Зін зі тексеруге арналан сратар мен тапсырмалар
1) Емдеу сауытыру жмысыны масаты мен мазмны ашыыздар
2) Тзету трбиелеу жмыс баыттарын атаыздар.
Ттыпа балалармен жргізілетін логопедиялы сабатарды дидактикалы негіздері.
Ттыпа балаларды тзету, оыту, трбиелеу жйесі тмендегідей дидактикалы аидалара негіздеіп жргізіледі: жекелеу, бірлестіктік, жйелілік, бірізділік, саналы белсенділік, крнекілік, беріктік т.б.
Логопедиялы сабатар курсы бінеше кезедерге блінеді (дайынды, жаттыу, орытындылау). р кезені з масаты болады жне олар бірнеше бліктерден трады (мысалы, ндемеу кезеі, бірге сйлеу, айталап сйлеу т.б).
Дайынды кезені масаты кн тртібін сатау, баланы сабаа дайындау, дрыс сйлеу лгісін крсету.
Жаттытыру кезеіні масатына баланы барлы иын сйлеу трлерін, р трлі сйлеу жадайларын мегеру жатады.
орытындылау кезеіні масаты баланы дрыс сйлеуі мен тртібіні дадыларын р трлі жадайда жне р трлі сйлеу іс рекетінде машытандыру.
Жеке сабатарды рылымы
р сабата оны рылымындаы бліктеріні кезектілігі саталады: дайынды, негізгі, орытындылау.
Дайынды блігінде балаларды сабаа йымдастыру, психологиялы сипатта гіме ткізу, сйлеу жаттыулары, ткен сабатардаы сйлеу материалдарын айталау жне бекіту, алдаы жмыса дайындау кзделген.
Негізгі блікте жаа сйлеу жаттыулары немесе жаа жадайда ткізіледі.
орытындылау блігінде логопед жаа таырыпты бекітеді, балаларды істеген жмысын орытындылайды, оларды жетістіктеріне кіл аударады, логопедиялы сабатан тыс уаытта орындайтын тапсырмаларды жне арнайы кеестерді береді.
Логопед логопедиялы сабатарды масатын тек сйлеу ааулыын тзетумен атар, ттыпаа байланысты тланы згерістерін, тртібін зіні кемшілігін, кзарасын трбиелеу деп тсіну керек. Баланы зіні тртібі мен сйлеу кемшіліктерін жне ттыпаны тзету тсілдерін мегеруі, оны тзету логопедиялы процесіне белсенді табысты атысуына ммкіндік береді. Ттыпа балалармен жмыс барысында р трлі дстрлі жне арнайы оу ралдары олданылады. Олара оу процесінде кптеген оданып жрген оулытыр, оу ралдары, ойындар, диафильмдер, видео материалдар жатады.
Арнайы техникалы ралдара жататындар: Дераксне корректофоны, эхо аппараты, дыбысты кшейтетін аппарат, магнитафон т.б компьютерлік бадарламалар.
Дераксне аппараты дыбысты басып, естуге жол бермеуге негізделген. лаа резеке ттікше ойып, р трлі кшпен шу беріледі де, баланы з сзін естіртпейді. з ааулыына кіл блетін балалар шін естуді баылауын алып тастаанда сйлеу жаттыуларын орындау жеілдейді. Біртіндеп корретофонсыз сйлеуге йренеді.
Б. Адамчик растыран эхо аппараты екі магнитафоннан трады. Жазылан дыбыс, бірнеше секундтан кейін жаырып естіледі.
Дрыс сйлеу дадыларын алыптастыруа магнитафонды сабатарды маызы зор. Бл сабатарды масаты баланы зейінін сйлеу жылдамдыына, мнерлігіне, ыратылыына, сйлемді дрыс растыруа аудару болып саналады. Магнитофонды сабатарды жргізуді р трлі варианттары олданылады. Мысалы кркем сз шеберлерін еліктеу, айталау, салыстырмалы сабатар т.б.
азіргі кезеде крінетін сйлеу серін тудыратын р трлі компьютерлік бадарламалар кеінен олданылуда. Сйлеу кезіндегі тыныс алуды зарту, сйлеуді интонациялы саздылы жаын жне оны кідіріс процестерін алыпа келтіріп, тзету масатында крінетін сйлеу бадарламасыны бірнеше модульдері олданады. Мысалы,
1) «за демалу модулімен жмыс». Масаты тыныс алуды затылыы мен кшін ерікті реттеу дадысын алыптастыру. Бірнеше ойын жйесін олдану арылы бала жтан ауаны немді бліп пайдалану. Тапсырманы кзбен кріп баылауы, жаа дадыны алыптасуына кп кмегін тигізеді.
2) «Дауысты жоарылыын згерту» модуліні масаты дауысын ерікті, жоарылату, бседету.
3) «интонация» модулімен жмысты масаты дрыс интонацияны алыптастыру.
4) «Дауысты аттылыы мен жоарылыы» модулімен жмысты масаты сйлеуді кідірісін, жылдамдыын, бірге айтылуын тзету.
Бл модульді пайдалану ттыушыны компьютер экранында графикалы жазумен берілгенін з сзін адаалау жне зіні айтанын логопедті лгісімен салыстыруа ммкіндік береді.
«Крінетін сйлеу» компьютерлік бадарламаны олдану барысында ттыушыны сйлеуі туралы наты деректер алуа болады.
