Зейінні физиологиялы негізі

Зейінні физиологиялы механизмі те крделі. Оны негізі —жйке жйесіні р трлі дегейде тр­ан сезгіштік ызметі. Сезгіш дегеніміз — ми абыны тменгі атарында орналасан ретикулярлы формациялар деп аталатын анатомиялы жне. функционалдьі ерекшелік. Ретикулярлы формацияны рлеуші, тмендеуші дейтін екі трі бар. Ол бір импульстерді сиретіп тежеп, екіншілерін кшейтіп, ми абыына талап жеткізіп отырады. Осыны нтижесінде сананы айындыы реттеледі (35, 36-суреттер).

Ми алаптары жмысыны реттеліп (озып, тежеліп) труы нтижесінде рилы психикалы рекет жзеге асады.

 

р трлі импульстар жоарыдан (ми абыынан) тменгі ми алаптарына (ми баанасы т. б.) келіп, олар, зіне баындырады. Бл тмендеуші ретикулярлы фор­мация деп аталады. 1958 — 1960 жж. АШ оымыстысы Г. Мэгун, Италия алымы Моруций импульстарды тменнен жоары ми алаптарына жетіп, оларды жмы- сына.серін тигізе алатынын длелдеп берді. Мны рлеуші ретикулярлы формация дейді.

 

Зейін механизмі миды рефлекторлы ызметіне, жа­нуарларды И. П. Павлов ашкан шартсыз рефлексіндегі «Бл не?» деген тадану рефлексіне байланысты. Бл рефлексті биологиялы мні жануарларды оршаан ортадан сер ететін жаа тітіркендіргішке жауап беруі болып табылады. Адамдаы аару рефлексі — туа біткен асиет, одан зейінні сырты тітіркендіргіштерге ті­келей байланыстылыы айын крінеді. Зейінні физи­ологиялы негізін озуды оптималды ошаы деп аталатын физиологиялы былыспен де тсіндіруге бола­ды. Миа кптеген тітіркендіргіштер бір мезгілде сер етеді. Соларды серінен ми жарты шарларыны абы­ында кштері р трлі озу ощатары пайда болады. озуды оптималды ошаыны арынды болуы мида­ы зара индукция задарына байланысты.озуды оптималды ошаы былмалы. Тітіркен­діргіштерді згеруі не оларды ми абыны бір ана бліміне за уаыт бойы сер етуі бірізділік, индукция заына орай бір жерден екінші жерге ауысып отьірады. Тлім-трбие істерінде малімдер мен трбиешілер о­зуды оптималды ошаыны жасалу задарына сйе­неді. Мселен, «Балалар, дрыстап отырыдар, ане олдарыды партаа ойып, маан арадаршы!» деу арылы стаз оушылара сер етіп, оларды зейінін не­гізгі объектіге аударады.

йгілі физиолог алым А. А. Ухтомский (1875— 1942 ж.) ми ызметіні задылытарын зерттей отырып, доминанта принципі жнінде ілім жасады. Бл принцип бойынша мидаы озу ошаыны белгілі бір алабындаы озу кшейіп, зге алаптарды ызметіне стемдік етеді. Сйтіп, жаадан пайда болан озу ошатарын тежеп ана оймай, оларды зіне баындырып, жйке жмысын кшейте тседі (37-сурет). Доминанта принципі

37-сурет. Орталы жйке жйе- сіндегі доминанта принципінщ ызметі.

Д —доминанта орталыы, С—-субдоминанттар (баыныы доминанттар), билеуші доминантты зге орталытарды тежеуге ыпалы.

Зейінні бір зата ана ерекше баытталып, баса тітіркендіргіштерді елемей алатын жадайын тсінуге ммкіндік береді. Зейінні шоырлануын адамны белгілі бір іске ыылас-ынтасымен берілгендігінен круге бола­ды. Зейінділік, сондай-а адамны сырт пішінен де байалады. Мысалы, адам бір нрсеге зейін саланда, имыл-озалыс тежеліп, сезім мшелеріні брі со.л нрсеге карай баытталады.

. Д. Ушинский адамны психикалы іс-рекетінде зейінні алатын орнын ерекше атап крсетіп, «зейін адам санасы арылы орытылатын жне одан тетін барлы ойды аартатын адам жаныны жалыз ана блігі болып табылады» — дегей болатын. Оны бл пі- кірі жастара тлім-трбие беру ісі мен психологияда, дидактикалы зерттеулерде кні бгінге дейін зіні міршедігін длелдеп келеді.

 

§ 3. Зейінні рылымы мен трлері жне асиеттері

Зейін адамны еркіне арай ырыты, ырысыз жне йреншікті болып ш трге блінеді.

Ырысыз зейінні психологиялы дебиеттерде бірнеше синонимі бар. Кейбір зерттеулерде ол пассивті зейін, енді бір ралдарда эмоциялы зейін-деп аталады.

Бл екі трлі атау да мні жаынан ырысыз зейінні ерекшелігін крсетеді. Пассивті зейін нрсеге баытталан сананы шоырландыру шін ерік кшіні ажет емес екендігін білдіреді. Ал ырысыз зейінді эмоциялы деп атау зейінні объектісі жне соан байланысты кіл-кй мен эмоциялар, ызыулар, масат-мдде ара­сындаы араатынасты мнісін білдіреді. Сонымен, ырысыз зейін деп сананы белгілі объектіге баытталып, соан шоырлануын айтамыз. Сан килы тітіркен­діргіштер ішінен кші басым тітіркендіргіш зейінді зіне еріксіз аударады. Мысалы, среде атар тран кітаптар арасынан мабасы ызыл кітап бірден кз тартады. Мны себебі — ызыл тсті кзге сер ету коэффициентіні кшті екендігінде. Осы орайда, мнерсіз біралыпты айтылан сз басаларды назарын зіне жнді аудара алмайды. Ал мнерлі, серлі сздер адам­ны зейінін зіне еріксіз тартып алады. Кез-келген тітіркендіргішті адам зейінін зіне аударуы оны серлілігіне байланысты. Сондай-а, тітіркендіргіштерді жаалыы да ырысыз зейін тудырады- Мселен, жаа маркалы автомашина, не абыра газетіні жаа немірін кріп алса, оан еріксіз назар саламыз. Зейінні осын­дай асиеттерін ескеріп, сабата трлі крнекі ралдарды пайдалану жемісті нтижелер бермек. сер етіп тр­ан тітіркёндіргішті басталуы мен аяталуы — ыры­сыз зёйінді тудыруды айнар кезі.

