Негізгі макроэкономикалы крсеткіштер: Ж, ЖІ, Т, К
лтты экономика нтижелерін жалпылайтын агрегаттар Б кеесімен пайдаланылатын болды. Негізгісі лтты байлы, ол тарих бойы жинаталан ндылытар жинаы.
Шаруашылы ызметті жалпылама крсеткіші оамды нім. Оны жалпы лтты нім (Ж), лтты кіріс (К), таза лтты нім (Т), жиынты ішкі нім (ЖІ) лшемдерімен бейнелейді.
Ж- бір жыл ішінде елде ндірілген товарлар мен ызметтерді рынокты ныны сомасы.
К жыл клемінде айта алыптасан ндіріс нтижесі. Оны есептеу шін Ж мен жыл клемінде жмсалан материалды шыындар айырмасын есептеу керек (амортизация, шикізат, материалдар, т.б.).
Т- лтты кіріске жанама салытарды осанда шыады. Немесе Т есептеу шін Ж нен амортизацияны (капиталды ттыну шыындары) шегереміз.
ЖІ- тек ел территориясында ндірілген, тек з ндіріс факторларын пайдаланан товарлар мен ызметтерді біріктіреді.
75.Табыстар мен шыынны макроэкономикалы айналым лгісі. Экономикалы агенттер мінез-лытарыны (жріс-трыстарыны) е таралан сипаттарын табу (агенттерді агрегаттау), бірыай крсеткішке біріктіру жне экономикалы нарытар ызметіні е маызды задылытарын табу (нарытарды агрегаттау, бірыай крсеткішке біріктіру) макроэкономикалы зара атынастарды агрегаттауа (бірыай крсеткішке біріктіруге) ммкіндік береді, яни макроэкономикалы нарытарда макроэкономикалы агенттерді мінез-лы задылытарын зерттеуге. Бл німні, шыындар мен табыстар айналым сызбасын салуды кмегімен жасалады. Алдымен экономиканы 2 секторлы лгісін арайы. Ол 2 макроэкономикалы агенттерден – й шаруашылытары мен фирмалардан жне 2 нарытан – тауарлар мен ызмет крсету нарыы мен экономикалы ресурстар (орлар) нарыынан трады. Табыстар мен шыындар шебер бойынша айналады. р экономикалы агентті табысы екінші экономикалы агентті табысын ра отырып, шыындалады. Жааы табыс, з кезегінде, оны шыындарыны негізі болып келеді. Шыындарды кбеюі табысты суіне келеді, ал табысты суі шыындарды ары арай кбеюіні алышарты. Сондытан сызбаны айналым лгісі немесе шеберлі аындар лгісі деп аталады. Материалды аындар саат тіліне арсы жылжиды, ал аша аындары – саат тілі бойынша. Сраныс саат тілі бойынша, ал сыныс – саат тіліне арсы жылжиды.
76. Халыаралы ебек блінесі. Халыаралы ебек блінісі — оамды ебек блінісі дамуыны жоары сатысы; лемдік ндірісті даму сатысы. Ол бір ел шеберінде ана емес, сонымен бірге мемлекетаралы, ауматы ебек блінісіне негізделеді. Ебек блінісіні бл сатысында мемлекеттер шикізатты, тауарларды жекелеген трлерін ндіруге, ызметтерді жекелеген трлерін крсетуге, яни жекелеген елдер німні осы елдер айырбастайтын белгілі бір трлерін ндіруге маманданады. Халыаралы ебек блінісі халыарлы сауда мен лемдік нарыты белсенді трі жне траты дамуыны аса маызды факторы болып табылады. Халыаралы ебек блінісіні даму дрежесі лемдік оамдастыты жекелеген елдеріні ндіргіш кштеріні дамуымен айындалады. Жекелеген елдерді табиат жне климат жадайларындаы айырмашылы, оларды ауматарында трлі пайдалы азбаларды, сімдіктер дниесі мен жануарлар дниесіні болуы, тауарларды белгілі бір трлерін жергілікті шикізатты пайдалану негізінде ндіру Халыаралы ебек блінісіні пайда болып, дамуы шін объективті негіз болып табылады. Халыаралы капитал ебек блінісі халыаралы нарыты жне елдер арасындаы экономикалы атынастарды баса да нысандарыны негізіне алынады, оларды лтты шаруашылытарын дниежзілік шаруашылыа біріктіру факторы ретінде пайдалынылады. Фирмааралы кооперация, осы елдерді біріктірілген топтарыны рылуы да елдер арасындаы ебек блінісіні тередеуіне септігін тигізеді. рі елдерді, детте толып жатан халыаралы мамандану баыттары болады, олар осы баыттар шін бір-бірімен жиі бсекеге тседі.
