Ой процесі мен ойлау рекеттері
Ойлау процесінде талдау мен біріктіру рекеттері болады. Талдау дегеніміз – ой арылы рбір объекті мен болмысты ерекшеліктерін, асиеттерін, белгілерін ашып крсету тсілі. Талдау нтижесінде айындалан белгілер мен асиеттер біріктіру (синтез) деп аталады. Талдауды физиологиялы негізі – миды жоары блігіндегі озу мен тежелуді зара байланысты ызметі. Ал біріктіруді физиологиялы негізі – миды жйке жйесіндегі уаытша байланыстыруды тйісіп осылуы. Талдау мен біріктіру – зара байланысты рекеттер. Оларды зара байланысы мен айырмашылыы салыстыру арылы танылады жне сол тсілден аны крінеді. Салыстыру тсілі жалпылау рекетіне арай ойысады. Мнда заттарды жалпылы жне мнді белгілері ашып крсетіледі. Ойлау рекетінде абстракциялау, натылау, жйелеу тсілдері де жиі олданылады. Ондай тсілдер белгілі мселелерді тйінін шешуде адамны психологиялы толаныстарыны тр-сипатын бейнелейді.
Ойлану рекетіндегі рилы тсілдер мен амалдарды брі де жеке адамны ниет-тілегіне, мтаждыы мен ажеттілігіне туелді болып отырады. Ойлануды кез-келген рекетіні туындауы белгілі бір ынта-ниетке байланысты. Психологияда ойланудаы ниетті пайда болу себебіні мынадай екі трі бар: 1.Арнайы танымды ойлану. детте, бл белгілі тілек-масата сйкес пайда болады. 2.Арнаусыз ой. Ойлауды бл трі сырты жадайды серіне орай туады. Мысалы, оушыны сабаа дайындалуы жайында ойлануын арнаусыз, рі оны міріндегі йреншікт, дадылы ой деуге болады.
Ойлау жне шиеленісті шешу. Адам белгілі бір мселені тйінін шешу барысында трлі амал-тсілдер олданып, ала ойан масат-міндетін орындап шыу шін ойланып, толанады. Сол мселені шешуді жолын іздестіреді. Ойлануды бл трі міндет-масата сйкес жзеге асады.
Проблемалы ойлау – трлі масат-міндеттерді шешуде шиеленісті жадайларды сезіп, біліп, оларды мн-маынасын тсінуде ажет етеді. Сйтіп, нешетрлі шиеленісті жайттарды белгілі себептер мен байланысын, оларды пия сырларын ашып крсетуді кздейді. Ойлану рекетінде е уелі сол мселені зін анытау алу – бірінші кезектегі міндет. Екіншіден, мны анытауа адамны білімі мен мірлік тжірибесі ажет. шіншіден, оу барысында балалар здігінен ойланып-толанып, кеселі мселелерді шешуге ралуан иындытара кездеседі. Олады бл кедергілерді жеуі ойлану рекетінде жаалы ашумен бірдей.
§ 5. Ойлануды трлері жне оны
Даралы ерекшеліктері
Біріншіден, ойлауды трі натылы іс-рекет пен имыл-озалыс жадайындаы практикалы іспен штасан, Ббектерді ойы осы іс-рекеттермен байланысты. Екіншіден, бейнелі ойлау мектеп жасына дейінгі балаларда арынды дамып, оларды заттарды стап-ттынуы нтижесінде алыптасады. Олар сол заттарды бейнесін крнекі трде абылдап отырады. шіншіден, абстрактылы ой. Ойлауды бл трі бойынша адамны ымды мегеруін нтижесінде пайымдау рекеттері дамып, ылыми тсініктері рістейді.
Ойлауды даралы ерекешеліктері адамны танып білуіні сапалы сипаттары мен ерекшеліктерін амтитын аыл-ойды ызметі болып саналады. Ондай салалара з бетінше ойлау, оны оралымдылыы, ойды тездігі мен шырлыы сияты асиеттер жатады. Барлы ойлау рекетіне тн басты асиет – дара адамны рбір нрсені мнді асиеттерін здігінен ажыратады, олардан жаа орытындылар жасай білуі. Ойлау рекетіндегі адамны мндай сапалы асиеті- нрселерді мн-жаын дрыс ынып, оларды жалпы задылытары мен зара байланысын ашып беруге абілетті болатындыы. Ондай рекет ойлау жйесін жетілдіріп, адамны аыл-ойын рістетеді. Адам ойлауыны дамуына ыпало етудегі бір масат – ойлау рекетіні жасампазды асиетін арттыру, сйтіп, адам ойыны ммкіндіктерін толы пайдалануды жзеге асыру болып табылады.
§ 6. Ой болжамы арылы жмба
Мселелерді шешу
Ой болжамы ылымда гипотеза деп аталады. Гиптотеза дегеніміз – р трлі дерекетер негізінде объектілер мен былыстарды байланысы, оларды себебі туралы орытынды жасау. Бл - ойлауды дамуындаы зіндік тсіл. Алайда, мндай шешім ой болжамын анытау жолындаы алашы адам. Ал мселені шындыына жету шін ой болжамыны ытималды сипатын лі де тексеріп, оны длелдеу керек болады. Осындай тексеруден кейін ана ой болжам аныталса, ол ылыми теорияа айналады. Егер тексеруде теріс нтиже алынса, онда ол згертіледі не теріске шыарылады. Біріне-бірі айшы ой болжамдары бір объектіні р илы ырлары мен байланыстарын тсіндірегеннен кейінгі баса жадайларда, екеуі бірдей аиат бола алмайды. азіргі кезде позитивистер, эмпириктер т.б. ой болжамдары ылыми объективтік дниені задылытарын арастыруа міндетті емес, деректерді тек ана натылап тіркеп отыру ажет дейді. йткені, оларды пікірінше, ой болжам тек «жанама» рл атарады да, оны маызы болмайды. Осы заманы ылыми эксперименттік зерттеулерді крделене тсуі ралуан діс-тсілдерді олдану арылы. пиясы ашылмаан мселелерді сырын ашып отыр. Осы орайда, ылыми трыда рылан ой болжамы адамны ойлау процесін дамытуа ыпал ететін уатты кш болып саналады. Ойлау рекеті – тек ылыми болса ана емес, жмба мселелерді мн-жайын ыны шін кнделікті тжірибеде олданылып отыратын крделі психикалы процесс жне адамны аыл-ойыны жемісі.