Адамны таным рекетінде кеіл-кйге атты сер ететін нрселер де ырысыз зейін тудырады. Мысалы, бояуы аны заттар, лаа жаымды уенді дыбыс­тар, хош иісті сімдіктер мен нрселер.Адамды тадандырып, сйсіндіретін нрселер де зейінді зіне, еріксіз аударады. Кркемнер туындыларыны адам сезіміне кшті ыпал етуі де ырысыз зейін тудырып, танымды процестер мен ойлау рекетін,кшейте тседі . Ырысыз зейінні траты болуы адамны ыылас-ынтасы мен ызыуыны артуына байланысты. Ырыты зейін ерікті немесе активті зейін деп те ата­лады. Мндай атауларды брі сананы белгілі объектіге шоырлануындаы адамны шешуші релін крсетеді. Сананы рекетті белгілі шарттарьімен байланысты бо­лып, бір объектіге баытталуын ырыты зейін дейміз. Ырыты зейінні психологиялы мазмны адамны іс- рекетіндегі ала ойан масатымен, ерік кшімен байланысты. Машина жргізуші шофер, есеп шыарушы бухгалтер, тжірибе жргізуші алым алдын-ала масатын белгілеп, оны орындап шыу шін соан саналы рекетін баыттайды. Олай етпеген жадайда масатты ісінен нтйже шыара алмас еді.

Мектептегі оу-трбие істеріні брі де балаларды ырыты зейінін алыптастырып, дамытып отыруды ка­жет етеді. Бл шін бастауыш сыньптарда оу рекеті балаларды шама-шарына арай ызыты етіп йым- дастырылуа тиісті. Талпынысыны нтижелі болуы ба­ланы зіне деген сенімін арттырады. Сабаты оушыларды жас ерекшеліктеріне арай трлендіре жргізіп, р трлі рекет жасатып, ырысыз зейінін ырыты зейінге аударып отыру керек.

Жмыс орньіны олайлы болуы — ырыты зейінні траты болу шартыны бірі. Жмыс орнында.кісіні кілін бгде тітіркендіргіштер аладатпауы керек. Мы­салы, саба стінде айтылан арты сз баланы белсенді жмыс істеп отыран кілін бледі. Ырыты зей­інді дрыс йымдастыруды маызды шарты — адам-ны психикалы кйі, Шаршап-шалдыып отыран адамны зейіні трасыз болады. Адамны сыраты, жан инайтын бгде ойлар ырыты зейінні сапасын нашарлатады. Ырыты зейінді кшейту шін сз ар­ылы айталап айтып, ала ойан масатты тратандыруа болады. рилы жадайларда жмыс істей білу мен адамны деттері де ырыты зейінні траты болуына^:ыпал етеді.

Адамны крделі мселелерді шешуі, орфографиялы ережелерді олда анып жазба жмыстарын дрыс орындауы, жаа терминдер мен шетел тілін мегеруі —мны брі де ырыты зейін арылы іске асады.йреншікті зейін — зейінні ерекше трі. Атынан крініп транындай, ол ырыты зейіннен кейін жасалады.

Соныыен, йреншікті зейін дегеніміз — ажетті болып саналатын объектіге адам санасыны шоырлануы, йреншікті зейінні зіндік ерекшеліктері бар. Ол ызыу негізінде алыптасады. Біра бл нрсені касиетіне емес, адамны тіршілік масатына сйкес мдделі рекетіне байланысты. Мндаы маызды нрсе — істі нтижесі.

 

рекет кезінде йреншікті зейінні пайда болуы — ркімні зіндік ерекшеліктері мен ебектену деттеріні жемісі. Кейбір адамдар ауыр деген жмысты зін аса иналмай-а, ойнап-кліп жріп тындыра береді. Мндай жадайларда ырыты зейін йріншікті зейінге оай ауысады. Ондайда адам шаршаанын да байамай калады.

Зейінні жоарыда арастырылан ш трі де бір-бірімен тыыз байланысты. Адамны іс-рекетінде зейін трлері алма-кезек згеріп, бір-біріне ауысып отырады. стаздар оу-трбие істерінде оушы зейінін сабаа бадарлаумен ана шектеліп оймай, оларды з зейінін басара алатындай ерік саналарын алыптастыруа баса кіл бледі.

Сырты жне ішкі зейін трлері. Объектісіні орналасу жадайына орай, зейін сырты жне ішкі болып б­лінеді. Зейінді мегеру мен оны кейбір ерекшеліктерін дрыс тсіну шін сырты жне ішкі зейіндер адамны дене рекетін мегеріп, реттеуге баытталан. Мны пер- пептивті зейін деп те атайды. ішкі зейін — сананы ішкі іс-рекетке, ішкі дниеге баытталуы. Зейінні бл трі адама ана тн. Ол жануарларда болмайды. йткені, олар з жан дниесіні сырын шолып біле алмайды. сырты жне ішкі зейіндер бірін-бірі тежеп отырады. Себебі, сананы сырты рі ішкі былыстара бір мезгілде бадарлау те иын. ішкі зейінні объектілері: сенімдер, елестер, ойлар. Блар адамны сырты имылдары, ерніні жыбырлауы, жеке сздерді айтып алу, дене мшелеріні трлі имыл-озалыстары арылы байалады. ішкі зейіндер, — сана меи зіндік сананы дамуы шін ажетті шарт. Онсыз адам болаша имыл- озалыстарын, оларды нтижесін болжай алмайды. Ойлай білу, ой арылы рекет жасау ішкі зейінні жетілуімен байланысты. ішкі зейін алыптаспайынша, адам­ны, аыл-ой, эстетикалы жаынан дамуы ммкін емес.

Жеке адамны дрыс алыптасуы шін ткенді баалау мен бастан кешкендерге, керсетілген ылытара зейін аударып, талдау жасау саналы рекетті жетілдіре тседі.

жымды, топты, даралы зейін трлері. жымды зейін — бір сыныптаы барлы оушыны зейінін белгі­лі бір іс-рекет тріне жмылдыру. Мндай рекетке малімні саба туі жатады. Бкіл сыныпты зейінін за мерзім бойы біралыпты стау ммкін емес. Бірен- саран оушыны зейіні баса нрсеге ауып кетуі де мм­кін. Масатты іске мтылан жым ішінде зейіні ауытитындар да кездеседі. Мндай жадайда жетекшіні не стаз-трбиешілерді іс-тжірибелері ерекше рл атарады.

Топты зейін — бір жым ішіндегі жеке топтар зейініні шоырлануы. Топты зейін сыныпта, лабораториялы тжірибелер мен зара тексеру жргізгенде ажет. Бл—зейінді йымдастыруды оушы шін де, малім шін де иын трі. йткені, топтар жмыс стінде бірін-бірі аладатады. Осындай кедергіні жеу шін оларды тапсырманы мият орындап шыуларына жете кіл аударып, оны рбір кезеге бліп жоспарлау ке­рек болады.

