Ес. Ес жайындаы теориялар

Адам зіні мірде кріп-естіп білгендерін, басынан кешіргендерін, трлі ойлары мен сезімдерін, рилы іс- рекеттерін мыта бермейді. Олар баста саталады, ажет кезінде айта жаыртылады.Сонымен, адамны брын абылдаан нрселері мен былыс бейнелеріні, кіл-кйлеріні ойда саталып, ажет кезінде айта жаыруы ес процесі деп аталады. Жйке процесіні уаытша байланыстары негізінде брыны абылданандар еске тседі. Есті бл кйі ай­та жацырту делінеді.

айта жаыртуда тану мен еске тсіру ызметі бірін-бірі толытырып отырады. абылданан нрселерді есте аланы есті материалы делінсе, ал есте саталып, айта жаараны есті мазмны болып саналады.

Адам зіні, басаларды ойы мен баста кешкен сезім- дерін, іс-рееттерін сз арылы айта жаыртады. Есте алдыру, айта жаырту, тану ес проестері болып саналады. Ес адам тіршілігінде маызды орын алады. Есте алдыру адамны мір тжірибесін байытады. Адамны есі немі дамып, жетіліп отырмаса, онда ол жаа туан нресте дрежесінде алып ояр еді. мір тіршілігіне ажетті нрселерді бріні ес процесінсіз болуы мкін емес. Ес осы заманы психология ылымыны даму сатысында зекті мселені бірі болып саналумен атар, техникалы ылымдар саласында да ерек­ше маызды. Есті осы заманы психология ылымы трысынан зерттеуде негізгі рі жанды болып отыран есте алдыруды механизмі туралы мселелер.

азіргі кезде ес туралы трлі анытамалар мен теориялы болжамдар бар- Алайда, траты трде тжырымдалып, бір жйеге тскен теория жо. Бл жайт ес процесіні осы кезге дейін ртарапты ызу зерттелгендігін, ол жнінде бірнеше ылыми жорамалдар мен концепциялар жне рилы модельдер бар екендігін крсе­теді. Соы жылдары ес психологиядан баса ылым салалары арылы да арастырылуда. Осы орайда, бгін де есті механизмі мен оны задылытары жайында алыптасан психологиялы жне нейропсихологиялы брыны баыттара осымша шінші баыт — биохимиялы трыдан іздестіру осылып отыр. Сондай-а, есті блармен катар кибернетика ылымы трысынан зерттеуде де едуір алыптасан жйелер бар.

Есті психологиялы теориясы ес механизмін зерттеуді е бастапы баыты болып есептеледі де, осы трыдаы зерттеулер мен кзарастар кптеген баыт­тара жне теориялара тарамдалады. Осындай тарамдалуды негізі ретінде есті дамуындаы адамны бел­сенділік рекеті алынады. Ал ес жайындаы бірсыпыра теориялар (блар згелерінен грі басымыра) басты мселе етіп сол кйінде объектіні («материалды») немесе «таза» сананы белсенділігін (субъектіні) алады. Бл баыт адам іс-рекетіні материала атысы жо деп санайды. Мндай кзарасты сыаржаты, стірт пікірді білдіретіндігі аны.

Психологиялы трыдаы кезарастар тобы — ас­социациялы баыт делінсе де, оны негізгі мселесі мен зекті ымы — ассоциациялы бай- ланыстар. Осы байланыстар психикалы міндетті трде жасалу принципі болып саналады. Сйтіп, екі трлі елес пен серлену санада бір мезгілде ой крсетеді. Осыан орай есте р трлі сырты жадайлара байланысты пайда болып отыратын серлер мынадай ш типке блі­неді: а) серленген объектіні кеістік пен уаыта орай араласып келуі; ) зара састыы; б) бір-бірінен айырмашылыы мен арама-арсылыы. Сырты дние былыстарыны зара атынасынан ассоциацияларды мынадай ш трі жасалады: 1) Аралас не іргелес ассоциациялар (мысалы:тс (ре) — сары). 2) састы ассоциациялар (арындаш, дптер). 3) арама-арсылы асссоциациялар (а - кара; зын- ыса т.б. Мндай ассоциациялы принциптерді тыш рет зерт­теп, оларды тжырымдаан — ертедегі грек философы Аристотель (б.з.д. 384—322 жж.) Ататы физиолог алым И. П. Павлов ассоциацияларды шартты рефлекс теориясымен тсіндіріп, ми абыындаы екі озу процесіні абаттасып келуінен пайда болып, сан рет айталау нтижесінде бекіп отыратын уаытша байланыс­тар деп анытады. Бл ілім есті физиологиялы тео­риясы деп аталады. Аталмыш теорияа есті физикалы теориясы да жатады. Ол бойынша жйкелік импульстер нейрон арылы ткенде, зіні ізін алдырады. Бл ней- ронды модель теориясы деп те аталады. Осы заманы нейропсихологиялы зерттеулер нейрондар мен молекулалы дрежедегі жйке ызметіні механизмдерінде ес­ті саталуы мен беку жадайына тере мн беруде. Жйке клеткаларынан таралатын аксондар баса клеткалардаы дендриттермен жанасады, не зі орналасан клетка денесіне айта оралады. Жйке клеткаларындаы осындай рылымдара сйкес байланыс пайда бо­лып, крделілігі жнінен трліше козулар реверберикалы озалыста болады. Сйтіп, клеткаларды з-зінен жандануы іске асады. Кейбір зерттеушілер мндай былыстар жйесін іздерді саталып алу процестеріні физиологиялы субстраты деп есептейді. Мнда саталатын іздер ыса мерзімді есте сатаудан за мерзімді есте сатауа ауысып отырады. Кейбір зерттеушілер осындай есте сатауды негізінде бірыай механизмдер болады десе, ал екінші біреулері мнда р трлі сипаттаы екі трлі механизм болады деп жорамалдайды. Мндай болжам-жорамалдар биохимиялы зерттеулер арылы ана длелденбек.

