Экономикалы теорияны пайда болуы жне оны алыптасуы. 1 страница

Бл адамдарды шексіз ажеттілігін анаат-тандыру шін оамдаы шектеулі немесе сирек кездесетін ресурстарды пайдалану арылы игіліктерді ндіруді зерттейтін ылым. Экономикалы ойлау адамзат аамыны рдасы болып табылады. Оны алашы айнар кзі ежелгі Египеттен басталады. Е алаш рет б.д.д. III- асырда грек ойшылдары Аристотель мен Ксенофонт ебектерінде экономикалы болмыс тсініктеріні бірнеше нсаулары дниеге келді. Философ, рі экономист Аристотель айырбас, ашаны пайда болуы мен атаратын ызметін зерттейді. Біра бл алымдар экономикалы ілімді дербес бір ттас жйеге айналдыра алмады. Экономика деген гректі сзі, сзбе сз аударанда «й шаруашылыын жргізуді нері» деген маынаны білдіреді. азір оны мазмны айтарлытай згеріске шырады. Шаруашылы тек отбасы тірегінде емес, сондай а айма, ел, лемдік шеберде жргізіліп, басарылатын болды жне тек теориялы белгілеріне ана емес, сондай а ндірістік белгілеріне байланысты (фирма, ксіпорын, сала) йымдастырылатын болды. Экономикалы теория дербес ылым болып XVI­XVII асырларда тауар – аша атынастары кеейген капитализм кезеінде тбегейлі алыптаса бастады.

2: Экономикалы теорияны атаратын ызметі жне оамды былыстарды зерттеу дістері.Кез- келген экономикалы жйені ызмет етуіні тпкі масаты- оам жне жеке тлаларды ажеттіліктерін анааттандыру болып табылады. Экономикалы дамуды мселелері осы ажеттіліктерді анааттандыру шін ресурстарды блу кезінде туындайды. Бл мселелерді шешу екі фундаменталды экономикалы аксиомаа негізделеді: 1-ші аксиома – оам ажеттілігі шексіз, 2-ші аксиома – оам ресурстары тапшы немесе шектеулі. Осы трыдан аланда экономикалы рекетті мні- шыындарды азайту жне тиімділікті арттыруда. Экономикалы теория ылыми тануды кптеген дістерін пайдаланады. Экономикалы теорияны дістерін арастырайы. ылыми абстракция дісі- зерттеу объектісін кездейсо, уаытша жадайлардан ощаулап, оны траты, зіне тн сиптаттарын зерттеу. Осы діс кмегімен зерттелінетін объектіні маызды жатарын сипаттайтын ылыми категориялар алыптасып, экономикалы модельдер рылады. Кез- келген объект зара – байланысты жйеде рекет етеді, сондытан оларды зерттеу шін дедукция жне индукция дістері пайдаланылады. Индукция- жеке ойды жалпы ортындыа озалысы.Дедукция- ойды жалпы жадайдан жекеге озалысы. Позитивті талдау- экономикалы былыстарды зара байланысын з кйінде зерттейді, мысалы тауарларды баасыны суі оан деген сранысты азайтады.Нормативті талдау- процесс немесе былысты андай трде болу керек деген трыдан зерттейді, мысалы нарыты шаруашылытаы табыстардаы тесіздік -ділетсіз. Экономикалы­- математикалы модельдеу- экономикалы былыстарды згеру себептерін, бл згерістерді задылытарды анытайды жне экономикалы процестерді болжауа ммкіндік береді. Экономикалы эксперименттер- макро- жне микроэкономика клемінде тиімділікті арттыруды дістерін іздеу.