Ттыпаны тзетуді кешенді дістемелеріне логопедиялы сылау жатады. Сылау кезінде тері мен блшы еттерді рецепторлары тітіркенеді, клетканы ан айналысын, зат алмасу процестерін жасартады. Блшыеттерді тонусын жоарылатуа, тмендетуге баытталан сылаты р трлі тсілдері олданылады. Жалпы, сыла сйлеу процесінде негізгі роль атаратын жйке жне блшыеттер жйесін, бкіл организмге шаымды ыпал етеді. Сылауды арнайы дайындытан ткен, логопедиялы сылау тсілдерін мегерген логопед немесе дефектолог жасайды. Кей жадайда, логопедті нсауымен, адаалауымен ата- аналара да жасауа болады.
з-зін тексеруге арналан сратар мен тапсырмалар
1) Ттыпаны тзету жмыс жйесі андай аидалара негізделген?
2) Жеке сабатарды рылымын атаыздар.
3) Арнайы техникалы ралдарды атаыздар.
4) Дидактиканы бір аидасын тзету жмысында саталуына мысал келтіріп, длелдеіздер.
Мектепке дейінгі ттыпа балалармен жргізілетін логопедиялы сабатарды дістемесі.
Мектепке дейінгі балаларды ттыпасын тзетуді кешенді жйесіні алашыларыны біріне Н. А. Власованы, Е. Ф. Рауды (1933, 1959, 1983) дістемелері жатады. Ол дістемелер осы кнге шейін зектілігін жоалтан жо. Авторлар алаш рет кешенді дісті аидаларын негіздейді:
1. Тзету жмысына дейін толы медициналы – психологиялы – педагогикалы тексеру;
2. Тзету жмысы тек сйлеу дадысын дамытуа ана емес, ттыушыны тласын алыптастыруа баыттау;
3. Логопедиялы жмысты алдында сйлеу ережесін сатау.
4. Жаты сйлеу дадыларын з бетімен сйлеу дегейін біртіндеп крделену арылы жргізу.
Авторларды пікірінше, ттыпаны тзету жмыстары топпен, жымда жргізілу керек.
Н. А. Власова мектепке дейінгі балалармен жргізілетін сабатарда сйлеуді жеті трін біртіндеп олданады:
· Ілесіп сйлеу
· айталап сйлеу
· Таныс сурет бойынша сраа жауап беру
· з бетімен суретті сипаттау
· Естіген гімені айтып беру;
· здігінен сйлеу ( таныс емес сурет бойынша гімелеу)
· алыпты сйлеу ( гімелеу т.б)
Бл кешенді жйеде зейінін, жадын, ойлау операцияларын дамытуа ерекше кіл блінеді. Сонымен атар жалпы жне са моториканы, дыбыс айтуын тзетуге, сз орын толытыруа сйлеуді грамматикалы жаын алыптастыруа баытталан жмыс трлері жргізіледі.
Е. Ф. Рау ттыпа балалармен жргізілетін сабатарды крделену дегейі бойынша ш дегейге бледі.
Бірінші кезеде ілеспелі жне айталап сйлеу жаттыулары, жаттаан фраза мен тапатарды мнерлеп айту арастырылады.
Екінші кезеде срау бойынша суретті сипаттауа сериялы сурет бойынша з бетімен гііме раа, логопед оыан ертегі гімелерді айтып беруге жаттыады.
шінші орытындылау кезеінде балалара жаты сйлеу дадыларын айналасындаы балалар жне ересектермен, ойын, саба, гіме т.б жадайларда бекітуге ммкіндік жасалады.
В. И. Селиверстовты (1968,`1994) кешенді дістемесі ттыпаны амбулаторлы жне стационарлы емдеу ммекемелері жадайында тзетуге баытталан.
Логопедиялы сабатар ттыушыны сйлеу ммкіншіліктеріне байланысты растырылады. Сйлеу жаттыулары зіндік сйлеу тіліні дегейіне, оны дайындыына, рылымды крделігіне атты, аырын сйлеуіне, сйлеу жадайына сйкес сынылады, яни ттыпаны байалуына сер ететін факторлар ескеріледі.
Амбулаторлы сабатар 3 – 4 айа есептелген ш кезектен трады (32 – 36 саба ).
1. Дайынды кезеінде 7 – 8 саба ткізеді. Сауытыру шаралары жне орау кн тртібін сатау мен атар бл кезеде моторикасын дамыту, сз орын молайту жмыстары жргізіледі. Логопедиялы сабатарда тек ттыпа бермейтін сйлеу трлері ана олданады.
2. Жаттытыру кезеі. (20 – 22 саба) Моторикамен атар психикалы фунллллллкцияларына (зейінін, жадын т.б) дамытуа масатты жмыс жргізеді. Бл кезеде сйлеуді иын трлері р трлі жадайда жаттытырылады жне саба барысында алыптасан дадыларды бекітуге ата – аналар белсенді атысады.
3. орытындылау кезеінде (6 – 9 саба) ттыпа баланы тласына кешенді психологиялы – педагогикалы ыпал ету жаласады. Баланы жаты еркін сйлеу дадылары кнделікті іс – рекетінде бекітіледі. Бл кезеде ртрлі жмыс трлері ( гімелеу, рольды ойындар, концертке атысу т.б) кеінен олданады.
4. В. И. Селиверстовты сынан тзету дістемесінде жмысты барлы кезеін де ата – аналармен жмыса ерекше кіл бледі.
Балаларды ттыпасын тзету – педагогикалы жмысыны бір баыты Р. Е. Левинаны психологиялы мектебімен байланысты. Сол мектепте трбие алан кп алымдар ( А. В. Ястребова, Н. А. Чевелева, С. А. Миронова, О. С. Бот, Л. Ф. Спирова) мектепке дейінгі жне мектеп жасындаы баланы ттыпасын тзету мселелерімен шылданан.