Есті биохимиялы теориясы. Ес механизмін нейрофизиологиялы дрежеде зерттеу мселелері осы кездегі биохимиямен штасады. Осы баыттаы зерттеу нтижелері есте сатау екі сатылы сипатта болады деген жорамал жасайды. Бл жорамал бойынша алашы сатыда тітіркендіргіштер тікелей сер еткеннен кейін мида электрохимиялы ыса реакциялар пайда болып, олар клеткаларда физиологиялы згерістерге шырайды. Екінші сатысында бірінші саты негізінде биохимиялы реакция пайда болып, жаадан протейндер дейтін бе- локты заттар райды. Бірінші саты тек секунд, минуттара созылады. Ол — есті ыса мерзімді физиоло­гиялы механизмі. Ал екінші сатыда клеткаларда хи­миялы згерістерге шырайтын заттар за мерзімді есте сатауды механизмі болып табылады. Мндай жорамалдардьщ шындыын анытау маса- тымен сабауйры тышандара арнайы тжірибе жргізілген. Адам есінен уаытша танып аланда, науастанбастан брын крген-білгендерін мытып алатыны млім. Бл жайт адамдара ыса мерзімде сер еткен нрселерді электрохимиялы реакцияларды биохи­миялы згерістерге жетпей, басылып алатындыын крсетеді. Есті химиялы теориясын олдаушылар есте сатау­ды физиологиялы негізі клеткалардаы нуклеин дей­тін ышыл молекулаларыны блінуімен байланысты деп санап, бл генетикалы немесе нсіл уалау арылы беріліп отырады деп есептеледі. Ал онтогенетикалы не дара адамны есі рибонуклеин ышылына байланысты (РНК) делінеді. Мны мнін айыныра тсіну шін мынадай бір мысал келтірейік. Алматы аласынан Кеген ауданы жаа бір самосвал машинасы кетеді. Ма­шина саатына 50 км жол жреді. Сол машина 95 км жол жргенде апата шырап, жргізущі жарааттанады. Жргізуші емделіп шыан со одан апата кімні кінлі екендігін сраанда, ол 70-75 км-ге дейінгі кргендері мен кездестіргендерін айта береді. Біра 75 км- ден 95 км-ге дейінгі аралыта болан оиаларды айта алмайды. Оны себебі, малматтарды консолида­ция кйіне енбегендіктен, жргізуші есінде саталмаандыы. Швеция биохимигі Хиденні зерттеулері клеткалар­да тітіркендіргіштерді кшейтуді РНК затын кбейтіп, зак уакыт бойы химиялы іздер алдыратынын анытаан. РНК те згергіш, оны зіндік згеруі 10'⁵- Ю²⁰-а дейінгі сандар арасында болып отырады. Осындай биохимиялы зерттеулер арылы табылан жаа малматтар болашата адамны ес процесін баска руда лкен жетістіктерге жеткізуі ммкін

Адамны ес проце­сі — те крделі жне адамны іс-рекетіне орай жоа- рыдан тмен арай дамып, бтіннен блшекке, организмнен мшеге, одан клеткаа жне керісінше ауысып отыратын процесс. Сондытан, есті механизмін р тр­лі дрежеде анытаан зерттеу нтижелері бір-бірін то- лытырып отырады.