3: Экономикалы теорияны ылыми мектептері – меркантализм жне физиократтар! Меркантилизм– Е алаш экономикалы ілім XVI­XVII асырларда меркантилизм мектебі болды (итальян сзі «мерканте» - саудагерлер кпес, сауда, пайда). Бл ілімні негізінде оам байлыыны айнар кзі материялды ндіріс емес, тауар аша атынастарында болды. Меркантелистерді талабы бойынша тауарды шет елдерге кп сату олардан аз сатып алу, сйтіп елдегі аша орын кбейту. Олар сырты сауданы дамыту арылы елдегі алтын мен кмісті клемін молайту негізінде халыты байытуа болады деді. Демек меркантелистер тек сауда капиталыны мддесін орады. Сондытан халы шаруашылыын толы амтитын ілімге айнала алмады. Бл ілімні крнекті кілдері Т.Ман, Жан Батист Кольбер, А.Монкретьен, І Петр, И.И.Посошков. Физиократизм – (XVIII) оамны байлыы саудада емес ндірісте деген аида е бірінші «физократтар» мектебіні кілі Франсуа Кэнені ебегінде пайда болды, біра ол лтты байлыты айнар кзі ауыл шаруашылыыны ебегінде деп есептеді. «Физио» - табиат, «кратос» - стемдік. Алайда ндірісті тек ауыл шаруашылыымен шектеп халы шаруашылыын баса салаларын німсіз деп есептеу дрыс болмады. Бл кезені крнекті кілдеріФ.Кенэ, А.Тюрго, Дюпон де Немур.

4: Аылшынны классикалы буржуазиялы саяси мектебі – А. Смит жне Д. Рикардо. Оларды экономикалы теориясы. Классикалы саяси экономия- ХІІІ асыр (У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо, Буагильбер) - ндірісті барлы саласын зерттеп, барлы тауарларды ндылы лшемі негізі ебекте деп длелдеген. Экономиканы нарыпен реттелуін жне оамны барлы топтар табыстарыны айнар кзін анытаан. ХІХ асырды ІІ жартысы басында саяси экономия екі баыта блінді: марксизм жне маржинализм.а) Марксизм – (К.Мар кс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин, Г.В.Плеханов). Зерттеуді негізгі нысаны – капитализмні экономикалы задылытары. К.Марксты ашан басты жаалыы: оамды-экономикалы формация, капитализмні даму задылытары, социализмні жаа жйе ретінде пайда болуы, дайы ндіріс пен экономикалы дадарыстар теориясы, тауара сіген ебекті екі табиаттылыы, осымша н туралы ілімдерді алыптастырды, абсолюттік рентаны, жалдамалы ебекті мнін арастырды. К.Маркс оамды екі топа блу арылы барлы экономикалы былыстар да талданды. осымша нны теория маынасы ндірісте пролетариатты аналуы арылы крініс тапты. б) Маржинализм – (К.Менгер, Фридрих фон Визер , У.Джевонс, Л.Вальрос). Маржинализмні басты категориялары шекті пайдалылы, шекті німділік, шекті шыындар. Шаруашылыты тиімді йымдастыру шін шектеулі ресурстарды е пайдалы блуді дістерін іздестіру жргізілді. Микроэкономикалы талдауда шекті крсеткіштер олданылу дістері арастырылды. Маржинализм экономико-математикалы тсілдер мен лгілерді ке олданады. Л.Вальрос математикалы мектептін негізін алаан. Ол жалпы нарыты тепе-теділік лгісін жасаан, оны негізі сраныс пен сынысты талдау.

5: Маржинализм теориясы жне «неоклассикалы» деп аталатын экономикалы теория баыты (А. Маршал). Маржинализм 4,Осы кезеде экономикалы теорияда- неоклассикалыбаыт пайда болады, оны негіздері аылшын экономисі Альфред Маршалл ебектерінде крініс алады, оны жмыстарындаы экономиканы талдау «экономикс» деп аталады. Неокласикалы мектеп кілдері игіліктерді экономикалыжне экономикалы емес деп бледі. Экономикалы емес игіліктер шексіз клемде болады, ал экономикалы игіліктер сирек кездеседі. А.Маршал, Дж. Хикс, Р. Аллен, М.Фридмен зірлеген, нарыгы неоклассикалы теориясыны діснамалы станымы, нары ттынушьлары мен крметтеушілеріні рынокты ызмет ету тетіктеріне орталы орын берген, шектеулі пайдалылыты теориясы болды. А.Маршал сраным исыгын пайдалылы ызметінеи шыгарып, баасын тсінген, сатып алушы тауар бірлігіні рбір осымшасына толеуге дайын, «ебек иы» санатын енгізді. Ол сондай-а, сатып алушы сранысынын озгерістерінс байланысты, сатып алынатын тауарларды баасыны озгерістерінен, «багасы бойынша жмса сраныс» санатындагы санды озгерістер шін енгізген экономикалы талдауы арылы зерттеу жргізді