Даралы зейін з міндетін орындауа р адамны санасын бадарлап, зейінін шоыр-_ ландырады. Бл — зейінні кісі зі оыанда, есеп шыаранда олдануа тиісті аса ажетті трі.

Зейінні асиеттері. Зейін мынадай ерекшеліктерімен си- патталады: а) клемі, ) блінуі, б) шоырлануы, в) тратылыы, г) ауысуы.

а) Зейінні клемі — адам­ны бір кргенде-а абылдаан нрселеріні саны. Зейін клемін анытау шін тахис- тоскоп аспабы олданылады (38-сурет).

Зейін клемін анытау шін уаытты 1/10 секунт ішінде

38-сурет. Зейінні клемін 19 эпселен туратын санмен лшеитін аспап —та нрседен тратын сан. Хистоскопдар, ріптер не трлі кескіндер жиынтыы крсетіледі. Осы уаыт ішінде кріп абыл­дау бден жеткілікті, біра, крінген барлы кескіндерді саналы трде бейнелеуге уаыт аздау. Сынаушы адам тек бірнеше нрсені ана атын анытап, «згелерін жнді байай алмайды. Ал кріп тран бар­лы нрселерді саналы бейнелеу шін жептуір уаыт керек. Ересек адам зейініні клемі зара байланыссыз 4—6 нрсеге те. Егер ріптерден маыналы сз растырса, онда кретін ріптерді саны едуір кбейеді. Біра бл жадайда сзді зі ттасан бір объект бо­лады да, сынаушы кісі сз ріптеріні орны ауысанын, кейбіреуіні тсіп аланын, дрыс жазылмаанын аа ра алмайды.

Нрселерді топтастыру арылы зейінні клемін лайту топты жеке асиеттерін байап, аара білуге кедергі болмауы керек. Нрселерді топтастыру жне оны (блшектеріне назар аудару, таным процестеріні дамуымен тыыз байланысты болуы абылдаудаы блік пен бтінні, ал ойлаудаы жалпы мен жекені араатысыман айын кріеді.

) Зейінні блінуі деп адамны кез-келген іс-рекеті стінде зейінні бір мезгілде бірнеше объектіге баытталуын айтады. Бір мезгілде ле жаттап, рі арапай­ым осу мен азайту амалына есеп шыарып крсек, м-ны оай емес екенін бірден байаймыз. Мндайда бір

• рекет екінші рекетке кедергі болады. іс-рекет проце­сінде зейін бір-а нрсеге ауады. Себебі, оны физиологиялы негізі — ми абыындаы оптималды озу ошаыны жалыздыы. Кнделікті мірдегі іс-рекетінде адам зіні зейінін бле білуді жетілдіріп, трбиелеуі ажет. Мысалы, жас стаз з зейінін бірнеше объектіге беле алмаандытан, сыныптаы оушыларды жекелеп кре алмайды. Саба айтып трып, ате жіберуі де, оушылар жауабындаы ателерді байамай алуы да ммкін. Малім назары негізінен зі айтып тран материала ана ауады. з алдында отыран кейбір оушыларды тртіп бзып отыранын да байамайды. Дегенмен, стазды тжірибесі біртіндеп жетіле тскендіктен, оны оку материалын мегеруі мен тсіндіруі же- ілдейді, зейініні оан блінуі де ширап, сыныпты толык мегеретін болады. рбір нрсеге зейін аудару іс-рекет стінде дамып, бірте-бірте адамны жеке басыны маызды сапасына айналады.

б) Зейінні шоырлануы — адам санасыны белгілі бір объектіге айрыша баытталуы. Зейінні шоырлануы оны колемі, блінуімен де тыыз байланысты. Зейін баытталан объектілер саны нерлым аз болса, шоырлану сорлым кшті болады. іс-рекетті дл ж­не ойдаыдай орындау шін зейінді кшті шоырландыра білу керек. Мселен, алгебрадан есеп шыарып отыр­ан оушы зейінін тек есептеуге, табалара ана аудармаса, онда ол есепті дрыс шыара алмайды. Зейін шо- ырлануыны физиологиялы негізі — озуды опти­малды ошаы туызатын, бір уаытта пайда болатын теріс индукция. Индукция тудыратын тежелу себебінен ми абыны аз ана блігінде кшті озу пайда болады.

в) Зейінні тратылыы деп оны объектіге ба- ытталып, за уаыт бойы шоырлануын айтады. Зей­інні бл асиеті жйке процестеріні кшіне, деттерге т.б. жадайлара байланысты. Зейінні аладауы — траты зейінге арама-арсы сипат. Ол зейін толуы- нан крінеді. Зейінні толуын осарланан кескін суреттерден байауа болады. Егер квадрат салынан суретке бірнеше минут арасаыз, кіші квадрат лкен квадратты не алдына шыып, не артына кетіп, тбі сияты болып крінеді. Сонымен, осы аз ана мерзім ішін­де квадраттарды орналасуы былмалы болып кріне­ді. Бл тжірибе-мысал зейінні толуына арналан.

 

Физиологиялы трыдан аланда, зейінні тратылыын мидаы жйке клеткалары бір тобыны за мер­зім бойы озуы деуге болады. Жйке клеткаларыны за уаыт бойы озу жадайында болуы

риалдарды йренуде жиі кездеседі. Оу-трбие істерін- де, сіресе, саба кестесін жасауда осы мселені айры- ша ескеру ажет, яни бір тектес пндер мен тусінігі же- іл, крделі болып келетін пндерді араластырып отыр­ан жн.

§ 5. Есті даралы ерекшеліктері

Эр адам есіні зіндік ерекшеліктері болады. Біреу­лер ееінде тез сатап, аны жацыртады. Кейбіреулер белгілі бір нрсені, суретті, ал басалар'«сзді, енді бі­реулер н-кйді, саз ыраын ееінде жасы алдырады. Ес осындай ерекшеліктеріне орай типтерге блінеді. М­селен: кру есі, есту есі, иетыл-рекет есі, аралас ес. К­ру ёсіне бейім адам кргенін за уаыт бойы ееінде сатай алады. лы аын А. С. Гіушкинні есту есі те кшті болан крінеді. Есту есіні кштілігі мен нзікті-. гі —аза аындары ме жырауларына да тн асиет.

Ес процесі есте алдыру мен мыту шапшадыына, оларды баяулыына орай мынадай трт типке блінеді:

 

 

трлі лттар мен лыстарды,этностарды кілдеріне деген жалпы гуманистік арым-атынас.