Есті трлері

Ес адамны р алуан іс-рекеттерімен байланысты болып, тіршілікте аса маызды ызмет атаратын боландытан, оны трлері мен кріністері де рилы. Ес­ті блінуі адамны трлі ерекшеліктеріне сй­кес жргізіліп, олар есте алдыру, айта жаырту процестерімен тыыз штасады. Мысалы, адамда есту есі мен кру есі психикалы асиеттер ретінде крінеді. Іс- рекет сипаттарына орай, ес мынадай ш трге негізделіп блінеді: 1. Психикалы белсенділік сипатына бай­ланысты: имыл-озалыс, эмоциялы-сезімдік, бейнелі- крнекілік жне сздік-маыналы (логикалы); 2. Іс- рекетті масат сипатына арай: ерікті, еріксіз ес. 3. Адамны материалдарды анша уаыта дейін есте сатай алатындыына арай: ыса жне за мерзімді (тпкілікті), сондай-а оперативтік ес. Есті кейбір тр­лері арнайы аспап-мнемометр аркылы лшенеді (34-сурет).

 

34-сурет. Есті лшеу аспа- бы — мнемометр.

имыл-озалыс есі деге­німіз— ойын, спорт, ебек, оу рекеттеріне байланысты р трлі имыл-озалыстар мен рекеттерді есте алдырып, оларды айта жаыртып отыру. Мысалы: коньки тебу, машинада жазу, ле- сздерді жаттау, ой ыру т.б. Есті бл трі озалыс дадыларын алыптастыруды негізі болып табылады. Адамны бастан кешірген трлі сезімдері мен эмоциялы кйлерін есте алдырып отыруын сезімдік ес деп атаймыз. з айналасындаы нрселер мен былыстара кніл-кйіні андай атынаста боланын айта жаыртуы, оларды тітіркендіргіш ретінде есіне тсіруі адамды ызытырып, трлі іс-рекеттерді атаруа жетелейді.

Эмоциялы ес бойынша адам басынан кешіргендерін еске тсіргенде, бозарады, не ызарады. йткені, оны басынан ткен р алуан жадайлар оан кшті сер етіп, эмоциялы кйге шыратады. Белгілі мні трысынан аланда, бл есті баса трлерімен салыскыранда лдеайда кшті болады.

Бейнелі-крнекілік ес заттар мен былыстарды асиеттерін, наты бейнесін ойда алдырып, айта жаыртуда айын крініс береді. Есті бл трі арылы табиат крінісі, бастан кешкен оиалар, дыбыс, иіс, дм жаыртылады. Осыан орай бейнелі-крнекілік ес - кру, есту, сипау, иіс, дм естері болып та блінеді. Егер алыпты дамыан адамдар шін есту есі мен кру есіні маызы зор болса, ал соыр, саырау адамдарда мны есесіне сипау, иіс, дм естері (тйсіктерді осы трлеріндегі сияты) те жасы дамып, баса естерді кемістіктерін толытырады. Бейнелі ес, сіресе, кркем нер к- сібімен шылданатын адамдарда жоары рі те нзік трде дамыан болады.

Кейде этитикалы есі бар адамдар да кездеседі. Мндай адамдар заттар мен былыстарды кз алдына наты елестетіп, оларды жеке асиеттері мен блшектерін айын ажырата алады. Оларды сезім мшелері сырты тітіркендіргіштерге кшті озуды нтижесі бо­лып саналады. Сздік-маыналы (логикалы) ес біздегі ой, ым, пікір, ой орытындылары сияты трлі формалар аркы­лы із алдырып отырады. Ойды андай формасы болса да тілмен, сзбен байланысты. Есті бл тріні сздік- маыналы (логикалы) деп аталуы да сондытан. Брын абылдаан нрселерді кажет кезінде біз сз, не оларды мнін есте сатау арылы жаыртамыз. Егер бейнелі есте бірінші сигнал жйесіні ызметі басым болса, сздік-маыналы есте екінші сигнал жйесі шешуші рл атарады. Нрселерді мн-жайын есте сатау логикалы-маыналы, ал белгілі зінділер мен сз тіркестерін, мазмндарды сзбе-сз жаттап алу механикалы трде есте алдыру делінеді. Сздік-маыналы ес оушыларды білім жйесі мен оку материалдарын есте сатауында жетекщі мнге ие. Есті бл трлері адамны рилы іс-рекеттеріні алмасып отыруыиа, ниет-тілегіне, масат-мддесіне орай трлі тсілдерге ауысып, оны бойындаы траты асиеттері болып а- лыптасады.