77. Халыаралы экономикалы атынастарды трлері.
Халыаралы атынастарды басты формаларына жататындар:
- халыаралы ебек блінісі,
- тауарлар мен ызмет крсетудегі дниежзілік сауда,
- халыаралы несие,
- ндірістік факторларды (ебек, капитал) халыаралы ауысуы,
- халыаралы валюта-аржы атынастары,
- халыаралы ылыми-техникалы байланыстар,
- экономикалы интеграция.
78. Халыаралы сауда теориялары Халыаралы сауданы классикалы теориясы йгілі аылшын экономистары А.Смит пен Д.Рикардомен сынылан. А.Смит зіні «Халыты байлыыны табиаты мен себебін зерттеу» 1746 ж атты ебегінде, халыаралы сауданы дамуын абсолютті шыындарды ртрлігімен негіздейді жне одан шыатыны, тауарды шыындары абсолютті аз елдерден импорттап, ал шыындары аз тауарларды экспорттау ажет. Смит елдерді халыаралы сауданы дамытуа мдделі екенін крсетті, йткені оларды экспортер немесе импортер болатынынан туелсіз олар жеіп отырды.
А. Смитті бл кзарасы экономикалы мрада "Абсолюттік артышылы теориясы" деп аталып кетті.
Бл теориядаы негізгі идея - ебек блінісі лтты байлыты негізі, яни мемлекеттер халыаралы ебек блінісіне белсене атысты тиіс екендігі.
Халыаралы ебек блінісіні ндірістік німге мамандануы нтижесінде халыаралы сауда шыады десек, мамандарды кптеген варианттарыны ішінен андайын тадап алу тиімді? Осы кезде "экспорта не шыару керек жне импорта не алу керек?" деген сратар туындайды.
А. Смит Франция, Португалия, Шотландиа елдеріндегі шарап ндірісін мысала келтіреді. Бл мысалда салыстыру ралы ретінде ндірісті абсолюттік шыыны (бір дана тауарды шыаруа ажетті адам саны) алынады.
Франция мен Португалияда шарап ндіру шыындары аз боландытан, Шотландияда шарап ндіру тиімсіз болатындыы аны.
А.Смитті теорясын талдау нтижесінде оны біратар артышылытары мен кемшіліктері аныталды. Соларды ішіндегі артышылытарды атап крсетейік:
• біріншіден, ндірісті ммкіндіктері, сол ндірісті жзеге асырылуыны олайлы жадайлары табии факторлармен аныталады;
• екіншден, егер табиаи артышылытара жаа технологияларды жетістіктерін осса, ода теорияны маызы одан да арта тсер еді.
• Сонымен атар бл теорияны кемшіліктері де бар:
• біріншіден, дістемелік жолдарды шартты трде болуы. Мысалы, А.Смит з зерттеулерінде екі елді ана салыстырады, бірак та шын мнінде тжірибеде былай болуы ммкін емес
• екіншіден, аылшын саяси экономикасыны классигі аша айырбасыны моделі емес, тауар айырбасыны моделін арастырады;
• шіншіден, абсалюттік артышылы халыаралы саудаа маызды трде сер ете алмайды, йткені тауар ндірісінін алтернатавтік (балама) ны халыаралы сауданы рылымына сер етеді.
79. ЖІ мен Ж-ді есептеу тсілдері.
Есептеу дістері
ЖІ 3 трлі тсілмен есептеледі:
Табыс бойынша
* Бл жадайда ЖІ экономикалы ресурстарды меншік иелеріні табыстарыны осындысы ретінде, яни факторлар табыстарыны осындысы трінде аныталады.Халы, [[корпорация]]лар табыстары, жинатаулар пайыздары, мемлекетті іскерлік табыстары, импорта жне ндіріске салыы тріндегі табысытарыны осындысы;
Шыын бойынша
* шыыс бойынша - барлы макроэкономикалы агенттерді шыындарыны осындысын крсетеді. й шаруашылыыны пайдалану шыысы, фирмаларды [[инвестиция]]лы шыыстары, мемлекетті тауарлар сатып алу шыыстары, ызметтер мен инвестициялар жне таза экспорт (эспорттан импортты алып тастаандаы) осындысы;
: <math>Y = C + I + G + Xn\,</math>, мнда
: <math>Xn = Ex - Im\,</math>
осылан н бойынша
* Тек ана р [[фирма]]ны осылан бааларыны осындысы (берілген мекеме ойан осылан баа).
ЖІ лтты экономиканы негізгі крсеткіші болып табылады. ЖІ орталы банк пен кіметті ор индекстеріне жне аша-несиелік саясатына зор ыпал етеді.