Адамгершілік сезім адамны ткен міріндегі елестері-пе,масат-міндеттерін жзеге асыруы мен идеяларына жне дниетанымды кзарасы мен оамды іс-рекет трлеріне байланысты болып келеді.

Адамны жоары дегейдегі сезімдеріні алыптасып, дамып отыруы е алдымен зіні жеке басына деген жауапкершілікті сезінуінде жатыр. Екіншіден, ол отбасындаы таылым- трбиеге, мектеп пен оамдыйымдарды аморлыына орай рістейді.

§6. Адамны сезім кйлерін мегееруі.

Стресс пен дистресс

Адам кіл-кйіні кріністері-сезім мен эмоцияны аыл-ой жне сана билейді. Сана-психика дамуыны е жоары дрежедегі сатысы. Кез келген психикалы ироесті (тйсік,абылдау,ес,иял,ойлау, т.б.) адам санасыны жемісі дейміз. Солай боландытан,сезім мен эмоциялы кйлерді брі де сана арылы реттеліп отырады.

Адам кіл кйіні ерекше кріністері стресс пен дистресс болып табылады. «Стресс» сзі аылшын тілі- нен аударанда — зорлану, ысым жасау деген маына- ны білдіреді. Стрестік кй — соы 30—35 жыл ішінде ылым мен техниканы, нер мен білімні тасындап дамуына орай жне экологиялы жадайды олайсыз- дыына сйкес адамда пайда болан эмоция мен сезім­ні крінісі, дене ебегі мен аыл-ой арылы атары- латын іс-рекетті шиеленісті рі ауіпті жадайында те шапша жне жауапты шешім абылдау. Мндай жайттар эмоция тудырады. Адам осындай стрестік кйді психологиялы ерекшеліктерін біліп, оан бейімделуі ажет. Бл кй арышкер, шыш, трлі электр, жылу уаттарын ндіретін станция операторлары мен авт клік жргізушілерді имыл-рекеттерінде тана емес, айыпкерді, жазалаушы за ызметкерлеріні, мекеме, жым басшыларыны, оушылардан сына-емтихан абылдаушы стаздарды да кнделікті ызметінде жиі кездесіп отырады.

Стресті физиологиялы негізі-америкалы физиолог У.Кеннонны(1871-1948) гомеостазис (бл терминні мні- ішкі организм ызметіні бір алыпты жадайы дегенді білдіреді) туралы , ілімі мен Канада алымы Г.Сельені организмні сырты кшті тітіркендіргіштерді организмге серіні кштілігі сондай, олар адамны денесіне,жйке жйесіне,психикасына да кшті сер етіп сезімдік- эмоциялы жадайын шиеленістіреді. Стрестік жадай адам- ны мінез-лына да кшті эсер етіп, алыпты жадайларды ауытуа шыратады, ол бей-берекет имыл-озалыстар жасайды. Адамны психикалы процстері абылдау мен ес,зейін деттен тыс ателіктер жібереді.

Адам ашуша, ызба болады. Мндай жаымсыз кріністер дистресс деп аталады. Дистрестік кй адамны кш-уатын, аыл-ойын ожыратып, оан теріс ыпал етеді. Стрестік кйді жеу шін адам зіні бойындаы ерік-жігерін шыдап, табандылы пен стамдылыын, мір тжірибесін молайтуа машытануы ажет.

ХіХтарау. ерік § 1. Ерік туралы тсінік

Ерік — адамны з мінез-лын саналы трде мегере алу абілеті. Адамды эр алуан рекеттер мен іске баыттайтын нрсе -масат ою, соан талпыну. Мны психологияда ниет (мотив, себеп) деп атайды. Адамны іс-рекеті екі трлі. Оны бірі — еріксіз рекеттер. М­селен, жтелу, кзді жмылып-ашылуы, шашалу, тш- кіру т. б. Мндай рекеттерде белгілі масат не ниет жо. Екінші — ерікті рекеттер, озалыстар. Мысалы, жерге тсіп кеткен затты ктеріп алу. Бл — масатты озалыс. Адамны масатты озгалыстары рилы ке- дергілер мен иыншылытара шырап отырады. Алай­да, адам алдына ойан белгілі масатын орындау шін оны ерікті рекетімен жеуге мтылады. Адамны масаты, алауы, эр трлі істерді орындауа мтылуы, жалпы аланда, ниеттеріні жиынтыы пси­хологияда адам ниетіні рісі делінеді. Басаша айтан­да, бл — адамны бадарлы рекеті. Сонымен, адам ниетіні рісіне оны саналы рекеті, еріксіз істері, а ындалан істері, масаты, лі жете аныталмаан істе­рі де жатады. Ниеттерді орындауда тіршілік шін ма- ызды да, мні аз да істер кездесіп отырады. Ниет рісі згергіш, рі озалыш, сондай-а сырты жадайлар- ды згеріп отыруына орай айнымалы болып келеді. Ал­а ойан масата сйкес ниетті мазмны да айындала тседі. Осы трыдан аланда, адам ниетіні мні жекеменшікті не менмендікті, рісі тар тоышарлыты не рісі ке оамды сипатты білдіреді. Адам ниетіні рі­сі белгілі масата баытталып, оны азаматты асиеті мен іскерлігін, адамгершілік сапаларыны згеруі мен тр-сипатын білдіреді. рбір жеке адамны ерікті іс-рекеттеріні зіндік сипаты бар. Бл сипат оамды маызды жмыстар- ды орындау шін мні аз іс-рекеттерді соан баынды- рып, зіні жеке масатынан бас тартып отырады. Ерік-адамны арынды іс-рекетін білдіретін процесс.. Сйтіп, адамны мінез-лы мен рилы істерді орындауа мтылуы маызы зор, масатты істерді орындауа баытталады. Адам еркіні крінісі оны саналы трдегі іс-рекетінен байалады. иын-ыстау жадайлар- дан жол тауып шыуа жетелейді, соны жзеге асыруа ажетті рал табады.

Тарихта болан белгілі адамдарды мір жолына назар аударса, оларды ала ойан масаттарын орын­дау шін орасан зор кш жмсап, рухтанып, иыншылыты ерікті істерімен жеіп шыанын креміз.Бан мысал ретінде «Шыысты ос жлдызы» атанан лия мен Мншкті лы Отан соысындаы ерлігін айтуа болады. Ел басына кн туан шата туан жерге деген сйіспеншілік осынау нп-нзік аза ыздарыны бойына кш-жігер,рух береді. Олар ерлік пен батылды-- ты шпес лгісін крсетіп, Отан шін жанын пида ет­ті. Бл да — адам еркіні бір крінісі.