Н. А. Чевелева мектепке дейінгі балаларды ттыпасын ол ебек сабатарында тзету дістемесін сынан. Автор, баланы байланыстырып сйлеуіні дамуы ситуациялы сйлеуден басталып (іс – рекетпен, крнекілікпен байланысты), контекстік сйлеуге (жалпылама, ткен уаиалара байланысты, крнекіліксіз, болатын уаиамен байланысты) теді деген психологиялы концепцияа сйенеді. Сондытан, сйлеу жаттыулары біртіндеп сйлеуді крнекілікке сйенген жеіл трінен, контексті сйлеуге ауысуы арастырылан.
Ттыпаны тзетуді бл жйесі бес кезенен трады.
1. Пропедевтикалы кезені масаты:
· йымдасан тртіпке дадыландыру. Сйлеуді шектеу тртібі саталады.
2. оса сйлеу логопедиялы сабатаы іс – рекетін здігінен оса айту. Баланы сйлеуі біртіндеп крделенеді ( бір сзбен, екі сзбен, толы жауап беру т.б).
3. орытындылап сйлеу немесе кргенін елестету ізімен сйлеу; Бл кезені барлы сабатарында оса сйлеу, орытындылап сйлеу (істелген іс – рекетіне атысты) трлері олданады. Крнекілікті біртіндеп азайту арылы контекстік сйлеуге ауысуа ммкіншілік жасалады.
4. Алдын ала сйлеу кезеінде брын олданан сйлеу трлерімен оса, баланы орындайтын жмысын алдын ала жоспарлау біліктілігін дамытады. Бала істейтін жмысын жоспарлап, іс – рекетін айтып тсіндіреді. Сйлеуі крделене тседі: бірнеше сйлемді айту, крделі сйлемдерді олдану з бетімен гіме растыру, сздерді дрыс олданып, кезектілікті сатап з ойын дрыс жеткізу.
5. з бетімен сйлеу дадысын бекіту кезеінде балалар істеген заттарыны алай орындаланын гімелейді, сра ояды, сраа жауап береді, талдайды.
С. А. Миронова (1975,1979) балабашаны орта, ересек, дайынды топтара арналан бадарламасын ту барысында ттыпаны тзету сынады. Бадарламаны барлы блімдері (айналамен таныстыру, тіл дамыту, сурет жапсыру, растыру, арапайым математикалы тсінігін алыптастыру) бойынша жргізілген жмыс трлерін ттыушыны сйлеуін айта трбиелеу масатында олданады. Сондытан, автор логопедті алдына екі міндет ояды: бадарламалы жне тзетушілік. Жмыс трт тосана блініп жргізіледі.
Бірінші тосанны міндеттеріне сз орын молайту, сзді маынасын анытау, енжар сз орын белсендіру жатады. Логопедті, трбиешіні сабатарында ситуативтік сйлеу олданады. Логопедті сйлеуіне ерекше талап ойылады: сра наты, ыса, тсінікті, гімені крнекілікке сйеніп жргізу жне асыпай сйлеу керек.
Екінші тосанда ттыпа балаларды арапайым жне жайылма сйлемдерді арастыруа, байланыстырып сйлеуге йретеді. Ситуативтік сйлеу дадыларын бекітіп, контекстік сйлеуді арапайым трлерін мегереді.
шінші тосанны міндеттері жалпы балабашаны міндеттеріндегідей болады. Ттыушылар крнекілікке сйеніп, логопедті сраы бойынша гіме растыруа, мтінні мазмнын айтуа, збетімен гімелеуге йренеді.
Тртінші тосанны міндеттері р дегейдегі з бетімен сйлеу дадыларын бекітуге баытталан.
Сонымен атар, брыны кезедердегі сз орын молайту, сйлеу тіліні грамматикалы жаын жетілдіру жмыстары жаласады.
2–4 жастаы ттыпа балалармен логопедиялы жмыс ерекшеліктері Л. М. Крапивинаны (1992) жмысында орытындылады.
Тзету жмысыны негізгі міндеттеріне: жалпы, са, артикуляциялы моторикасын, фонациялы тыныс алуын, сз орын анытау жне молайту, грамматикалы жаын, диалогтік сйлеуін дамыту жатады. Тзету педагогикалы жмыс ттыпаны клиникалы тріне байланысты жргізіледі.
Г. А. Волкова ттыпаны ойындарды (дидактикалы, имыл, драматизациалы т.б) олдану арылы тзету жйесін сынады.
2 – 7 жастаы ттыпа балалармен жргізілетін кешенді жмыс жйесі мынадай блімдерден трады: ойнау іс – рекетіні дістемесі (ойындар жйесі);
Логоритмикалы сабатар;
Трбиелік сабатар;
Баланы шаын леуметтік ортасына ыпал ету.
Жмыс келесі кезедерден трады: тексеру, баланы сйлеуін шектеу, осарланып айталап сйлеу, сра – жауап, ртрлі жадайларда з бетімен атынас жасау.
И. Г. Выготский, Е. Л. Пеллиншер, Л. П. Успенскийді дістемелерінде ойындар жне ойын тсілдері босасыту (релаксация) жаттыулар ретінде олданады.
Логопед белгілі дістемелерді олдануда ттыпа баланы жеке – психологиялы ерекшеліктерін ескеруі керек. Барлы тзету дістемелері балалар бала башада трбиелеу жне оыту бадарламасына сай растырылан, йткені болашата ттыпа балалар алыпты сйлейтін балалармен бірге оып, трбиеленеді.
Мектеп жасындаы балаларды ттыпасын тзету дістемелері.
Мектеп жасындаы ттыпа балалармен жргізілетін жмысты зіндік ерекшеліктері болады.
