген бейнелер туындайды.
| Б. Кемпір |
| . Келіншек-кемпір |
| 30-сурет. А.Келіншек |
| 29-сурет. Екі жаты кріну. А. оян жне йрек. .Профиль жне ваза |
§ 4. Баылау жне баылампазды
Баылау не байау дегеніміз – белгілі масат ойып,объектіні дейі абылдау.Кріп ана ою жеткіліксіз, затты білу шін кзарас, пікір керек. Баылау- рі жйелі, рі масатты процесс,арнайы жргізілетін рекет.Ой жгірту,зейін ою- баылаудаы негізгі рекеттер.лы физиолог алым И.П. Павлов баылауа ерекше мн беріп, лабораториясыны мадайшасына “баылау” деген сзді ш айтара жазып ойан.
Баылампазды- адамдаы ерекше бір пайдалы асиет.Бл бойынша кпшілік крмеген нрсені,сапаны,ерекшеліктерді баылап, оларды ажыратып отырады. аза халыны мір тіршілігінде баылампаздыты дріптейтін мысалдар кп.А)Ы.Алтынсаринні “ш жолаушы” деген гімесінде тйесін жоалтан адам ш жолаушыа арсы кездесіп алып,жоалан малын іздеп келе жатаны айтады.Жолаушылар малды асатыын,бір кзіні соырлыын жне йрыы шола екендігін айтып береді...Мндай баылампазды жолаушыларды шару,мір тжірибесі мол адамдар екенін білдіртеді. ) Мал баып тіршілік еткен аза жрты рбір мал тлігіні мінез-лы мен ылыын,ауа райы мен жер жадайына бейімделіп тіршілік етуін жасы білген. Осы орайда,азатар жоалан малды ізіне тсіп іздестіріп тауып алатын болан.Бл ретте,олар мал ай кні жоалды, сол кні ауа райы андай болан еді деген мселелерге ерекше мн берген. йткені, уа мал(ой-ешкі)желді,жабырлы,суы кндері ытап кетеді де,ал жылы керісінше желдеп кетеді.Осындай жайттардан жасы хабардар жандар жоалан тлікті айсысын айдан,алай іздеу керектігін де аны білетін болан.
Баылауды физиологиялы негізі- “Бл не?” деген тадану рефлексі.Мысалы, Австралиядаы абориген тайпасыны адамдары шл даладаы (мы сан белгілерді” атесіз ои алады”ізшілдік,пия сырларды ашу,адамны ізіне арап салмаын ,бойын білу).Сондай-а,зтаздар мен трбиешілерді,шеберлер мен тлімгерлерді оыту,тлім-трбие істерінде немі баылау жргізіп , шкірттерді психикалы дамуын белгілі жйелілікпен байап отыруы да- з жмыстарында табыса жетуді кепілі.Баылау белгілі бір заттар мен былыстарды жйелі трде абылдау рекеті болып саналса,баылампазды-адамны жеке басына тн,танып білуге ызыу мен марту асиеті болып есептеледі. абылдау-тйсікке араанда крделі процесс.Бл процесте бірнеше талдаыштар бірлесіп жмыс атарады. Жйелі,масатты баылау- кез-келген жмыста табысты болуды шарты.
§ 5. Кеістік пен уаытты абылдау
Материалистік ілім материя мен болмысты мір сруіні екі трлі формасы бар деп есептейді.Олар-кеістік пен уаыт. Бл формалар шексіз.Уаыт пен кеістікті тйсіну адамны тіршілік етуіне олайлы жадай жасап,дрыс бадар крсетеді. Сол арылы адам з тсінігінен тысары объективті болмысты бейнелегенде оны мір срген ортасы жйында ажетті мліметтерді біліп,тіршілік ету жадайына бейімделеді.
Кеістіктегі объектілерді абылдау- крделі процесс. Дниедегі затттарды барлыы кеістікте орналасан.Оларды райсысыны белгілі тр-трпаты бар: зын-ыса,енді-енсіз,биік-аласа,лкен-кіші т.б . Олар бізден трлі ашытыта орналасан.Кеістіктегі заттарды клемін екі кзбен,яни бинокулярлы круді маызы зор.Бір кзбен кру монокулярлы нрселерді тередігі жнінде дл малмат бере алмайды. Бинокулярлы круде екі кзге тсетін кескін осылып нрсені бедері айын сезіліп,бір кескінге айналады.Осылайша кріп,абылдауда заттар ттасып,оларды ашытыы ,оршауы,шамасы,тр-тсі,релефь-бедері р тарапты байалып ,аны круге ммкіндік туады.