 

 

§ 2. Ерікті физиологиялы НЕГІЗІ

 

Еріксіз рекеттерді физиологиялы негізі болып табылатын шартсыз байланыстар тізбегі-инстинкт рекеті ырысыз орындалады. Психологияны табии-ы- лыми негіздерін алаан И. М. Сеченев пен И. П. Павловты ілімі ерікті рекеттерді негізі — мндаы материалды процестер, сырты сер мен миды уаытша байланыстары, шартты рефлекстер деп тсіндіреді. Се­ченев ерікті рекеттерді физиологиялы механизма! зерттей отырып, адамны ассоциациялы рефлекстерді жиі айталану жолымен зіні имылдарын жіктеп ажыратуа бейімделетіндігін жне сол рефлекстер ары­лы имылдарын тотататын абілеттерді игеретіндігін длелдейді. Ал Павлов ерікті рекеттерді механизмін жоары жйке ызметіні барлы задарына баына- тын, шартты ассоциациялы процесс деп анытайды.

Психология тарихында бихевиоризм деп аталатын шетелдік механистік баыт рекетті саналы сипатын теріске шыарып, адам рекетін механикалы трыдан шешті. Сйтіп оны жануарлар мірімен салыстырды. Бл ылыми трыдан ателесу еді. Бихевиоризм теория­сы бойынша оу рекеті, жаттыу тжірибесі саналы рекет емес, кп пысытап, жаттыу нтижесінде туатын механикалы процесс деп саналды. Механисттік психология ерікті материалды дниемен байланысын да жоа шыарды. Ерік табиатты, ерікті рекетті себебін теріс тсіндірді.Олар ерікті зін-зі билейтін бостанды бар,ерікті рекетті, себебі-«ерік бостандыы»,сана адама не тілесе,соны береді деп брмалады. Бл тео- рияны ерікті ылыми негізі бола алмайтындыы — оны шындыа сай келмейтіндігінен. Оны таы бір ол- ылыы мен шалаайлыы — Австрия психологі Зиг­мунд Фрейдті «жынысты еліктеу» дейтін кзарасына негізделгендігі. 3. Фрейд сананы дамуы, сіресе, бала- ларда «жынысты еліктеу» мен леуметтік орта арасын­даы дау-дамайлардан туындап отыруында дейді. Бл пікірді шындытан лдеайда алыс екендігі даусыз. Материалистік ілім трысынан алып араса, адам­ны ерік бостандыы — себепті байланыстылыа, де- терменизм принипіне баынатын бостанды. иыншылытарды жеіп шыу да — ерік бостандыыны бір крінісі.

§ 3. Ерікті амал кезедері

Ерікті рекеттер мен амалдар — мнісі мен рылымы жаынан те крделі процесс. Немесе ерікті амал, бл — мазмны трысынан те крделі психологиялы эрекет. Бл эрекет бірнеше кезедерден не сатылардан традьі. Сол сатыларды ретін мынадай сызбамен крсетуге болады:

Ерікті амал кезедері

 

Масат жне оан жетуге мтылу (дайынды кезе)

I

Масата жету ммкіншіліктерін тсіну (масат ою)

I

Ниет-тілектерді пайда болуы

 

 

 

Ерікті амал кезедері бл мселені мнін психологиялы трыдан ашып крсетеді. рбір ерікті рекетте белгілі масат бар. Адам андай да болмасын белгілі бір істі орындау, зіні 'ажеттілігін анааттандыру шін з жадайын соан бейімдейді. Бл — ала масат ойып, соан мтылу, яни масатты эрекет немесе не себептен адам осындай ажеттілікті орындауа тиіс, ол не шін ажет деген тілек білдіру. Содан кейін осы тілекті орындауды жолдары мен діс-амалы іздестіріледі. Оларды ішінен аса ажетті жне маызды дегені тадап алынады. Айталы, мамандыты згерту керек не экспедиияа бару керек болады. Бл кезеде адам алдына ойан масатын тек алап ана оймай, оны мнін тсінеді, аыл-ой талысына салады. Сйтіп, оан алайда жетуге рекеттенеді. Бл — ерікті рекетті ин- теллектуалды кезеі.

Наыз ерікті эрекет адамны ала ойан масатына жету шін белгілі тотама келіп, шешім абылдауынак крінеді. Бл да — жауапты кезе. Мны зіндік пси­хологиялы сипаты бар. Бгінде ерікті амалдаы шешім - ге келу кезеі психологияны ана емес, экономикалы, леуметтік ылымдарды да зерттейтін объектісіне айналып отыр.

Шешімдерді бліну теориясы. ылым бл теории- ны маызын зерттеумен ана шектеліп алмай, оны математикалы электронды есептеу машиналарына да бейімдеді. Бл теория кптеген проблемалы мселелерді тетігін табуа, соны ішінде туекел проблемасыны дрежесін зерттеуге де пайдаланылуда. Кейбір зерттеушілерді пайымдауынша, шешімдерді бліну теориясы адамдар мен йымдарды крделі мселелерді тиянаты шешіп отыруа йыты болатынын ерекше атайды. Сондытан бл теория ндіріс орындары мен шаруашылы мекемелерінде, ылыми бірлестіктерде жне мемлекеттік орындарда, жоспарлаушы йым істерінде кеінен олданылады. рине, адам белгілі шешім абылдап, оны жзеге асыру жолдарын жоспарлап аланымен, кптеген объективті, кездейсо т. б. иынщылытара шырайды.Мн­дай жадайда олайлы жадай туанша, адамны зі абылдаан шешімін оя труына тура келеді. Деген­мен, осы шешімді жзеге асыру оны ккейтесті мселе- сі болып ала береді. Осы жадайа орай адам енді барлы ерік-жігерін зі кксеген ісін орындауа жмылдырады.Осы кезеде кездескен иыншылытарды жеу шін адам стрестік жадайа шырауы да ммкін. Алай­да, ажеттілігін алайда орындау шін ол оан барлы саналы еркін баыттайды.

 

ш салуда адам: а) масатына жете алмаанына айырады, уайымдайды, бл — мінездегі ерікті рекетті крінісі; ) іштей ойланып, бойын масатына жетуге деген борышты сезім билейді, ал борышты сезімні кшеюі — азаматты сапа. Де­генмен, адамны уайымы жекеменшіктік сезім мен о- амды масатты арасында ауыту тудырады. Сйтіп, бл жердегі ниет кресі адамны осы екі баытты ай жаына арай ауытитындыын аны<вайды.