1.Жетекші іс-рекетті трі згереді. Оу іс-рекеті негізгі болады,біра ойнау іс-рекеті оу процессінде олдануы ммкін.
2.Мектепке дейінгі балалармен барлы жмыс отбасы арылы жргізілсе,оушылармен маліммен бірігіп жргізеді.
3.Сабаты ойнау трі сабапен алмасады.
4.мектепке дейінгі балаларда сйлеуді барлы элементтері логопедті еліктеу негізінде ойын процессінде трбиеленсе,мектеп жасында саналы трде ааулыын тзетуге,сйлеу жаттыуларын здігінен жасауа кп кіл блінеді.
Ттыпаны тзету мектептегі барлы пндерді оыту процессінде жргізіледі.
5.Жанама психотерапиямен атар,тымды (рациональды)психотерапияны трлері кеінен олданылады.
6.Сздік материалдар мен логопедиялы сабатарды трлері мектеп тжірибесіне жаын болады.
Ттыпаны тзетуде маліміні орны ерекше.Малім ттыушыны отбасымен тыыз байланыс жасайды,сыныптаы балаларды ттыушыа ыыласпен арауын адаалайды,сыныптаы ,мектептегі оам жмысына тартып баланы сйлеуін тзетуге ызыушылыын белсендіруіне жадай жасайды.
азіргі кезде оушыларды ттыпасын тзнту шін мектепке дейінгі балалара,жасспірімдерге арналан дістемелерді олжданады.Мысалы Н. А. Чевелева ІІ сынып оушыларыны ттыпасын ол ебегі іс-рекетінде тзетуді сынады. Бл дістемені мектепке дейінгі балаларды дістемесінен айырмашылыы аз,тек оушылара берілетін жмыс крделірек болады.Педагогикалы сабатар оу тосанына байланысты трт кезенен трады:
1.ілеспелі (оса)сйлеу;
2.аятап сйлеу;
3.алдымен сйлеу;
4.зіндік сйлеуді бекіту;
Н. А. Чевелева ол ебек сабатарында ттыпаны тзету жмысын мектепті жне поликлиниканы логопедиялы кабинеттерінде ,арнайы мектеп жадайында жргізуге болады деп есептейді.
В. И. Селиверстовты да логопедиялы саба жйесі ттыатын оушылармен поликлиника, санаторий, арнайы стационар,логопедиялы кабинет жадайында жмыс жргізуге баытталан.
А. В. Ястребова оушылармен жргізілетін логопедиялы саба жйесін ш кезеге бледі.
Бірінші кезедегі саба мазмны келесі баыттарды амтиды:
1.сйлеуді жылдамдыын,ыратылыын,жаттытыын реттеу;
2.сз орын анытау,молайту,ымдар мен тсініктерін кеейту;
3.сйлеуді грамматикалы жаын мегеру;
4.сзді дыбысты рамын,морфологиялы рамын талдау дадыларын дамыту жне бекіту.
Екінші кезеде тіл саласындаы алан білімдерін жне жаттыуды,ыраты жне мнерлі сйлеу дадыларын крделі сйлеу материалдарында белсенді олдануа йрету.
шінші кезеде сйлеуді дыбысты,интонациялы жаын дамыту жмыстары жаласады, барлы жадайда фонетика-фонематикалы, лексикалы-грамматикалы, дадыларын саналы трде олдану талаптары іске асырылады.
Сонымен,ттыпа балаларды ауызша жне жазбаша сйлеу тілінде жалпы сйлеу тіліні дамымауыны элементтері байалан жадайда негізгі логопедиялы жмыс келесі баыттарда жргізіледі:
-сйлеу тіліні жылдамдыы мен жаттытыын тзету жмыс барысында, оны негізгі компоненттерін (фонетикасын, лексикасын, грамматикасын масатты жне жан-жаты дамыту;
-логопедиялы сабатарда олданатын сздік материалдары орыс тіліні бадарламасыны мазмнымен тыыз байланысты болу;
-балаларды сйлеу белсендлігін дамыту.
Ттыпа оушылармен тзету -педагогикалы жне емдеу сауытыру жмыстары сабатан тыс уаытта жне демалыс уаытымен сйкестендіріп жргізеді.
з-зін тексеруге арналан сратар мен тапсырмалар
1. Мектеп жасындаы балаларды ттыпасын тзету жмысыны ерекшеліктері андай?
2. Н. А. Чевелеваны дістемесіні мазмнын ашыыздар?
3. А. В. Ястребованы дістемесіні ерекшелігін атаыздар?
4. Оу процессінде оушыларды ттыпасын тзету логопедиялы жмыс жйесі таырыбына кесте толтыру.
Жасспірімдер жне ересек ттыушылармен логопедиялы жмыс.
Жасспірімдер жне ересек ттыушылармен логопедиялы жмысты ерекшеліктері туралы И. Ю. Абелева, Л. З. Андронова Л. П. Голубева, А. Я. Евгенова, М. Н. Кисилева, А. И. Лубенская, Ю. Б. Некрасова, Н. Ф. Синицина, М. В. Смирнова, М. Е. Хватцев, В. М. Шкловский т.б. жазан.
Жасспірімдерді ттыпасын емдеу стационары жадайында тзету дістемесі профессор С. С. Ляпидевскийді басшылыымен растырылан. Логопедиялы жмыс 6 кезенен трады: - Дайынды (2-3кн)
- Нсаушы
- Сйлеуді барынша шектеу (10-14кн)
- Сйлеу дадыларын айта алыптастыру (3-4жма)
- Дрыс сйлеу дадыларын бекіту (3-4жма)
- орытынды кезе (арнайы нсау беру)
Л. Я. Евгенова мен М. В. Смирнованы емхана жадайына баытталан дістемесі ш кезенен трады. Бірінші кезеде (14саба) артикуляциалы жне демалу жаттыулары, есеп жне фразалы жаттыулар, сра-жауап, ыса гіме айту, тапатар жаттау арастырылан.