Ерікті жне еріксіз естер. Естерді ерікті жне еріксіз деп блу орындалуа тиісті рекеттерді маыздылыы мен ажеттілігіне байланысты. Белгілі масат оймай- а, арнайы есте алдырмай-а есте сатау мен жаыр ту, еске тсіру еріксіз ес деп аталады. Егер масат оятын болса, онда бл ерікті ес болады. Мнда есте алдыру мен жаырту, еске тсіру, жаттап алу шін мне- моникалы амалдар олданылады. Есті бл трлері бірізділікпен дамып отыратын есті сатылары болып та- былады, Еріксіз есті орасан зор орын алатынын р адам з тжірибесінен жасы біледі. Дегенмен, адама ажетті деп тапан нрселері шін арнайы амалдар олданып, ерікті есте алдыруды да жиі ажет етіп отырады. Есті адам санасында тратанып,. жемісті болуыны зіндік сипаттары бар. Олар — есті клемі, тездігі, длдігі, затыы, даярлыы (№ 2 сызба).

ыса мерзімді жне тпкілікті ес. Оперативтік ес. ажетті материалдар мен нрселерді есте сатау шін адам тиісті діс-тсілдер олданып, оны алай да жадында алдыруды масат етеді. Бл сол сер еткен нрселер ізіні консолидациясы немесе малматтарды ес­те берік алуы деп аталады. Мндай есте осыдан біршама уаыт брын абылдаан нрселерді бейнесі адам­ны кз алдына елестеп, лаына дауысы естіледі. Біра, мндай процестер -трасыз. Дегенмен, бл ерекшелікті сырттан алынан хабарларды есте сатап, оларды айта жаыртуда ерекше маызы бар. Есті бл трін ыса мерзімді ес деп атайды. Ал тпкілікті ес абыл­данан нрселерді, былыстарды оларды белгі-асиеттерін, тиісті материалдарды есте сатау, оларды бірне­ше рет айталау арылы за уаыт бойы есте алдырады. Тпкілікті есте алдыруды таы бір ерекшелігі — сер еткен нрселерді за мерзімге созылуына жне адамны арнайы масатына да байланысты. Сондытан, нрселер ізіні консолидациясы абылданан материалдарды мнісіне атысты. Маынасына тсінбей, нрсе­лерді серін айталай беру мида ораныс тежелулерін тудырып, тпкілікті еске айналуды иындатады.

Кркем дебиет пен ауызекі тілде ыса мерзімді ес «алашы ес», «шапша крініс» деп те айтыла береді. Дегенмен, психология ылымында ол оперативтік ес (трлі амал-тсілдер есі) деген атпен белгілі.

Ес трлеріні зара байланысы. Ес трлеріні бліну принципі адамдарды іс-рекет сипатына орай жргізі­леді де, олар зара тыыз штасып, бірін-бірі толытырып отырады. Мысалы, сздік-маыналы ес маыналы болуымен бірге еріксіз не ерікті де болады. Сондай-а, ол ыса мерзімді не тпкілікті болуы да ммкін. Осы ыса мерзімді ес пен тпкілікті ес жалпы есте алдыруды екі трлі басышы болып есептеледі. ыса мерзім­ді ес сырты малматтарды еткізуші кпір трізді. Онсыз тпкілікті еске хабарлар келіп тспес еді. Барлы ес ыса мерзімді ес процесінен басталады. Есті крделі рі адам емірінде алатын орныны ерекше екендігін мына № 1 сызбадан круге болады.

 

 

Есті жалпы сипаты

Ес — крделі психикалы процесс, ол бірнеше дара процестерден трады. Оларды негізгілері: есте алды- ру, айта жаырту, мыту.

Есте алдыру дегеніміз — жаадан абылданан бейнелер мен материатдарды, оларды мнін есте б- рыны саталандармен байланыстырып отыру. Есте алдыру процесі таламалы. йткені, біз санамыза б- рын сер еткен нрселер мен. былыстардан, болмыс пен оиалардан мір мен тіршілікке ажетті материалдарды ана тратандырып, жадымызда алдыруды масат етеміз. Есте алдыру арнайы есте алдыру, еріксіз есте алдыру болып екіге блінеді. Еріксіз есте алдыруда адам алдына арнайы масат оймайды. Ал ар­найы есте алдыру шін мынадай шарттар ажет: 1) ар­найы масат ою, оны мегеруге мтылу; 2) есте алдыруды оамды, тжірибелік мніні адам ажетіне байланысты болуы; 3) есте алдыруды жоспарлап, оылан материалдарды жемісі мен оны ішінен еске тсерлік тйінді мселелерді ізін, мнін білу; 4) сол мн-маыналарды тсіну шін оларды ойлау процесімен штастыруы.