Ерік — айратыны кшеюі мен талпыну тек шешім абылдау барысында ана емес, оны орындау кезінде де эр трлі ауыту мен уайыма шыратуы ммкін. Бл ретте сырты кедергілерді жою ажет болады. Мысалы, талапкерді кндегі деті бойынша серуенге шыпай, режимін бзып, емтихана даярлануы. Ала ойан ма- сата жету шін адам з мінезіндегі брыннан алып­тасан мддесін, сенімін, зін-зі баалай білуін, ерік- айрат асиеттерін талдап, олара баылау жргізе бі- луі керек. Мндай рекет адамны еркін білдіретін пси­хологиялы сапа болып табылады.

§ 4. Ерік сапаларын алыптастыру

 

Адамны іс-рекетінде ерік сапалары мен асиеттері алыптасады. Ерік сапалары эр адамда эр трлі. Біреулерді еркі - жігерлі, берік, табанды. Енді біреулерді- кісылбыр, ынжы, жуас, тартынша, жоспарлаан ісін аясыз алдырады. Сйтіп, рбір адамны зіне тн намды жне намсыз ерік сапалары бар. Ерікті намды асиеттері: дербестік, батылды, та- бандылы, зін-зі мегере алуы мен стамдылыы. Дербестік — белгілі істі, масатты орындауда бтен адамдарды жетегінде кетпей, з білімімен, жігерлігі- мен, сенім-абілетімен шешуге тырысу. Бл -ерікті асиетті кемелденген трі. Бан арсы намсыз трі — згені сзіне еріп, иланыштыы. Батылды—адамны шешімді батыл абылдап, ауыту дегенді білмеуі. істе- ген жмысын дйектеп, оны жзеге асыруы. Батылды ерлікпен байланысты. Ерікті бан керісінше намсыз трі — тартыншаты. Табандылы — абылдаан ше­шімді жзеге асыру шін за уаыт бойы жігерлілік таныту. Бл сапаа арама-арсы намсыз сипат — а- сарысушылы, иарлы, ынжыты. Адамны зін-зі

 

Ерік Сапалары	Масат жне оан жетуге мтылыс	Ммкіншіліктер мен ниеттер	Ниеттер кресі жне алау	Тотама келу	Тотамды орындау
айраттылы (кшті ерік)	Масатыны Айындыы. арынды мтылу	Жеткілікті	Длелді жне тез	Длелді арынды мтылу	Табанды
Табандылы	Алыстаы масат. арынды мтылу	детегіше (бір алыпты жадай)			Тегеурінді (те табанды)

 

билеуі стамдылы,сабырлылы арылы байалады. Бл-еріктік асиетіні жоары сапасы. Мндай адам езін масатты ісін орындауа бейімдеп, зіне талап ояды. Кездескен иыншылытарды, жалаулыты, оры- нышты т. б. жее біледі. ілі сопаан ызысыз істерге де з бойындаы куш-уатын жмылдыра алады. Ерікті бл сапасы адамны зін-зі тежеп, ашу-ызаа, кйгелектікке берілмеуіне ыпал етеді.

Адам еркіні намды асиеті — борыш сезімі. Бл мір срудегі масат айындыын крсетеді. Адамны сол масата жетудегі марлы сияты даралы ерек- шелігін алыптастыруа кмектеседі. Ерік сапалары мен ерікті амал кезедерін тмендегі кестедер круге бола­ды.

§ 5. Ерікті трбиелеу

Адамны ерік сапалары мен ерекшеліктері оны маындаы зге адамдар ыпалынан блек, з алдына ма­сат ойып, іс-рекеттерді орындауы нтижесінде алып- тасады. Ерікті рекеттер стінде адам з еркін мегеріп, з бойындаы кш-уатын иын жмыстарды орындау­а, бастаан ісін аятап шыуа жмсап, оларды алай- да жзеге асыра алады. Сйтіп, з еркін шыдап, алып- тастырады. Адамны ісі мен мінез-лкын мегеруі ж- не оны азаматты асиеттері ерікті имыл-озалыстарынан жне істеген жмыстарынан айын байалады.

Адамны даралы асиеттері барлы психикалы проестер ішінен еріктен аны крінеді. Соан орай, адам міріндегі аса маызды кезе — зіні іс-рекетте- рін баылап, ерік-жігерін дамыта білу кезеі болып та- былады. Мндай кезе — адам міріндегі елеулі бетб- рыс. Ол оны мінез-лындаы намды рі жаымды сапаларды алыптастырады.

 

Еркін тэрбиелеу шін адама з алдына ірі-ірі максаттар ою міндетті емес, са-тйек нрселерден-а бастауа болады. Мысалы, темекіні кп тартатын адам оны зиян екенін тсінеді де, тастап кетеді. Немесе сту­дент бос уаытын алайда пайдалы істермен шылда- нуа жмсайды. Ерікті рекеттерді дамыту шін белгілі істі орындап, оан дадылану керек.

Ерікті дадыландыру, не жаттытыру дегеніміз — адамны зіне ызысыз, тартымсыз болып саналатын істерді де орындап отыруа зін-зі кндіре алуы. Мун- дай жйелі рекеттерде адам жалаулы пен енжарлы- ты, бытыраылы пен аладаушылыты жне ыпсыз- дыты да жеіп, зін-зі мытап ола алады. Сейтіп, ол зіні аыл-ойыи, саналы рекетіи ірі-ірі талаптарды жне игі масаттарды орындауа баыттайды. Соны н- тижесінде зін-зі билеп, з еркіне иелік ететін дрежеге жетеді. Адам мірінде кездескен істерді ай-айсысын болса да орындап отыру шін іштей даярланып, кездесе- тін иыншылытарды брін де жеіп шьіуа бейімде- луі ажет.

Баланы ерікті рекеті саналы тілек-талап нтиже- сінде шешімін тауып, орындалумен штасып жатады. Баланы желігін крсететін талаптар те ерте, оны эмоция — сезімімен сабатас трде крінеді Екі жаска толан бала ойын мен тлім-трбие арылы зіні тілек- талабын тсінуге жарап алады. Біра, олар лі де са­налы бола оймайды, тек эмоциялы сипатты болады. Баланы саналы рекетке абілеті жаттыу нтижесінде біртіндеп дамиды.

Ерік сапалары мектеп жасында, оу, тлім-трбие процеетері барысында кемелденеді. Ерік трбиесіні масаты — баланы бойында жаымсыз сипаттар крі- ніс берсе, оларды тежеп, шегеріп, намды баытын да мытып отыру. Ерік сипаттарын арман алыптастырады. Ойлау абілеті дамыан сайын бала рбір нрсені м- нін тсініп, масат тадайды, ниет-тілек таласын тере тсініп, шешімге келеді, трлі рекеттер жасайды. Отан- ды сю, ата-анасы мен згелерді рмет тту баланы адамгершілік сезімін оятып, еркін дамытуа себепші бо­лады. Ерікті трбиелеу оны жеке сипаттарын дамыту мен шектелмей, оларды адамны меншіктік асиетіне, даралы сапасына айналдыру масаттарын кздейді. Ерік трбиесі адам мінезіні асиеттерін де алыптас тыруа тікелей ыпал етеді.