Екінші кезе (12 саба) сйлеу жаттыулары оу, оыанын айтып беру, таырып бойынша гімелеуден трады. шінші кезеде (12 саба) ттыушылармен келесі жмыс трлері олданады: кішірек баяндама дайындау, деби материалдармен жмыс (ле, проза), драмматизация, экскурсия (жеке ,топпен), есеп беру.
И. Ю. Абелеваны, Л. П. Голубеваны, А. Я. Евгенованы, Н. Ф. Синицинаны, М. В. Смирнованы дістемелері бойынша логопедиялы сабатар демалу, дауыс шыару жне артикуляциалы жаттыулардан басталады.
Жмыс рі арай келесі кезектілікпен жргізіледі: дауысты, дауыссыз дыбыстар, сол дыбыстардан басталатын сздер мен сйлемдер,тапа, мтін, мтінні мазмнын айту, берілген таырыпа гіме рау т.б. азіргі кездегі дебиетте М. И. Буянов, Б. З. Драпкин, Е. В. Багданова, Н. Б. Жихирева т.б. растыран. Жасспірімдерді ттыпасын тзету жйесі берілген. Бл жйе негізгі ш баыттан трады:
- Психотерапиялы
- Логопедиялы
- Психологиялы
Бл ыпал емдеу, сауытыру шараларымен атар жргізіледі. Аталан жйеде психотерапияны барлы трлері (тиімді, сугестивтік жне ебек терапиясы).
Тиімді психотерапияны кмегімен жасспірімдерге сйлеу ааулыыны себептерін тсіндіріп зіні ааулыына орынды кзарасын біртіндеп трбиелейді.
Сугестивтік терапия барысында (ттыушыны сергек жадайында ткізіледі) ттыпадан толы айыуа болатынын, зінін сйлеуін, тртібін, эмоциалы жадайын реттеуге болатынын тсіндіріп сендіреді.
Сугестивтік терапияны маызды дістемесіні біріне аутогендік жаттыу болып табылады. Сонымен атар тзету жмысында жымды психотерапияны да маызы зор.
Логопедиялы тзету жмысыны бірінші кезеінде сйлеу техникасын, демалуын, дауыс шыаруын артикуляциясын алыптастыру жмыстары жргізіледі. Логопедиялы жмыс психотерапиямен атар жреді.
Екінші кезеде сйлеу трлері крделенеді. Мтінді оу мен оны мазмнын тсініп айтуа кіл блінеді.
шінші кезеде сйлеуді жаа дадылары машытандырылады жне ртрлі жадайда, ртрлі сйлеу трлерін з бетімен олдануа йренеді. Сйлеудегі жне баса да иыншылытара, стресстік жадайды жеуге психологиялы тратылыын трбиелеуге ерекше кіл блінеді. Жалпы жмыс барысында отбасымен тыыз байланыс болу ажет.
В. М. Шкловскийді (1994) растыран ттыпаны тзетуді кешенді жйесі жасспірімдер мен ересектерге арналан. Бл жйеде логопедті, психиатрды, психотерапевті, невропатологті тыыз байланысты жмыс жасауы арастырылан.
Тзету жйесі стационарлы жадайа, 2-3 ай млшерге есептелген жне 4 кезенен трады: диагностикалы; сйлеуді патологиялы дадыларын жне тланы бзылан атынасын айта алыптастыру, ол жеткен нтижелерін бекіту; диспансеризация жне айталаудан (рецедив) сатандыру.
Диагностикалы кезеде (10-15кн) барлы мамандар (невропатолог, психолог, психотерапевт, логопед, нейропсихолог) ттыушыны тексеріп диагнозын анытайды жне емдеу жоспары белгіленеді.
Келесі кезеде (30-45кн) логопедиялы сабатарда демалу жне дауыс шыару функциаларын алыпа келтіру, сйлеу лгісін алыптастырады. Логопедиялы жмыспен атар психотерапияны барлы трлері (сугестивтік, жеке, топпен) жргізіледі.
шінші-тртінші кезеде (30кн) детті, кнделікті жадайда сйлеуін жаттытырады, сйлеу белсендігін жне здігінен сйлеудегі кемшіліктерді тзетуге сенімділігін арттыруа трбиелейді.
В. М. Шкловский ттыпаны айталануынан сатандыру масатымен диспансеризациялауды ажеттілігіне ерекше кіл бледі.
Н. М. Асатианиды басшылыымен «сйлеу патологиясы лаборатория» жымыны растыран кешенді дрігерлік - педагогикалы жйесіні зіндік ерекшеліктері бар. Бл емдеу жйесіні негізіне Н. А. Васильеваны тсілдері алынан. Тзету жмысыны дрімен емдеу, психотерапевтикалы логопедиялы жне логоритмикалы ыпал ету жатады.
Стационар жадайында емдеу мерзімі 45кнге созылады жне бірнеше кезеге блінеді.
1. Дайынды кезеде (5-7кн) «ндемеу тртібі» жне «сйлеуді шектеу» ережесі саталады осы кезден бастап психологиялы, психотерапевтикалы, логопедиялы сабатар жргізіледі.
2. Белсенді терапия кезеі (20кн). Бл кезеде топпен жне жеке логопедиялы сабатар, арнайы аутогендік терапия, жеке психотерапия, жне дрімен емдеу жргізіледі.