6: Экономикалы теорияны маркстік даму кезедері.19-да. К. Маркс пен Фридрих Энгельс«маркизм» атты теориялы концепцияны рды, бл концепцияда Д. Риккардо жне У. Петти жмыстары жалас алан. 4а)

7: оамды ндірісті рылымы.ндіріс- адамдарды ажеттіліктерін анааттандыруа баытталан ызметі. ажеттілік- адамны бір нрсеге мтаждыы. ндіріс нтижесінде игіліктер алынады. Игілік-ажеттілікті анааттандаратын рал. Игіліктер тікелей- ттыну ралдары жне жанама - ндіріс ралдары болып блінеді. Сонымен оса игіліктер материалды ызмет жне материалды емес ызмет деп блінеді. Материалды ызметке- затты кеістікте жылжуын амтамасыз ететін ызметтер, мысалы: тасымалдау, ал материалды емес ызметерадамны белгілі бір ажеттіліктерін анааттандарады, мысалы: адвокат ызметі, білім беру жне т.с.с. Демек, ндіріс процесі материалды тауарлармен ызметтер жне материалды емес тауарлармен ызметтер ндірісінен трады. Сйкесінше, материалды(мат тауао/р мен ызмет/р) жне материалды емес (мат емес тау/р мен ызм/р) ндіріс трлерін айырады. дайы ндіріс- ндіріс процесіні здіксіз жаару процесі, ол екі трлі болады: арапайым жне кеейтілген.арапайым дайы ндірісте ндіріс жылдан жыла траты клеммен жаарап отырады. Кеейтілген дайы ндіріс кезінде ндіріс процесіні клемі лайтылып отырады. Кеейтілген дайы ндіріс процесіні нтижесінде оамды нім клемі лаяды.

8: Жиынты лтты нім, жиынты ішкі нім, Аралы нім, Тпкі нім, лтты таза нім, лтты табыс, оларды мні жне рамы.Макроэк - экономиканы ттас жйе ретінде арастырады, ондаы субъектілер: мнмлекет /кімет/, лтты Банк жне т.б.Негізгі макроэкономикалы крсеткіштер: лтты байлы, Ж, Т жне т.б., олар жаопы халы щаруашылы сипаттайды. Жиынты немес жалпы лтты нім /Ж/ - ел ішінде 1 жылда ндірілген тауарлар мен ызметтерді нарыты ныны сомасы. Ж... – белгілі уаыт кезеінде оамны арамаындаы лтты ндірістік факторлармен ндірілген барлы игіліктер мен ызмет трінде аныталады. Басаша айтанда жалпы лтты нім Ж... – бл лтты тауарлар мен ызмет крсетуді бір жылды нарыты ны. Экономикалы теорияда жалпы лтты нім Ж... номиналды жне наты трге блінеді. Жалпы лтты німді аымдаы нарыты баамен есептегенде, бл оны номинальды трін сипаттайды. Бл крсеткішті наты трін анытау шін номиналды жалпы лтты німді Ж...-ді инфляция ыпалынан арылту арылы, яни баа индексін олдану арылы есептеумен аныталады. Наты Ж = номинальды Ж/баа индексі. Жалпы ішкі нім (ЖІ) – белгілі бір мерзімде ел шеберінде ндірілген барлы тауарлар мен ызметтерді нарыты ны. лтты иелігіне арамастан, осы елді территориясындаы барлы экономикалы субъектілер ызметтеріні нтижесі жатады. Таза лтты нім Т бл олданудан шыарылан жабдытарды орны толтырыланнан кейін ттыну шін алан тпкі німдер мен ызметтерді сомасы. Келесі формула бойынша есептеледі: Т = Ж - А, Мнда А – амортизациялы жарнаны сомасы.Т-ні бік компоненті бизнеске салынатын жанама салытар экономикалы ресурстарды аымдаы лесін крсетпейді, сондытан жанама салыты клемі лтты табысты Т есептегенде Т-ні ашалай клемінен алынады. Т = Т - ж.с. Мнда: ж.с. – жанама салытар. лтты табыс /Т/ - 1 жылда рылан ннан тратын ндіріс нтижесі, ол Ж-амортизация немес барлы ндіріс факторлерінен алынан табыстар сомасы ретінде есептелінеді: ебек аы + рента+ процент+ пайда. Таза лтты табыс – ол Ж +жанама салытар ретінде есептелінеді де, лтты табысты нарыты баамен есесптеу шін олданылады.

