Тіл, атынас жне сйлеу
Адамзатты жануарлар дниесінен ерекшеленуі мен табиатты мегерудегі басты іс-рекетіні бірі жне зіндік асиеті – оны дыбысты аны тілі. Дыбысты тіл арылы адамзат зара арым-атынас жасап, іс-имылы мен мір тіршілігіні бейнесін алыптастырады, мір тжірибелерін рпатан-рпаа мра етіп алдырып отырады.
Тіл. Тіл дегеніміз – сздік белгілерді жйесі. Ал белгі – шынды пен болмысты білдіретін блшек. Осы белгіні асиеттеріне орай ралуан іс-рекеттер орындалып, жзеге асады. Белгілерді немесе тілді екі трлі мні бар. Жалпы тілдік белгілерді психологиялы фактар рі рал деуге де болады. Тілдік белгіні бірінші мні – оны оамды-леуметтік мні. Адамзат тарихында бл белгілер оам арылы абылданып, ртрлі нрселерді мн-жайын тсіндіреді. Мысалы кшелерде жріп-тру мен жол белгілері. Бл – белгі, ал сз – ару. Тілдік белгілерді екінші мні – олар арылы адамдар бір-бірімен арым-атынас жасап, пікір алысатындыы. Соан орай дара адам шін рбір белгіні мні бар, олар оны саналы трдегі іс-рекетіне сер етеді.
Тіл ш трлі ызмет атарады: 1.Адамзатты оамды тжірибесі. Бл ызмет адамны тіл арылы білімді мегеріп, дниені танып білуін амтамасыз етеді. 2.Тілдік атынас нтижесінде адамдар тілдесіп, бір-бірімен тсініседі. Тілді мндай ызметін ылыми атауы да коммуникативті ызмет деп те аталады. 3.рбір адамны з мінез-лы мен іс-рекетіндегі даралы тжірибелерді кнделікті тіршілікке олданып отыруы, сйтіп, сырты орта мен жадайларды згеруіне бейімделуі. Адам зіні ана емес, згелерді де тжірибелерін олданады, ала ойан масат-міндеттерін шешеді. Мндай рекеттер адамны аыл-ойымен байланысты.
Аыл-ой не интеллекті рекет е алдымен, іс-рекеттерді жоспарлайды, екіншіден, оны жзеге асыруды кздейді, шіншіден, орындалан іс-рекеттерді жемісін, ала ойылан масат-мдделермен салыстырады. Осындай аыл-ой нтижесінде р адамны мінез-лындаы даралы ерекшеліктері алыптасады. Жне рбір адамны тжірибесі, оны іс-рекет трлері, згелерді ісі оамды тжірибелер арылы оларды тиісті міндеттерді шешуге олдануды жолдарын іздестіреді, жзеге асыру тсілдерін арастырады. Мны бріде тіл, сйлеу рекеті арылы дамиды. Осы жайт тіл адамны аыл-ой рекеттеріндегі атынас ралы екендігін таы да бір ырынан ашып крсетеді. Ал атынас дегеніміз не? Адамдар зара арым-атынас жасау нтижесінде болмыс пен оиалар туралы жаа малматтарды мегереді, білімін сіреді, здеріні леуметтік-тарихи тжірибелерін дамытады.
атынас жасауды трлері андай? Адамны арым-атынасында субъектіні (сйлеуші адам) жне объектіні (баса адамдар, ал оны мнін білдіретін рал – тіл) ажыратып араймыз. атынас рекетіндегі объект – зге адамдар жне оларды санасы мен ниет-тілектері, сезім кйлері мен эмоциясы. атынас жасаудаы негізгі рекет трлері е алдымен, білімдік маызы бар жаа хабарларды алмасу болса, екіншіден, сол арым-атынас жасау нтижесінде адамдарды ниет-тілектеріні баалы болуы, шіншіден, белгілі іс-рекеттер жасауа трткі болатын себептер. арым-атынас жасауда бл жайттарды брі психологиялы жаынан трліше мазмнда болуы ммкін.