3. Белсенді жаттыулар кезеінде (10кн) стационардан тыс (кшеде телефонмен, дкенде т.б). Функциональды жаттыулар жргізіледі, яни ттыушы зіні сйлеуін ртрлі ситуациаларда олдануа йренеді.
4. ортынды кезеде ттыушыны крделі сйлеу ситуациаларына дайындайды-кпшілікті алдында сз сйлеу, ле айту т.б.
5. Стационардан шыаруды алдында р маман пациентпен жеке кеес жргізіп, болашата зіндік жмыс йымдастыру туралы нсау береді.
Сонымен, бл жйені ерекшелігіне жататыны:
-міндетті трде ттыпаны клиникалы трі ескеріледі;
-кешенді дрігерлік педагогикалы барлы тсілдері олданады (психотерапия), дрімен емдеу. Логопедиялы жне логоритмиканы жаттыулар, жеке, топпен, жыммен жргізілетін сабатар, емдеу физкультурасы, физиотерапия жне жалпы денсаулыты ныайту шаралары.
Ю. Б. Некрасованы ттыпаны тзетуді ерекше жйесі (1985,1992). Бл жйе леуметтік реабилитациалы (социореабилитациалы ) деп аталып бірнеше кезеге блінеді жне ттыушыны тлалы жаына масаты ыпал етуге баытталады.
Пропедевтикалы кезені масаты ттыушыны алдаы жмыса ызыушылыын алыптастырып «жаымды психикалы жадайларды» кбейту.
Екінші кезені негізгі тсілі эмоционалды-стрестік (титытау) психотерапия болып табылады. Сеансты негізгі масаты – тланы айта алыптастыру (реконструкция) жмысын бастау. (М.Н.Дубровский) Сеанс кпшілікті алдында крделі жадайда теді. Бл сеанстан кейін ттыушыда белсенді логопсихотерапияа сенімділкпен жне ызыушылыпен арайтын жаа психикалы жадай пайда болады.
шінші кезеде библиотерапияны, символотерапия жне кинезотерапияны олдану арылы ттыушыны тласын айта трбиелеу іске асырылады. Бл кезеде ттыушы зін жне сйлеу техникасын реттеу дадыларын мегереді. А.Н.Стрельникованы демалу жаттыулары белсенді олданылады.
Ю. Б. Некрасованы сынан жйесін олдану нтижесінде пациенттерді сйлеуге деген ажеттілігі дамытылады. Л. З. Арутюнян сынан кешенді жйе бойынша тзету жмысы ш баытта жргізіледі:
-сйлеу кезіндегі тыртысуды жоюа баытталан логопедиялы жмыс;
-сйлеу актісіне байланысты рей сезімін жеілдетуге баытталан психотерапия; зіні жадайын сезінуге жне жазылуды толы ммкін екенін сендіруге баытталан психологиялы жмыс.
Аталан логопедиялы дістемелік ерекшелігі фразаны жылдамдыы мен интонациялы бейнесін анытайтын жетекші олды саусатарыны имылы мен сйлеуін йлестіру болып табылады. олды саусатарыны имылы мен сйлеуін баяу жылдамдыпен йлестіру, бірінші сабатан бастап кідіріссіз сйлеуге ммкіндік береді.
Дайынды кезеінде психотерапиялы ыпал арылы ішкі психологиялы орын (резерв) жмылдырады, белсендіреді. Сабаты негізгі маыздылыы баланы зіні ааулыына, зіне деген пікірін згерту болып табылады.
Тзету жмысыны негізгі кезеінде сйлеу мен сауса имылдарыны йлесу барысында пациентте жаа сйлеуимыл дадысы алыптасады. Жаа сйлеу стеоретипті р трлі дегейдегі функционалды жаттыулар нтижесінде бекиді.
Негізгі емдеу курсы біткен со бірнеше микрокурстар теді. Ондай микрокурстарды масаты біртіндеп зіндік жмысты клемін молайту, ол жеткен нтижелерді бекіту болып табылады. Жалпы тзету жмысы микрокурстарды осанда бір жыла созылады.
з-зін тексеруге арналан сратар мен тапсырмалар
1. В. М. Шкловскийді психологиялы–педагогикалы тзету жйесіні негізгі мазмнын ашыыздар.
2. Ересектерді ттыпасын тзетуді емдеу – педагогикалы жйесіні негізгі мазмнын ашыыздар.
3. Л. З.Арутюнянны «ттыпада сйлеудітраты алыпа келтіру кешенді дістемесіні» мазмнын айтыыздар.
4. «Ересектерді ттыпасын тзету жмысыны кезедері» бойынша кесте толтыру.
Ттыпадан сатандыру.
Ттыпадан сатандыру жмысы негізгі ш баытта жргізіледі:
- Балаларда ттыпаны пайда болуынан алдын ала сатандыру;
- Ттыпаны созылмалы трінен жне айталануынан сатандыру;
- леуметтік бейімдеуді бзылуынан сатандыру;
Ттыпаны атерлі факторлары кездесетін балаларда бірнеше топа блуге болады. Біріншіден ондай балаларды мінезіні ерекшеліктеріні бірі-рейлілік. Оларды йысыны, тбетіні бзылуы, жылауыты, ашуланшаты байалады. Екіншіден, сйлеу тілі ерте дамыан балалар. Оларды алашы сзі 1жаса дейін, фраза 1,6-1,8ж, пайда болады. 2-2,5 жаста жайылан сйлемдерді олданады. Бл кезеде оларды сйлеуінде кптеген итерациялар байалады. шіншіден, психикасы кешеуілдеп дамыан балалар. Ондай балаларды сйлеу компоненттері кешеуілдеп дамиды. Кп жадайда сйлеуі тсініксіз, дыбыс айтуы бзылан. Тртіншіден, генетикалы атерлі факторлары бар балалар (солаай, тымында ттыы бар). Екі тілде сйейтін балалар да атерлі топа жатады. Ондай балаларды отбасы баланы соматикалы жне жйке –психикалы дамуына алыпты жадай жасау ажет.