9: ндіріс ресурстары,оларды шектілігі, ндіріс ммкіншілігіні исыы. ндіріс факторлары. ндіріс - бл оам дамуына ажет материалды игіліктер мен ызметтер жасау масатымен табиат заттарына адамны ыпал ету процесі. Экономикалы теорияда «ресурс» деген тсінік ндірісті р трлі элементтеріні жиынтыы болып табылады, блар материалды жне рухани игіліктер мен ызметтер жасауа олдануы ммкін Табии ресурстар – дегеніміз блар адамны мір сруіні табиатты шарттарыны жиынтыыны блшегі, ндіріс процесінде олдануа болатын оршаан ортаны те маызды компоненттері. Мысалы, кн уаты, су ресурстары, пайдалы азбалар. Материалды ресурстар - дегеніміз здері ндірісті (ебек ралдары жне заттары) нтижесі болып табылатын, рал – жабдытарды барлыы жатады. оамны андайында болмасын табии, материалды жне ебек ресурстары тн жне ажет болып табылады. ндіргіш кштер- бл адам зіні ндірісіне жне ттынуына бейімдеп ызмет етуге жмылдыран кштер. Ал адамсыз ндірісті жне ттынуды болуы ммкін емес. Сондытан ндіру жне ттыну шін олданылатын табиат кштері, адамны ндіргіш кштер болып табылады. Ттыну тауарларын жасау шін инвестициялы игіліктер немесе экономикалы орлар ажет. Экономикалы ресурстар–экономикалы игіліктерді ндіру шін пайдаланылатын элементтер, бнда ндіріс факторы табиаттан пайда болады жне оны адам ндіреді. ндіріс ресурстары бл шаруашылы рекетте олданылатын ндірісті ртрлі ралдарыны жиынтыы. Ресурстара жататындар: табии ресурстар, адам ресурстары, аржылы, апаратты жне т.б. ндіріс процесінде негізгі экономикалы зара фактор/р рекеттеседі: ебек, капитал, жер жне ксіпкерлік. Ебек- адамны андай да бір пайдалы нтижеге баытталан ойлау жне физикалы ызметі. Ебек ебек німділігі жне ебек интенсивтілігі крсеткіштерімен сипатталады. Жер- табиатты адама беретін игіліктері, олар жер жне оны ойнауы, су, ауа жне т.б. Жерді асиеттерін шынайы- здігінен пайда болан жне жасанды- дам олымен рылан деп бледі. Жерді ндіріс факторі ретіндегі згешелігі- оны клеміні шектеулігінде, осы жерді ресурсретінде пайдалану кезінде пайда болатын табыс- рента. Рента- сынысы шектеулі ндіріс факторінен алынатын табыс. Капитал- табыс келетін ндылытар, материалды игіліктерді ндіру шін ажет ралдар оры. Капитал негізгі жне айналмалы болып блінеді. Негізгі капитал- ндіріс процесіне бірнеше рет атысып, з нын німге біртіндеп ткізетін ралдар, олар имарат, ондыры жне т.б. Ксіпкерлік- оны кмегімен жоарыдаы 3 фактор штастырылады. Ксіпкерлік экономикалы теорияда 18. пайда болды, «меншік иесі» дегенді білдірді. Экономикалы категория ретінде ксіпкерлік- пайда табу масатымен жзеге асырылатын ызмет трі. Осы ызмет нтижесінда пайда алынады. Пайда- табыстармен шыындар арасындаы айырмашылы. Ресурстарды шектеулігі оларды пайдалануды альтернативтілігін (тадау ммкіндігі) анытайды. Оны сипаттау шін П. Самуэльсонны санды мысалы араст/ды. нд ммкншілігі клбеуі н/е трансформаци, бл экономика толы жмыс істеген кезде баламалы б/ды. нд/ тех-эк жадайына арай рес/рды блу ар ндіруге ммкіндік бар. Рес/р толы жмыс іст кезде байланыс б/ды, барл нкте/р ммкіндік комбинациясына байл клбеу транс/ды. кез келген нкте клбеуге паретто тиімділік жадайында ан/ды.