Ерікті стаздар мен тлімгерлерді, ата-аналарды,жалпы ересектерді мінез жасы сапалары келер рпаа ашан да лгі неге болма.

 

 

ЫСАША психологиялы сздік А

 

Акцептор рекеті-^«акцептор»—«абылдаушы» деген ла- тын сзі. Бл — зат. Ол атомдара, электрондара жне зге де зат- тара осылып, орталы жйке жйесіні ызметі'1 жандандырады. Нейродинамикалы снпаттаы рекеттер. Акцепторлы рекеттер жйке жйесіні ызметінде реттеледі.

 

Анимизм— латынны «жа» деген сзі. Алашы оамда адамны, жан-жануарларды, сімдіктерді жне баса нрселерді брінде жан болады дейтін ияли тсінік. Алашы оам мен діни нанымдарды барлы трлеріне тн ерекшелік.

 

Антропоморфизм—«антропос»—грекше «адам» жне мор­фе—«тр», «форма» деген екі сзден ралан. Табиат былыс- тары мен жануарларды, дайларды адам сипатында елестететін т- сініктер.

 

Апперцепция— латынша ап — префикс, сз алды осымша, перцепция — абылдау. Психологияда абылдау процесіні адамны брыны мір тжірибесіне, білім орына, рухани тіршілігі мен жан дниесінін, жай-кйіне туелді болды.

 

Ассоциация—1. Белгілі задылытара сйкес психикалы былыстарды байланысты болуы. 2. Адамдарды зара бірлесіп, эр трлі іс-рекеттері арылы бір-бірімен арым-атынас жасайтын тобы.

 

Ассоциациялы психология— психологияны мн-жа- йын философиялы трыдан іздестіріп, оны ассоцнациялы прин- циптерге негіздейтін баыттарды жиынтыы. Бл баыт XVII—XIX асырларда пайда болып, негізінен, Англияда рістеп дамыды. Сй­тіп з алдына дербес баыт ретінде алыптасты. Бл баытты ма­териалистік те, идеалистік те аымдары болды. Материалистік аым пйихологиялы былыстарды зерттеуге детерминизм принципін ен- діруді кздеді. Ал XX асырда А. п. механикалы баытты станан бихевиоризммен штасты. Ассоциация — латын сзі. Психологиялы маынасы белгілі жадайда екі не бірнеше психикалы рылымдар- ды зара байланыстылыын білдіреді.

 

Аффект—«жан толуы» деген латын сзі. Бл адамны пси­хологиялы кйініш, сйініш сезімдері стіндегі кіл кйіні айын крінісі (сезімі мен эмоциясы). Мселен, айырып жылау немесе шатты сезімі билеген адамны арылдап ішегі тйілгенше клуі сияты ралуан аффекттік жадайлар.

рекет- белгілі масатты орындауа баытталаи оашалан- ан имыл. Ол имыл-озалыс арылы орындалатын сырты жне аыл-оймен орындалатын ішкі рекет болуы ммкін.

Бадарлау реакциясы-жадайды згеруіне орай организмні те крделі рі арнайы тітіркендіргіштерге серленуі. Мндай жадайда организмні бойындаы кш-уаты мен сезімталдыы кушейіп, жйке талдаыштарыны жмысы арта тседі. Бадарлау организмдерде (адам мен жоары сатыдаы хаиуанаттарда) таданудан басталады.

 

 

БИХЕВИОРИЗМ — психология ылымында XX асырды басында АШ-та алыптаса бастаан механикалы теориялы жне тжірибелік баыт. Бл баыт психикалы былыстарды брі ор-ганизмні сырты жне ішкі тітіркендіргіштерге серленуіне орай дамиды, белгілі себепке, ынталандыру мен жадайа байланысты болады деп санайды.

 

ГЕНЕТИКАЛЫ Д1С — генетика — шыу тегі «тркіні» дегенді білдіреді, Бл — психикалы былыстар мен процестерді шыуы мен пайда болуын жне дамуын зерттейтін, азіргі кезде психологияда ке трде олданылатын зерттеу дісі.

ГЕШТАЛЬТПСИХОЛОГИЯ — Германияда XX асырды басында дниеге келген идеалистік психологиялы баыт. Ассоциациялы психологияа арсы пікірлерді олдай отырып, сананы алашы блшектері тйсінуі де, елес те емес, кейбір ттас трдегі «психологиялы рылымдар» (гештальттар) деп санайды. Міне сондай рылымдар сананы жемісі деген пікірді олдайды.

 

ДАДЫ — сансыз айталау нтижесінде алыптасатын іс-рекет трі. Соны нтижесінде ол автоматталан рекетке айналып, оай, шапша рі дл орындалып отырады. Дадыны физиологиялы негізі — динамикалы стереотип.

ДЕДУКЦИЯ, ИНДУКЦИЯ, АНАЛОГИЯ. Дедукция — жалпыдан жекеге арай дамитын ой орытындысы, логикалы ойлау формасы. Дедукциялы ойды ке тараан трі — силлогизм. Екі не бірнеше пікірлерді байланысы нтижесінде жаадан бір пікір шыару.

Индукция—1. Жекеден жалпыа арай дамитын логикалы ой орытындысы. 2. Нейрофизиологияда тітіркендіру нтижесінде пайда болан алашы озу ошаыны маындаы айматара тарауы.

Аналогия — жекеден жекеге арай дамитын традуктивті ой орытындысы. Аналогия — састы, сас нрселерді салыстыра отырып зерттейді, аналогия арылы жасалан орытынды мліметтер болжамды сипатта болады.

ДЕТЕРМИНИЗМ ПРИНЦИПІ — философиялы жне методологиялы станым бойынша табиат пен психологиялы былыстарды брі материалды себептер мен задарды сер етуінен пайда болады. Детерминизм адамны тіршілігі мен іс-рекетіні брі оамны тарихи дамуыны наты жадайларымен байланысты, р- бір былыс белгілі себептен туындайды деп арайды.

ДИНАМИКАЛЫ СТЕРЕОТИП — шартты рефлекторлы байланыстарды жасалуы жне оны ттасты жйесіні рылуы. Мндай жйе организм тіршілігі ушін те маызды жне ол дадыны алыптастыруды физиологиялы негізі.

