Жне логикалы астарлы

 

Адамны дниетанымы оамды-тарихи даму нтижесінде рістейді. Ол табиата сер етіп, оамды зіні белсенді рекетімен байытады. Сйтіп, адам затты ылыми білімі дамып, белгілі бір жйеге тседі. Басаша айтанда, адамдарды танып білу процесінде тіл арылы жинаталып орытылан білімі мен оны нтижелері жйеленіп, ылым салаларына блінеді. Мысалы: физика, химия, биология, тарих, социология, психология т.б. танымды процестерді осы тарихи дамуы жне оларды ылым жйелеріне жіктеліп блінуі дниетану теориясын немесе гносеологияны райды. Гносеология – филосифия мен логиканы дниетану теориясын райтын рамдас блігі, танып білуді теориялы негізі.

Таным теориясы – гносеологиясы – философиялы пн. Ол дниетануды жалпы задылытарын зерттейді. Адамзат тарихыны дамуында алыптасан «болмыс», «материя», «сана», «сапа», «сан», «тартылыс» тріздес баса да ымы ке категорияларды арастырады. Осындай таным теориясы мен филосифиялы принциптерге негізделетін ойлау процесі зара байланысты жне бір-бірін толытырып отыратын жеке ылыми пндер – формальды логика мен психология арылы да зертеледі.

Логика ылымы ойлауды формаларын, ымдар мен пікірлерді, ой орытындыларын жне ойлау задарын зертейді.

ым - болмыстаы нрселер мен былыстарды жалпы, мнді жне зіндік белгі-асиеттерін бейнелейтін ойлау формасы. Мысалы, «адам» деген ымны мні оны ндіріс ралын жасап шыаратын абілеті бар, дыбысты тіл арылы сйлесетін аыл иесі екендігін білдіреді. Ал «емтихан» деген ымны мнісі – оушыларды, студенттерді білім дегейін анытап, оларды дрежесін тиісті белгілермен анытайтын оу процесі. ымдарды мазмны пікірлер арылы ашылады. Мнда нрсе мен оны асиет-белгілірі арасындаы байланыстар ашып крсетіледі. Мысалы, металдарды ыздырса, оларды клемі лаяды. Бл пікірді формуласын – 5 дегеніміз Р, не 8 дегеніміз Р емес деп жазып крсетеміз. Пікірлер сапаларына арай остаушы, терістеуші болады. Мселен, Жер Кнді айналады – 8 дегеніміз Р; Су металл емес – 8 дегеніміз Р емес. Пікірлер аиат жне жалан болып келеді. Алматы – азастанны астанасы (8 дегеніміз Р). Пікірлер сан жнінен жалпы, ішінара, дара болып блінеді. Сапа мен сан жаынан біріктіріп, оларды мынадай табалармен белгілейміз: A, E, I, O. Пікірлер екі трлі тсілмен ралады: а) Тікелей абылдау арылы ралактын пікірлер. Мысалы, «Мына бала сабаты нашар даярлайды», ) Жанама жолмен не ой орытындысы, ой талысы арылы жасалатын пікірлер. Логика ылымында пікірлер бдан баса да негіздерге сйене отырып, трлі-трлі болып блінеді.

Ой орытындылары бойынша алышарттар негізінде ымдар мен пікірлерді байланысынан жаа пікірлер аламыз не ой ортындысын шыарамыз. Мселен, лкен шарт. Барлы металдар электр тоын ткізеді; кіші алан шарт: сынапта – металл. орытынды: олай болса, сынапта электр тоын ткізеді. Ой орытындыларыны мынадай ш трін ажыратамыз: дедукциялы ой орытындысы, оан металдарды электр тоын ткізуші туралы жоарыдаы мысалды келтіруге болады. «Дедукция » - латын сзі, азаша маынасы – шыару. Ой орытындысыны бл трі бойынша ой жйесі жалпы жадайдан жеке, жеке дара жадайа арай рбиді. Имдукциялы ой орытындысыны жэекеден жалпыа арай дамып отыратын трі. Мысалы, Алматыда ткен жетіде дйсенбі кні ауаны температурасы 20°С-тан асан жо. Сейсенбі, срсенбі кндері I солай болады. Жма, сенбі кндері 18-19°С болады. Жексенбі кні 19 °С болады. Демек, ауаны температурасы ткен жетіде Алматыда 20°С-тан асан жо. Ой орытындысыны шінші трі – традукция деп аталады. Оан аналогия арылы жасалатын ой орытындылары жатады. Бл – жеке-дара жадайдан жекеге арай рбіп отыратын ой орытындысы. Дедукциялы ой орытындысыны ке тараан трі – силлогизм. Формальды логикада зерттелетін мселелер – дрыс ойлауды: формалары мен задары. ылыми пн ойлау формалары мен задары олдана отырып, нрселер мен былыстарды аиаттыы мен шындыын танып білуді масат етеді.

Ойлау рекетіні ерекше мнді таы бір жаы бар. Ол – ойлау процесіні зі. Психология ылымы рбір дара адамда осы ойлау процесіні алайша дамып, еріссіз деп отыратыны зерттейді. Оыту процесінде ойлауды дамуы, білімдерді ойлау рекеттері арылы мегеру, ойын, оу, ебек процестерінде ойлауды дамыту мселелері – психология ылымы арастыратын жайттар. рбір жеке адамда ойлау процесі алайша пайда болып, дамып жетіледі деген мселені мн-жайы психологияда осы баытта арастырылады. Ал логика ойлауды таным процесі деп санап, шындыты, аиатты нендей дістер арылы танып, білуге болатындыын анытауды кздейді. орыта айтанда, логика ойлауды жемісті болу жолдарын іздестірсе, психология сол процесті даму задылытарын зерттейді.

Ойлау – дербес процесс. Ойлауды психологиялы трыдан зерттеу дегеніміз – оны ішкі, танымды пия мнін жне жемісті болуыны себебін ашып крсету, яни психология детерминизм принципіне сйене отырып, ойлауды мнін зерттейді, рбір адамны зіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруа баса мн береді.