Тіл арылы адамдарды арым-атынас жасауы жеке адамдар (ш-трт адам) арасында, не кптеген адамдар тобымен де болып отырады. Мндай атынас оамды атынас деп аталады. Бларды зге топтар арасында да атынастар болады.
арым-атынас сйлеу рекеті арылы жзеге асып отырады. Бл ретте сйлеу рекетіні бірнеше сатылардан тратын задылыы бар. Мны сйлеуді фазалары не сйлеу рекетіні сатылары деп атайды. Блар: а)сйлеуге даярлы; )жоспарлау; б)жзеге асыру; в)баылау сатылары. Сйлеуді кптеген сипаттары ойлау рекетіне сас. Ойлау рекеті адамны танып білу масатын кздейтін болса, ал сйлеу рекеті арылы атынас жасау ( коммуникация) масаты кзделеді.
Ерте замандардан бері адамдар арасындаы арым-атынасты ке тараан тріні бірі – зат алмасу атынасы болып саналады. Этнопсихологияда рбір тайпаны , халыты лтты дстрлерге байланысты дет-рпы, мысалы, абысын-ажын арасында саина-жзік, білезік алмасу, ер-азаматтар арасында ер-тоым алмасу, сауа тарту, слемдеме жолдау трізді атынасты баса да сан алуан трлері де бар. Сонымен, атынас дегеніміз – белгілі мні бар, айтылатын ой-пікірді, сезім кйі мен эмоцияны баса адамдара білдіруді тсілі болып саналады. Коммуникативті рекет сзсіз де жзеге асады. Дегенмен, адамдарды атынасында сйлеу арылы арым-атынас жасауды маызы зор.
Сздік рекет. Сйлеу арылы іс-рекет пен арым-атынас жасау тілді рал етіп пайдалану нтижесінде жзеге асады. Сйлесу арылы рилы істер мен мселелерді тйіні шешіледі. Адамдарды тіл арылы сйлесуі, тілді рал етіп пайдалану рекеті – крделі психологиялы процесс. Мндай жадай сйлесу рекеті тек психология ылымы трысынан ана зерттеумен шектеліп оймай, тіл білімі арылы да арастырады. Психология ылымы тіл білімінен ерекшеленіп, оны трлі жадайда олданылуы мен атаратын ызметін, адамны мінез-лы баытын белгілейді. Соы 30-35 жыл ішінде тіл білімі мен психологияны тйісуіне психолингвистика (тіл психологиясы) деп аталатын ылым саласы пайда болды.
Сйлеу рекеті психология ылымындаы зекті мселелер атарына жатады. Соан орай сйлеу рекетінін атаратын ызметтері ылыми трыдан мынадай ш трлі салаа топтастырылып арастырылады: 1.Сйлеуді коммуникативтік ызметі. 2.Сйлеуді сигнификативтік ызметі. Бл латынны «сигнал» - белгі, таба деген сзінен шыан. Сигнификативтік ызмет бойынша сйлеуде адамдар бір-бірін белгілер мен табалар арылы тсінетін болады. Мселен, ауіпті жадай туанда берілетін белгі, адамдарды трлі имыл-озалыстары мен ым-ишаралары, зат алмасулары арылы арым-атынас жасау – сйлеуді сигнификативті ызметін білдіреді.
3.Сйлеуді экспрессивтік ызметі – р алуан хабарлар мен жай-жапсарларды мнерлі сзбен, лаа жаымды нмен, дауыс ыраымен адамны жан дниесін тебірентіп, згелерге жеткізілу тсілі. Экспрессивті сйлеуде рбір сз бен сйлем адамны сезіміне сер етіп, тла бойын шымырлатып жібереді. Сондытан сйлеу рекетіні бл трі сздерді наыштап айту мен ой жйесіні исынды болуын талап етеді. Сйленген сз, айтылан ой – адам психикасына кщті сер ететін тітіркендіргіш.