1жастан 6-7жаса дейін ата-аналарды дрыс сйлеу лгісіні балалар шін те маызды екеніне ата-аналарды кілін блу керек.
Ата-аналар шін сйлеу тртібіні жалпы ережелері мыналар:
- Сйлеу жаты , эмоциа мнерлі, байсалды болу керек;
- Ата-аналарды сзі аны болуы ажет;
- Балаларды тілімен сйлеуге немесе дыбыстарды бзып айтуа болмайды;
- Ересектерді сзінде балалар шін иын айтылатын сздер кп болмау керек;
- Сйлемдер рылымы бойынша те крделі болмау керек;
- Баламен сйлескенде сраты наты ойып, жауабын айтанда асытырмау;
- Сйлеу кемшіліктері шін баланы жазалауа, келекетуге немесе ашуланып тзетуге болмайды;
Балаа оитын мтін, ледер жасына сай болуы керек.
Сйлеуі ерте дамыан баланы сйлеу атынасына кп кш тсірмеу керек, яни жаа,рдай сздерді, белсенді сз олдануын, «баланы жетістіктерін» кпшілік алдында крсетуін шектеу. Ондай балаа психикасына арты салма тсіретін кпшілікке арналан шаралара атысуа болмайды. Ондай балалар шін ыраты имыл ойындары, жеке сздерді, ыса сйлемдерді ыраты айту пайдалы. Оларды сйлеу кезінде дем алуына кіл блу ажет.
Сонымен, сйлеу тілі ерте дамыан балалар шін сатандыру шаралары, алдымен, сйлеуден сатандыру тртібі, сйлеуді ыратылыы мен сйлеудегі тыныс алуын алыптастырумен байланысты.
Сйлеу тілі кешеуілден дамыан балаларды, алдымен, дыбыс айтуы мен сйлеудегі тыныс алуын алыптастыру керек. Сз оры арынды молайып, фразалы сйлеуі дамыан кезеде итерацианы байалуына кіл блу керек.
Солаайлыты мектепке дейінгі кезде бірден анытау иын, йткені бала екі олмен бірдей еркін пайдаланады. Мндай жадайда баланы о олын кбірек іс-рекетке осу керек (асыты, арындашты, затты т.б. о ола стата беру керек). Егер мндай шаралара арамай бала сол олымен имылды кбірек жасаса, оан тиым салмау керек.
детте солаай балаларды эмоциональді кйі трасыз, рейлі, мазасыз, орталы жйке жйесіні бейімделу ммкіндіктері тмен болады.
Отбасында ттыушы болан жадайда, сіресе баланы сйлеу тілі арынды даму кезеінде ттыушымен арм-атынасын шектеген жн.
Отбасында екі тілде сйлеу жадайында (билингвизм) балаа ерекше жадай жасау ажет. Баланы сйлеу тілі даму кезеінде жйке жйесіне айтарлытай салма тседі. Бірджен екі тіл алыптасан жадайда, салма кшейеді де, сйлеуді ауытуыны пайда болуына сер етеді. Сондытан алдымен бір тіл жйесіні лексикалы-грамматикалы базасын толы алыптастыруа жадай жасау керек. алыпты дамыан жадайда 4 жаса таман алыптасуы керек. Содан со, бала екінші тілді мегеруге болады.
Ттыпаны созылмалы трінен сатандыру
Ттыпа кенеттен басталса (атты орыанда) баланы эмоциональды кйін алпына келтіруге жадай жасау керек. Мндай жадайлара: сйлеуді шектеу, кбірек йытату, апаратты азайту, логопед жне психоневролог мамандардан кеес алу жатады. Баланы сйлеуінде кідіру, ттыу байалса дыбыстарды дрыс айтуа, жаты сйлеуді талап етпеу керек. Ересектер асыпай, аны, аырын сйлегені дрыс.
детте, ттыпа бала зімен зі ойнау барысында зіні іс-рекетін сзбен айтып отыранда ттыпайды, сондытан олара р трлі ойындар, іс-рекеттірді (сурет, мозайка т.б.) оаша жргізу ажет.
Баланы сйлеуге талабы болып трса оан тиым салмау керек, тек сйлеуді оай трін олдануа баыттау крек. Баланы жасына сйкес арапайым жеіл тапатар жаттатуа болады. Музыкамен ыраты имылдар жасау те пайдалы.
Логопедті нсауларын дрыс орындаан жадайда ттыпаны тзетуге болатынын ата-аналара тсіндіру керек.
Ттыпаны айталануынан сатандыру
Мектепке дейінгі ттыпа балалармен тиімді тзету-педагогикалы жмыстарды жргізілгеніне арамастан, мектепке баранда ттыпа айталануы (рецидив) ммкін. айталанбау шін баланы мектепке ерекше дайындау ажет.
Оу басталанша (1-ші ыркйекке дейін) бала мектепке барып, оитын сыныппен, маліммен танысады. Малім брын баланы ттыанын жне онымен арым-атынас жасау ерекшеліктерін білуі керек. Мысалы, ол баладан сабаты бірінші срамау, толы жауап беруін талап етпеу, аздаан жетістіктерін олдап матап отыру т.б. Ттыпа айталанан жадайда баланы ауызша жауап беруін тотатпау керек, ата-аналары ол кезде йдегі тапсырманы бірге дайындап, дауыстап айтуа жаттытырады. Ондай балалар кемінде 1,5-2 жыл логопед пен психоневрологты баылауында болады.