10. оамны алдындаы зекті мселелер: алай? Кім шін? (дстрлі жйе, жоспарлы жйе жне нарыты) жйелерде алай шешіледі. Барлы жйелер оамды ндірісті негізін райтын мселені шешу дістеріне арай аныталады. Не ндіру керек? анша ндіру керек? алай ндіру керек? (андай технология керек?) Кім шін ндіру керек? Экономикалы жйе – бл экономикалы процестер жиынтыы, ол алыптасан мліктік атынастар мен йымды трлер негізінде оамда жзеге асады. Экономиканы йымдастыру бойынша экономикалы жйені келесідей топтау болады. Жабы экономика – барлы шаруашылы рекеттер тек мемлекет шеберінде жргізіледі, ішкі ттынумен шектеледі, шетелдермен атынас болмайды. Ашы экономикалы жйе – халыаралы экономикалы атынастар жйесіне экономика белсенді трде атысады, лтты валюта мен атар шетелдік валюта олданылады. Дстрлі экономиканы жйені сипаттамасы:ндіріс, блу жне айырбас дстр, салта негізделеді; ндірісті дамуы мен леуметтік – экономикалы даму е нашар дегейде; Техникалы прогресс шектеулі; Халы саныны дамуы нерксіп ндірісіні суі дегейінен траты трде артып отырады; Сырты аржылы арыз те крделі; Мемлекет пен арулы кштерді ролі те жоары. Таза нарыты экономикалы жйені сипаттамасы:Таза нарыты экономика жйесі – таза нарыты экономика жадайында шаруашылы механизмі айтарлытай згереді. Баса экономикалы жйелерге араанда нарыты экономика зіні икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі жне сырты жадайларды згеруіне байланысты айта рылып, олара бейімделіп отырады. Нарыты экономиаа тн асиеттер:ндірістік німдер мен ресурстара жеке меншіктін болуы; Халы шаруашылыын (экономиканы) еркін бсекеге негізделген нарыты механизм арылы реттеу мен басару; оамда з німдерін еркін сата алатын дербес ндірушілер мен німдерді тадау арылы еркін сатып ала алатын тутынушыларды болуы.