ашыты пен заттар клемін абылдауда кзді конвергенциясы (жаындауы),яни екі кзбен кретін зата бір кздей болып болып рекет етуі ажет .Бл жаын жердегі нрселерді ажыратудан байалады. Ал алыстаы нрселерге араанда оларды екіге блініп кетуін дивергенция дейді.Кзді трліше ашытытаы заттарды круге бейімделу абілеттілігін аккомадация(кз йрену)деп атайды. ашытытаы нрселерді абылдау адамны мір тжірибесімен байланысты.Бл ретте, орман ішінде скен бала мен ке далада скен баланы кеістікті абылдауы трліше болып келеді.
Затты баытындаы абылдау кзді торлы абыындаы сулеленумен атар дене озалысыны жадайына да байланысты.Адамзаттарды баытын баытын тік трып не отырып, клбеу жадайда ана дрыс абылдайды.Кеістікті дрыс абылдауды клік жргізушілер,шыштар мен арышкерлер,суретшілер мен скери ызметкерлер,длдік,аппараттар жасайтын мамандар шін маызы зор.
Уаыт та - материяны мір сруіні объективті шынды формасы.Дниедегі материя мен заттарды брі де кеістік пен уаыт ішінде озалыста болады.Уаытты абылдау бірнеше компоненттерден трады.Уаыт былысты белгілі ыраымен етеді.Уаыт арын арылы лшенеді.арын - былыстарды Бірізді тедігіні не баяулыыны крсеткіші.
Уаытты абылдауда субъективтік мезеттер ерекше орын алады.ткен ша жылдам, ыса мерзімде ткен сияты.Оны дуір, кезе, асыр, жылдармен лшейді.Соан орай ткен оиалар кмескі болып абылданады.Осы ша та асыр, жыл, ай, кн, саатпен лшенеді.Бл натылы ізбен абылданады.ткен шаты тез туі, келер шаты за болып крінуі субъективтік жадайлара байланысты.Уаыт ызыты болса, тез теді, ызысыз болса, заа созылады.
§ 6. абылдаудаы типтік айырмашылытар
абылдау барлы адамдарда бірдей бола бермейді. Мнда топ адамдара тн типтік айырмашылытар да бар. Француз психологі А.Бинс адамдарды абылдауын арнайы зерттеп, оны типтік сипатта болатынын дейі жргізген тжірибелер арылы крсетеді. Мысалы, біреулер зі тартан шылымына арап отырып, оны трін, сипат-ерекшелігін тптіштеп айтып береді. Ал екінші біреулер шылым туралы крген-білгенін гіме етеді. А.Бинені зерттеуі бойынша, алашылары-баяндау типі, екіншілері-тсіндіруші тип.
абылдауда абылданан нрселерді асиет-сипаттарына, са-тйектеріне мн бермеу сияты біріктіруші (синтездік) жне заттарды са- тйегінен шыа алмау трізді талдаушы типтер де кездеседі. Халы даналыында бл типтер-«Крмес тйені де крмес», «Тймедей нрсені тйедей етіп крсету» дегендей анытамалара ие. Икемді тип талдаышты-біріктіруші тип. абылдаудаы объективтік жне субъективтік типтер де мірде кездесе береді.
§ 7. Балаларда абылдауды дамуы мен алыптасуы
Баланы абылдауы тйсіну, ойлау процестерімен атар дамып, абылдаан нрселерді, атын, мнін біліп отырады. Бл –абылдау процесіні дамуы. Мектеп жасына дейінгі баланы мір тжірибесі аз боландытан, абылдауы стірт болады. Мысалы, 4-5 жасар бала уаыт пен кеістікті, алыс-ашытыты нашар ажыратады. Балаларды жйелі абылдауы тлім-трбиемен жеке пндерді оытып йрету нтижесінде ылыми трыдан дамып рістейді.
Балалар абылдауыны крделене тсуі оны баылаыштыымен тыыз штасып жатады. Байауды арапайым трі 1-сынып оушыларында да бар. Мысалы, олар оызды мртшасы, кзі, табаны бар деп кргендерін тізбелеп айтады.
Шкірттерді абылдау процесін дамыту шін белгілі талаптар мен шарттар мектепте бірізділікпен жйелі трде жргізіліп отырылуы ажет жне ондай талаптарды масат-міндеті шкірттерді танымды процестерін нерлым жетілдіре тсу болуы шарт. Осы бадар бойынша мынадай мселелер амтылуы тиіс:
1.Крнекі ралдарды олдану (модельдер, суреттер мен кестелер, коллекциялар мен муляждар, сызбалар т.б.).