Келесі атерлі кезе пре- жне пубертантты кезе болып саналады. Бл кезеде жасспірімдерді сйлеу атынасы крделенеді, зіні сйлеуіне талап кшейеді, организмні эндокриндік жйесіні айта алыптасуына байланысты эмоциональды жаына кш тседі. Балаларды арасындаы зіндік орнына байланысты йымдастырушылы байалады. Осы кезеде ттыпаны айталануы ммкін.
Ттыпаны айталануын болдырмау шін за уаыт диспансерлік баылауда жне мезгіл-мезгіл логопедиялы саба, психотерапия трінде психологиялы-педагогикалы кмек алып труы керек.
Ересек ттыушылар немі кеес беретін жне оалту орталытарында ртрлі курстара («демеуші топтар», «ашы абылдау кндері» т.б.), шаралара атысады.
Арнайы трбиелік шаралар зіне сенімділігін, белсенділігін, здігінен шешім абылдауын алыптастыруа баытталады.
Ттыпа маманды талдауа кедергі болмауы тиіс, дегенмен ттыпасы жиі айталанатындар сйлеуге жне психикасына ауыр салма тсетін мамандыа бармааны жн.
Психологиялы–педагогикалы оалтудан ткен жасспірімдер мен ересектер бірнеше жаднамаларды білуі керек.
Психологиялы-педагогикалы оалту курсын ткен ересектер мен жасспірімдер шін жаднама.
1. Жйке жйесін сауытыру.
Сйлеу организміні жалпы физикалы жадайы мен нерв жйесіні жадайына тыыз байланысты. Сондытан тмендегідей ережелерді сатау ажет:
- Жйке жйесіне заым келтіретін темекіден , алкогольдан бас тарту;
- Организмді сауытыру шін дрыс таматану, дем алу мен ебекті, йыны, сергуді ойдаыдай алмастыру ( йыны бзылуы те зиян).
- Эмоциялы салма тсіруден сатану;
- Жйке жйесін шынытыру шін таы гимнастика, шынытыру шараларыны пайдасы кп;
Орынды дене шынытыру, организмді шынытыру имылды йлесімділігіне жасы ыпал етеді жне сйлеу функциясын жасартады.
2. Ттыпаны тудыратын психикалы реакцияларды жеілдету
Сйлеу тіліні бзылыстарын тзету барысында басты кедергі жаымсыз эмоциялы айыру болып табылады. Сондытан зін мазалайтын жадайларды жан-жаты ойластыру ажет. Кнделікті мірде зін байсалды, салматы, сенімді болуа тырысу.
мірдегі кездесетін иыншылытарды бттыпаны себебінен деп есептемедер жолдастардан, жаындарынан, ріптестерінен сйлеудегі иыншылытарды жасырмай, олара ем алып жргендерінді тсіндіру керек.
здеріде батылдылыты, атадыты, шыдамдылыты жне ерікті трбиеледер. ойан масаттан бас тартпай, з кштеріе жне ммкіншіліктеріне сеіндер. здеріді р жадайда байсалды стауа йреідер. Егер аутогендік жаттыуларды дайы олдансаыз ол бан кмектеседі.
3. й жадайында сйлеу жмысын жргізу
Жаты сйлеу дадысын бекіту шін кнделікті дрыс сйлеуді жаттытыру ажет:
- Жаттыуа олайлы уаыт бл таертегі жмыса немесе оуа дейінгі кезе;
- Сйлеу жмысын ленен бастау керек (кілді, ыраты ледерді пайдалану);
- Орташа жылдамдыпен, ережелерді сатап, тапа, жаылтпаш, маал-мтелдерді жне кішірек мтіндермен жмыс;
- зіндік жмыса логопедиялы сабатарды осу керек.
Естеріде болсын! Ыратылы имылдар сйлеу функциясын алыпа келтіруге жаымды сер етеді.
Мегерген сйлеу дадыларын біртіндеп адамдармен арым-атынас функцияларында бекіту.
4. Сйлеуді негізгі ережелері
1. Денені дрыс кейпі тіршілік процестерін жасартады жне сйлеуді йымдастыруа сер етеді. Сйлеу кезінде денеге байсалды жне ыайлы кейіп беру керек.
2. Сйлеу кезінде гімелеушіге арап, зін сенімді жне байсалды стау.
3. Айтатын фразаны алдымен ойлап, баяу, бліп айту.
4. Мнерлеп айтыыз: ол шін буынды, логикалы екпіндерді, интонацияны сатап, сйлемні мазмнына сай айту.
5. Сзді жне сйлемні басын аырын, жаты, дауысты дыбыстарды жеіл айту.
6. зын сйлемді мазмнды бліктерге блу. рбір блімін ыса фразадай айту.
7. Байсалды жне баяу сйлеуге тырысыдар.
8. Стсіз сйлеуден кейін – тотаыз, сосын баяу сйлеп жаластырыыз.
Естеріізде болсын, ттыпаны тзету сйлеу дадыларын айта алыптастыруды талап ететін крделі жмыс.
Жетістікке жету шін уаыт, білім жне ттыпаны тзету тсілдерін білу ажет.
Ерікті, кшті, ажырлы адамдар туралы гіме, кітаптарды жиі оыдар.
з-зін тексеруге арналан сратар мен тапсырмалар.
1. Мектепке дейінгі балаларды ттыпасын тзету дістемелерін атаыздар.
2. Н.А. Чевелеваны методикасыны мазмнын ашыыздар.
3. В.И. Селиверстовты дістемесіні ерекшелігін атаыздар.