 

ЖОАРЫ ЖЙКЕ ЫЗМЕТІН1 ТИПІ —жйке жйесіні комплект трдегі траты ызметі. Мндай ызмет жоары жйке ызметіні сипаттары мен асиеттерін білдіреді. Ондай асиеттер адамны леуметтік ортада атаратын жмысы мен іс-рекетіне байланысты жаа сапалара ие болады. Жоары жйке ызметіні типтері мен сипаттары адам мінезіні физиологиялы негізі болып табылады.

 

ИНСТИНКТ (соыр сезім) — 1. Организмде туа берілетін шартсыз рефлекстер негізінде сырты жне ішкі жадайларды згеруіне йретусіз-а бейімделіп тіршілік ету лы. 2. Туа пайда болатын импульстардыц серлерге жауабы, имыл-озалыс арылы р трлі тітіргендіргіштерге бейімделуі.

ИНТЕРИОРИЗАЦИЯ, ЭКСТЕРИОРИЗАЦИЯ — сырты болмыс тітіргендіргішті ішкі идеялды факторлара, ал адамны ішкі аыл-ой пікіріні, сырты іс-рекеттерге айналуы.

 

• ИНТРОВЕРТ ой-пікірлерін іштей талдайтын мінез ерекшеліктері иптроперттер делінеді. Ал зге бір адамдар ішкі дние сырымен тйыталып алмай, жан дние сырын ашы-жарын трде зге адамдара білдіріп отырады. Блар — экстраверттер.

 

АЖЕТТІЛІК — адам мен хайуанаттарды мір сруі мен тіршіліклік етуі ажеттілік анааттандырудаы белсенді іс-рекеті мен имыл-озалыс жасауына байланысты.

Бл — организмні ішкі жадайы мен кйін сатауы.

ОЗЫШТЫ — серленгіштік. Сезімні тез озып, тез серленуі.

ОАМДЫ ТЖІРИБЕ — адам баласыны тарихи дамуында материалды заттар мен мдени мраларды жасап шыаруда алыптасан біліктері мен дет-дадылары жайындаы білім жйесі.

 

НИЕТ — ажеттілікті анааттандыру шін рекеттену жне оан іштей мтылу. Ниетті жзеге асуы материалданан сипатта болады.

 

ПСИХИКА ДАМУЫНЫ ОЗАУШЫ КШІ — психиканы мн-жайы мен дегейін, баытын дамытуа ыпал етіп отыратын Сырты жне ішкі факторлар мен жадайларды жиынтыы. Мндай жадай адамны жеке басыны дамып жетілуінде ажеттіліктерін анааттандыру мен наты болмыстар арасындаы айшылытарды реттеу мселесі болып табылады.

ПРОБЛЕМД1 СИТУАЦИЯ — кнделікті мірде жне арнайы тжірибелік зерттеуде белгілі бір тйінді мселені шешуде адамны аыл-ой белсенділігі талап етілетін жадай. Ал тжірибе арылы

сыналан жндіктер мен хайуанаттар белгілі бір жйтке бейімделіп, оны «шешімін» табуа рекеттенеді. Мысалы, маймыл ілігі ойан алманы «крал» олданып алып жейді.

ПЕРЦЕПТИВТІ СЕР — абылдау процесіне атысты серлену трлері (перцепция — абылдау). П. . психологиялы трыдан анытаанда объективтік шындыты сезім мшелері арылы тікелей бейнеленуі.

 

РЕТИКУЛЯРЛЫ ФОРМАЦИЯ — мны рлеуші жне тмендеуші ретикулярлы формация дейтін екі трі бар. Ми алаптарыдаы біріні жмысын бірі реттеп (оздырып, тежеп) отыруы нтижесінде рилы психикалы рекет жзеге асады. Трлі импульстар жоарыдан (ми абыынан) теменгі ми баганасына т. б. келіп, оларды зіне баындырады. Мны тмендеуші ретикулярлы формация деп атайды. АШ алымы Г. Мэгун, Италия оымыстысы Моруци импульстар тменнен жоары ми алаптарына жетіп, оларды жмысына серін тигізе алатынын длелдеп берді. Мны рлеуші ретикулярлы формация дейді.

РЕФЛЕКТОРЛЫ ТЕОРИЯ — адамны мінез-лы мен психикасы оны белсенді ызметі мен іс-рекеті нтижесінде реттеліп отыратып материалистік кзарас. «Рефлекс» сзіні мні — бейнелеу. Рефлекстік теорияны негізін салаи орыс алымы И. М. Сеченев зіні «Бас миыньщ рефлексі» деген ецбегінде психикалы былыс- тардьщ шыуы мен дамуын материалистік трыдан тсіндіріп, оны жоары жйке (миды) ызметі екендігін ылыми-табии трыдан дйектеді.

РЕФЛЕКСИЯ — латынша «бейнелеу» деген сз. Адам санасыны зін-зі білуге, ішкі жан дниесін, психикалы жай-йін тануа баытталуы.

РЕФЛЕКСОЛОГИЯ — орыс алымы В. М. Бехтерев (1857— 1927) негіздеген механикалы баыт. Рефлексология адам психикасыны рекетін сырты ортаны жйке жйесіне сер етіп, оан тітіркену деп санады да, психика мен сананы зерттеуден бастартты.

 

САНА — психиканы тек адама ана тн е жоары сатысы, объективтік болмысты адам миындаы бейнесі. Болмыс пен шындыты бейнесін адам тіл арылы, сйлеуі арылы бейнелеп, оны мн-жайын танып біледі.

САНА МЕН 1С-РЕКЕТІ БІРЛІГІ. Сананы генетикалы жне функционалды , байланыс бірлігі. Бл станым ылыми психологияны философиялы жне методологиялы іргетасын алайды.

СЕМАНТИКА —сздер мен сйлеудегі айтылан атауларды маынасын білдіретін термин. ылымда бл атау семантика, семасиология деп те атала береді.

СИНТАГМА — лингвистикалы термин. Ол сз тіркестері мен оларды блшектерін жіктеп арастырып, анытаушы жне аныталушы бліктеріні рамын анытай отырып белгілі жйемен іздестіреді.

СЗД1К— МАЫНАЛЫ ОЙЛАУ — ойлау рекетіні ерекше бір трі. Сздік маыналы ойлауда белгілі ым-тсініктер трлі ой рекеттері арылы аныталып, жйеге тседі. Мндай ой рекеті заттар мен тікелей сезімдік таным тжірибелеріне негізделмейді.

Ойды шындыы мен аиаттыы аыл-ой талысы арылы аны- талады.

СТИМУЛ — озаушы, жандандырушы сер. Тітіркендіргіштердін, тікелей таным мшелеріне (рецепторлара) сер етуі нтижесінде сырты жне ішкі органдарда ыздыру тудыратын сер. Оны уаты р алуан тітіркенулер тудырады.