2.абылданан нрселерді мн-жайын, жалпы, ерекше асиеттерін тсінуді дамытып отыру. дебиеттегі жеке кейіпкерлерді мінез-лы мен іс-рекетіні дрыс ынылып, дрыс абылдануын бадарлау,
3.абылданан нрселерді салыстырып отыру. Осы дісті білімдік-трбиелік мнін тлы пайдалану.
4.абылданан нрселерді мн-мазмнын, тр-сипатын здеріне айталап айтызу. Блдыр еместігін анытап, толытырып отыру.
5.Оушыларды байаышты асиеттерін жетілдіріп отыру. Ауызекі сзі мен кргендеріне баыт беру. Дрыс абылдауа деттендіру.
абылдау процесін дамытып, алыптастырып отыру баса да психикалы процестермен (ойлану, сйлеу, есте сатау, сезім-эмоцияларымен) тыыз штастырылып, жалпы, баланы дниетаным шеберін кеейтіп отыруды талап етеді. абылдау тйсікпен салыстыранда, лдеайда крделі жне ол адамны дниені танып білу саласындаы тікелей таным процесіне жатады. Баланы дниетанымын дамытып, оны немі рістетіп отыру рбір пн малімі мен трбиешілерді, ата-аналарды жалыпай жмыс істеп, стазды ісін барынша шыдай берулерін ажет етеді. лы Абайды «стазды еткен жалыпас йретуден балаа» дегені осыны білдіреді.
VIII тарау. Ойлау
§ 1. Ойлауды адам дниетанымындаы маызы
Адамны з мір-тіршілігі мен кнделікті іс-рекетінде р алуан мселелерді шешіп отыруына тура келеді.Осындай мселелер мен крделі істерді шешу жолында кездесіп отыратын иыншылытар оршаан ортамызда бізге лі де беймлім былыстар мен сыры ашылмаан нрселерді кп екендігін крсетеді.Соан орай,біз дниені сыр-сипатын ыну шін заттар мен былыстарды зара атынастарыны пиясын тереірек білуді,оларды ашып крсетуді масат етеміз.Міне, осындай масат-мдделерге жету жолында рбір адам зіі іс-рекетінде заттар мен былыстарды: белгісіз асиеттерін,ерекшеліктерін кездестіріп отырады,зіні брыы тжірибесі мен біліміні,шама-шарыны жеткіліксіздігін аарады.йткені, лем шексіз,соан орай дниені танып білу де шексіз.Адамны ойы сол шексіз лемдегі нрселерді сырын,пиясын білуге баытталады.рбір адам ойланып-толананда зіне беймлім нрселерді сырын ашып,жаалыты біледі.Мысалы, оушы оу материалыны мні тсініп,есеп шыаратын болса,мны зі оан жаалы ашандай болып крінеді.
Сонымен, ойлау дегеніміз- леуметтік жадаймен штасан,тілмен тыыз байланысты психикалы процесс.Сол арылы болмысты, дниедегі нрселерді жалпы жне жанама бейнеленуі.Бл бейнелену адам ойыны талдау жне біріктіру рекеттері арылы танылады. Бір сзбен айтанда, ойлау- сырты дниедегі болмысты жалпы жанама жолмен бізді санамыздаы,е биік сатыдаы бейнесі.Ойлау адамны мір тжірибесі мен практикалы іс-рекеттері нтижесінде пайда болып,тікелей сезім процесіні шеберінен лдеайда асып тседі.
§ 2. Ойлауды сезім таныммен жне тілмен байланысы
Дниетану тікелей сезімдік процестер- тйсіну, абылдау, пайымдаудан басталып, одан рі ойлануа арай рбиді.Таным процестеріні барлыы да тікелей сезімдік процестер – тйсіну,абылдау,елестетумен байланысты. Елес - заттарды наты бейнесін кз алдымыза келтіретін тікелей таным процесі- сезімдік танымнан абстракталы ойа кшу аралыындаы кпір сияты. Адамдарды сырты дниені танып білуіні шындыы жіне оны санамызда бейнеленуіні тедігі мен аиаттыы тжірибе,сондай-а,адамдарды табиат пен оама ыпал етіп,оларды згерту жолындаы іс-рекеттеріні нтижелері арылы тексеріліп отырады.