11. Тауар ндірісі, оны пайда болуы шін ажетті объективті жадайлар. Жай жне капиталистік тауар ндірісі. Орта жадайы мен айырмашылытары. Тауарлы деп- німдер сату шін ндіріліп, ал ндірушілер мен ттынушылар арасындаы байланыс нарыты кмегімен жзеге асырылатын шаруашылы аталады. Тауарлы шаруашылыты пайда болуыны ажетті шарты: наты бір нім шыарушыа ндірушілерді мамандануын білдіретін оамды ебек блінісі, яни тауарлы шаруашылы - ндірілген нім айырбаса (сатуа) тседі; жеке меншікті болуы; тауар ндірушілерді экономикалы ошаулануы. Тауарлы ндірісті шыу себебі жеке меншік жне шаруашылы атынастары арылы ндірушілерді бір - бірінен ошаулануы. Ол жеке меншік алашы ауымды оамны ыдырау кезеінде бой ктерді. Белгілері: Тауарлы ндірісті даму сипаты айырбаспен нарыты дамуына байланысты: жеке меншікті пайда болуы; ттынушылар з ажетін анааттандыра алу абылеттілігі; еркін ксіпкерлікпен айналысуа жол ашылды; оамды німні басым блігі тек жеке ттыну шін емес, нары арылы сатуа арналды; экономикада мемлекеттік жне жеке секторды болуымен сипатталады. Тауар – сатуа немесе айырбаса тсетін нім. К.Марсты ойынша, тауарды екі асиеті бар: адамны сранысын анааттандыру, яни ттыну ны; баса зата айырбастау ммкіндігі, яни айырбас ны (з ны). Ттыну ны – тауарды пайдалылыы, адамны белгілі бір ажеттілігін анааттандыру асиеті. Айырбас ны (тауарды з ны) – тауарды баса тауарлара айырбасталу абілеттілігі. Дамымаан нарыа негізделген тауар ндірісі (жай тауар ндірісі) — оамды ебек блінісіне, ндірісі рал жабдытарына, жеке меншікке, тауар ндірушілерді з ебектеріне негізделген. Жай тауар ндірісі кезінде жасалан німні бір блігі ана нарыа шыарылады. Сондытанда, ол, бкіл, экономиканы амтымайды, яни оны жалпылама сипаты бола алмайды. Еркін нарыа негізделген тауар ндірісі (капиталистік) — зіне тн ерекше белгілері бар. Оан жататындар: а) адамны жмыс кші тауара айналады жне ндірушіні з ебегін жалдамалы ебекке алмастырады; б) оамда ндірілген німні басым блігі жекелей ттыну шін емес, нарыа, сатуа арналады. Бл кездегі тауар ндірісі еркін бсекеге негізделеді, сондытан да оны еркін бсеке дуіріндегі капитализм немесе “еркін экономика ” деп атайды. Шаруашылы ызметтерін йымдастыруда нарытар мен баа жйесін кеінен пайдаланатын тауар ндірісіні мндай трін капиталистік экономика деп атайды.

12. Тауар жне оны асиеті. 11-де

13. н заы, оны рекет ету ерекшеліктері. н заы- ндірушілер арасындаы байланыстарды, сондай-а оамды ебекті блу мен ынталандыруды реттеп отыран экономикалы за. Бл заны маынасы: тауар ндіру мен айырбастау оны оамды ажетті шыындарымен (ЕШ) лшенеді. н заы нарыта баа заы ретінде крінеді, немесе баа – н заыны крінісі. Бааны згеруі н заыны ндіріс салалары арасында ндірістік ресурстарды айта блу ызметін атаратынын крсетеді. . Затты ндылыы оны ндіруге кететін ресурс баасымен байланысты. Пайдалылы теориясыны кілдері затты ндылыын оны пайдалылыымен байланыстырады да, пайдалылыты екі трін айындайды: абстрактілі пайдалылы, игілікті андай бір ажеттілікті анааттандыру асиеті; наты пайдалылы, осы игілікті бар оры жне оан деген ажеттілікті аныу дрежесі. Наты пайдалылыты сипаттау шін неміс экономисі Г.Госенні заы пайдаланылады,. Бл заа сйкес ажеттілікті анааттандыру шамасына арай аныу дрежесі артады, ал наты пайдалылы клемі азаяды. Демек, келесі ажеттілікті анааттандыратын игілікті пайдалылыы алдындаысына араанда тмен. Осыдан келесідей ортынды шыаруа болады: игілік пайдалылыы- шекті ажеттілікті анааттандыратын шекті нім пайдалылыымен аныталады.