Есті жемісті болуы№ 2 сызба.

Есті жемісті болу шарттары

даярлыы

длдігі

клемі (млшері)

тездіп

затыы

 

№3 сызба. Есті тиянаты рі жемісті болуына сер ететін себептер.

 

нрселерді байланыс жйелерін, тірек боларлы желісін табу; 6) абылдаан нрселерді з сзімен растыру, сйтіп ажетті материаалдарды есте алдыруды жеілдету; 7) з ебегін, оуын дрыс йымдастыра білу; 8) сапалы трде айталап, пысытап отыру.

Мндай талаптарды орындау адамны аыл-ой кені болып саналатын ес пен тыыз штастыру; 5) абылдаан жадында сатауын дамытып отыруа пайдалы ыпал етпек.

Есте сатауды тиімді дісі мен жемісті болуы ажетті материалдарды жаттап алуа байланысты. Бл тсілді де зіндік амал-рекеті, жйесі бар?. Кез-келген жаттау жемісті бола бермейді. ылымда есті дамытуа арналан жаттау тсілін — мнемоника деп атайды. Бл латын сзінен шыан. Мнісі — жаттап алу амалы, ес­ті дамытуды тиімді жолыны бірі. Есті жемісті болу шарттары № 2, 3 сызбаларда крсетілген.

§ 4. айта жаырту, тану мен мыту

айта жаырту еріксіз жне арнайы болып екіге б­лінеді. Еріксіз айта жаырту — масатсыз. Мысалы, музыкантты белгілі н-кйлерді кнде орындауы. Арнайы айта жаыртуда белгілі масат болады. Оан адам зіні ерік-кшін жмсайды, арнайы діс-тсілдер олданып, брыны абылдаандарын айта жаыртып, жзегё асырады.

Тану — есті брыны абылдаандара кезіккенде крінетін айта жаыртудаы арапайым трі. Тану абылдау дрежесіне орай трліше болады. Мселен, кейбіреулер брыны кргенін бірден айнытпай таниды, енді біреулер тіптен тани алмай иналады. Тану сату- мен де байланысты. Мысалы, адам бір жерге келгенде, брын крген сондай бір жерді есіне тсіріп, айналадаы нрселерді соан сатады.

Ес елестері. Жаырту бейне трінде де болады. Б­рын абылданан нрселер мен азір жо кріністі бейнесі еске тседі. Соан орай крген нрсені бейнесі кзге елестейді, ал естіген нрсені дыбысы лаа келеді. абылдау процесіне бірнеше талдаыштар атысады. Елестетулерді сзбен айтып та, пікірлер мен ой орытындылары арылы да тудыруа болады.

Елестетулер жалы жне жалпы сипатта да болады. Бір ана нрсені елестету — жалы, ал жалпы елестету — тектес, сас нрселерді жеке-жеке абылдау н- тижесінде пайда болатын бейнелер. Жалпы елестетулерді тратылыы, анытыы жалы елестетулерге ара­анда, солын, кмескі болады. Адамны тікелей сезім­дік танып білуі мен абстрактілі ойлау аркылы танымы арасындаы жаластырушы кпір — елес деуге болады. йткені, елес ойлау рёкетінде нрселер мен былыстарды саналуан асиет-белгілерінен елестеген жалы нрсені асиет-ерекшеліктерін ана, жалпылап тануа бейімдеп отырады.

мыту. Брын абылданан материалдарды есте сатамайынша, тани алмаймыз. мыту дегеніміз — абылдананды, есте алдырандарды ажет болан кезде ес­ке тсіре алмау, танымау немесе еске тсіру мен тануды ателесіп жаылысуы. мыту жйке ызметіні кйіне байланысты. Жйке жйесі бден шаршаанда не ауруа шыраанда, адамда мытшаты кшті болады. мыту абылданан материалдарды нашарлыына да байланысты. Жйке жйесіні нашарлауына ораймытшаты артайанадамдарда жиі кездесе береді. Мсе­лен, аты лемге йгілі табиат зерттеушісі, алым Карл Линней бден артайанда зіні 40—50 жыл брьін жаза шыармаларын оып отырып: «Шіркін-ай, мен осындай "шыарманы авторы болсам»,— деп таырапты. Ататы жазушы Вальтер Скотт «Айвенго» атты романын науастанып жрген кезінде жазыпты. Роман ба- сылып шыады. Ауруынан айыан со В. Скотт з романыны ай кезде жазыланын еске тсіре алмапты. Мндай былыс психологияда амнезия деп аталады ж­не бл былыстар мидаы тежелу, шу задылытарына байланысты. Біра шкен, мытылан .байланыстар бір кезде жаырып, еске тседі. Бл ес процесінде ре­минисценция делінеді. Мселен, бірінші дниежзілік соыс кезінде немістерде ттында болан Ресей солдаты Германияда за жылдар бойы трып, кейін еліне оралады. Еліне келген со арада бірнеше жылдан кейін б­рын мегерген неміс тілін млде мытып алады. Ауырып, ауруханаа тседі. Бір кндері бойы , сергігенде, ол орнынан трып, брыныша немісше сйлеп кеткен.

Осы орайда, уаытша мытуды саты тежелу деп атайды. мыту — жйке клеткаларындаы тежелу про­цестеріні дамуы, Адамны брыны істеген ызметі азіргі есте сатау жмысына бгет болса, оны проактивтік тежелу, ал брыннан есінде саталан материалына кейінгі ызметі бгет болса, ретроактивтік тежелу делі­неді. Мндай жайттар маынасы бір-біріне жаын материалдарды йренуде жиі кездеседі. Оу-трбие істерінде, сіресе, саба кестесін жасауда осы мселені айрыша ескеру ажет, яни бір тектес пндер мен тусінігі жеіл, крделі болып келетін пндерді араластырып отыр­ан жн.

§ 5. Есті даралы ерекшеліктері

р адам есіні зіндік ерекшеліктері болады. Біреу­лер ееінде тез сатап, аны жаыртады. Кейбіреулер белгілі бір нрсені, суретті, ал басалар сзді, енді бі­реулер н-кйді, саз ыраын есінде жасы алдырады. Ес осындай ерекшеліктеріне орай типтерге блінеді. М­селен: кру есі, есту есі, иетыл-рекет есі, аралас ес. К­ру ёсіне бейім адам кргенін за уаыт бойы ееінде сатай алады. лы аын А. С. Гіушкинні есту есі те кшті болан крінеді. Есту есіні кштілігі мен нзікті-. гі —аза аындары ме жырауларына да тн асиет.

Ес процесі есте алдыру мен мыту шапшадыына, оларды баяулыына орай мынадай трт типке блінеді: Есте сатау мыту

 

1.Шапша Баяу

2.Баяу Баяу

3.Шапша Шапша

4.Баяу Шапша

1-типтегі есі басым шкірттер мен студенттер материалдарды бір-а рет оыса да, тыдаса да ееінде жасы алдырады. Есті дамытып, жетілдіріп отыруды басты шарты — адамны р илы іс-рекеттері. Адам міріндегі аса маызды психикалы процесс — ес — аыл-ой кені. Аьіл-ойды тарих жасаан білім орымен немі байытып, ерістетіп отыруа мтылу есті мн-мазмнын тередете тспек.

 

Тртінші блім

АДАМНЫ К1Л-Й1 МЕН

ЭМОЦИЯСЫ ЖНЕ