Тікелей сезімдік процестер барысында адам нрселер мен былыстарды дара асиеттерін,сол асиеттерді жиынтыы арылы нрселерді ттастыын бейнелейді,кз алдында жо затты да бейнесін елестетеді.Дегенмен, адам тікелей сезім арылы танып білген нрселерді белгі-асиеттері мен мн-жайына тере бойлап,жете танып біле алмайды.Мндай ерекшеліктерді білу тек ойлау жне де заттар мен былыстарды зара байланыстарын,бір тектес нрселерді жалпылы белгілерін дерексіздендіру арылы жанама жолмен жзеге асырылады.Мысалы,заттарды, сер еткен нрселерді жылылыын,оны температурасын тек жанама діспен,термометр арылы ана анытауа болады.Ал ондай жылылыты тері тйсігі арылы не олмен сипап анытау онайа тспейді.
Ойлау арылы танып білу тікелей сезімдік процестерге негізделгенімен, оларды кптеген ерекшеліктерін тікелей сезім арылы тану ммкін емес жне оларды мн-жайы айын бейнеленбейді. Мысалы, осы замаы физика ылымындаы аса крделі проблемаларды бірі-те са арапайым блшектер жайындаы теория.Мндай те иайда типті,жай кзге крінбейтін блшектерді тек ойлау арылы ана пайымдап білеміз.Абстрактылы дерексіз жне жанама ойлану нтижесінде сондай “тек са бліктерді бар екендігіне кз жеткіземіз,оларды зіндік асиеттері болатындыын аарамыз.Сйтіп,тікелей таным процесі арылы танып білуге болмайтын нрселерді ойлау арылы біле аламыз. Ойлауды рісі ке.
Тйсіну арылы озалыс жылдамдыын амту ммкін емес. Мысалы, бір секунтта 300 000 км. шапшадыпен таралатын жары озалысын тйсі-ау арылы амту ммкін болмаса да, ой арылы пайымдап тсінуге болады. Біз 1 секунтта 50 000 км шапшадыпен шатын планетааралы арыш кемесін ойлау арылы тсіне аламыз, йткені, ол жары жылдамдыынан 6 есе кем. Ал мндай шапшадыты, рине, елестету арылы білу ммкін емес. рбір адамны шындыты танып білуі тікелей сезім мен ойлау арылы бір-біріне ауысып, зара байланысты трде адам танымын толытырып отырады. Осы ретте де біз ойлауды наты нрседен абстрактылы нрсеге ауысан аиаттан алыстамай, айта оан жаындай тсетінін аарамыз. Сйтіп, наты пайымдаудан абстрактылы ойлауа, одан тжірибеге кшіп отыру аиатты танып білуді диалектикалы жолы болып табылады.
Ойлау мен сйлеу. Адамны ойлану рекеті тікелей сезімдік таным процестерімен ана емес, тілмен де, сйлеумен де тыыз байланысты. Міне, осындай ерекшелік адам психикасыны жануарлар психикасынан сапалы згешелігін крсетеді. Жануарларды арапайым ойы натылы рекетке байланысты, ол жанама, абстракты ой бола алмайды.
Адам сйлеу, дыбысты тіл нтижесінде нрселер мен былыстарды мнді, траты белгілерін ой арылы бейнелей алады. Бл ретте, тіл адам ойыны затты абыршаы болып табылады. Адамны ойы рбір нрсеніБл ретте, тіл адам ойыны затты абыршаы болып табылады. Адамны ойы рбір нрсені сипаты мен асиеттерін сз арылы ажыратып крсете алады. Сйтіп, заттар мен былыстарды р тарапты танып білуге ммкіндік туады.
Адам тілдік материалдар негізінде ойланады. з ой-пікірлеріні жйесін, нрселер жайындаы наты тсініктерін жасайды. рбір ойды аиаттыы ой талысы арылы арастырады. Адам ойыны жйелі болып, оны нрселерді мнін тсініп білуі сйлеу арылы жзеге асып, згелерге жеткізіледі. Адамны ойы тілмен, аны сйлеумен тыыз байланысты жне ойлау осы тілдік материал арылы зіні шындыы мен аиаттыын бейнелей алады.
Ойлауды оамды мні. Ойлауды тілмен тыыз байланысты болуы жне оны оамды мні адам ойлауы дамуыны оамды-тарихи сипатта болатындыын крсетеді. Адамны дниетанымы, білімі жне мір тжірибесінен жинатаан малматтары рпатан рпаа мра болып ауысып отырады. Бл тарихи фактор. Адам аыл-ойыны дамып жетілуі мен біліміні суі рбір рпа жасаан білім орын мегеріп, оларды леуметтік мір ажеттіліктерін анааттандырып отыруа пайдаланылады. Сйтіп, тарихи даму адам баласыны оам міріндегі арым-атынасын ныайтады.
§3. Ойлау процесіні психологиялы