Экономикалы теорияны пайда болуы жне оны алыптасуы. 2 страница

14. Ашаны мні жне оны пайда болуы. Ашаны пайда болуын р мектеп кілдері айырбасты пайда болуымен байланыстырады. Демек ашаны пайда болуын зерттеу, айырбасты дамуын зерттеуге келеді. Айырбасты е арапайым трі-бартер, тауарды баса тауара тікелей айырбастау. Біра бартер тек тауарлармен нары атысушылары саны шектеулі болан жадайда ана тиімді. Оларды саныны артуы айырбасты иындата бастады, сондытан айырбасты дамуына арай р айматарда ткізуге ыайлы тауар пайда бола бастады, былайшы айтанда тімділігі жоары тауарлар. тімділігі жоары тауар ашаа айналды. Аша- тімділігі жоары абсолютті айырбас ралы. Ашаны талдаумен байланысты баа категориясыны анытамасын береміз: баа- тауар ныны ашалай крінісі. андай бір оамда болмасын, ашаны ажеттілігі тауар ндірісі мен тауар айналымынан туындайды. Аша бл жылпылама эквиваленттік рл атаратын ерекше тауар. Кез келген тауар зіні нын ашамен крсетеді. Ашаа бірнеше асиеттер тн:Біртектілігі жне сапалылыы (жасанды аша жасау те иына соады); Пайдалануа те ыайлы; Млтіксіз саталынуы;Оны андай да бір болсын пропорцияда бліне алатын ерекшелігі.

15. Ашаны функциясы. Аша айналымыны заы. Ашаны атаратын ызметтері:н лшемі – бл ашаны барлы тауарларды нын лшеу абылетінен трады. Кез келген тауарды трін ашалай трде крсету шін, наты ашаны талап ету керек емес. Тауар ныны ашалай крсетілуі баа деп аталады. Баа сраным мен сыныма байланысты ннан ауытуы ммкін. Сондытан тауар з нына да сраныс пен сыныса да туелді; Айналым ралы – осы ызметті аша олма- ол трінде атарады, себебі олар наты тауар айырбасында делдалды жасайды; Тлем ралы – бл ызметті тауарды ашаа (несиеге тлемді зарта отырып) сатан кезде, ашаны арыза бергенде, салыты, жер рентасын, жалаылы, деведендті, птер тлемін жне т.б. тлегенде атарады. Несие атынастарыны дамуына байланысты жаа айналым ралы пайда болды: вексель, банкнот, тлем тапсырмасы, чек, пластикалы карточка, электронды аша. Несие ашаларды болуы олма-ол ашаларды атыстырмай-а арызды жабуды зара есептеу ммкіндігін арастырады; орлану несиеге азына жинау ралы. Аша айналысын тотатады жне жиналады. Сйтіп станок, машина, жабдытарды немесе за мерзімге пайдаланылатын (теледидар, тоазытыш т.б.) тауарларды сатып алу шін орланады. Ашаны азына трінде орлануы рбір тауар ндірушілерді белгілі аша резерві болу ажеттілігінен туындайды, зін нары кездейсотыынан сатандырады. Ашаны бл ызметі аша айналымын реттеу шін маызды; лемдік аша – бл аша алтын жне нерксібі дамыан елдердегі траты валюта болып табылады. лемдік нарыта ашаны айналым ралы емес, тлем ралыны рлі бірінші орында болады. Аша айналысы дегеніміз - айналыс ралы мен тлем ралы ызметтерін атаратын ашаны здіксіз озалысы болып табылады. И.Фишер: «Ашаны ны оларды санына тура пропорционалды» дейді, ол айналымдаы аша массасын анытайтын формуланы сынады:MV=PQM-аша массасы, V- аша айналымыны жылдамдыы, P- тауарлар баасыны дегейі, Q-айналымдаы тауарлар саны.

16. Меншік – экономикалы категория ретінде. Меншік – оамды рылысты негізі – оамды бастауларды негізіне жатады. Меншік экономикалы категория ретінде ндіріс рал – жабдытарын жне ндірілген німдерді иемденуге байланысты адамдар арасында туындайтын оамды атынастар. Меншік ќатынастарын д±рыс т‰сіну ‰шін, оны иемдену ќатынастарымен салыстыру ќажет. Иемдену – затты мењгеріп алудыњ наќты ќоѓамдыќ єдісі. Иемдену осы берілген меншіктіњ жєне оныњ наќты т‰рлерініњ негізі, тамырлы белгісін ќ±райды. «Меншік» жєне «иемдену» деген т‰сініктерді ажыратып, єрќайсы жеке танып білу ќажет: б±лардыњ жеке ±ѓымдар жєне экономикалыќ ќатынастар ж‰йесінде µздерініњ жеке орындары болады. Меншік ол зат емес, меншік – заттара байланысты адамдар арасындаы атынастар, яни меншік объектісін пайдаланудаы субъектіні ыы. М/ э/ маынасы келесі атынастармен сипатталады: Иемдену – затты з игілігіне пайдалану; Жатсындыру – меншік объектісін иеліктен шыару; Жекелендіру - р бір тауар ндіруші мамандыы бойынша белгілі бір тауар ндірісіне жекеленеді; оамдастыру – ебекті оамды сипатыны дамуы; ндірісті материалды жне жеке факторыны бірігу тсілі; Табысты блу дістері. М., за жаынан алып араанда, мліктік атынастара жатады. ы нормалар мен актілерде материалды байлы р трлі субъектілер арасында алай иемделінетіні жне блінетіні аныталады. Экономикалы теорияда жеке меншік ыты мынадай трлерінде даму алады. (Оноре тізімі бойынша): Иемдену ыы, яни игіліктерге міндеттелінген денелік (кш уаттылы) баылау ыы; Пайдалану ыы, яни игілікті пайдалы асиетін зі шін олдану ыы; Басару ыы, яни игіліктерді олдануды кім жне алай амтамасыз етуді шешу ыы; Табыса деген ы, яни игіліктерді пайдалану нтижесіне ие болу ыы; Егемендік ыы, яни игіліктерді жатсындыру, згерту, ттыну немесе жойып жіберу ыы; ауіпсіздік ыы, яни игіліктерді сырты ортаны зияндылыынан орау ыы; Игіліктерді мрагерлікке беру ы; Игіліктерді иеленудегі мерзімсіздік ны; Сырты ортаа зияны келтіретін дістерді олдануа тыйым салау ны; ндіріп алуа жауапкершілік ыы, яни арыз шін игіліктерді ндіріп алу ;алды сипатты ы, яни бзылан ытарды алпына кеттіруді амтамасыз ететін институттарды рекет ету ыы.

17. Меншік иесіні трлері. Меншікті екі трін бліп крсетеді: жеке жне мемлекеттік, бларды р айсысы бірнеше трлерден трады. Жеке меншікті дамуы XIX – асырды екінші жартысыны ортасына дейін жзеге асты. Жеке меншікті дамуы еркін бсекені дамуына, ксіпкерлерді тиімділігін ктеруге, трындарды ажеттіліктерін анааттандыруа итермелейді. Жеке меншікте бір адам немесе жаня млік ор иесі болып табылады. ор жинау негізінде жеке меншік ебекші жне ебекші емес болып блінеді. Ебекші меншік ебек аы негізінде алыптасады, яни ксіпкерлік ызметтен келетін табыс. Ебекші емес меншік мрагерлікпен алан млік, баалы ааздардан, депозиттерден жне т.б. алыптасады. Жеке меншік формасы болып жымды меншік табылады. жымды меншік мысалы ретінде кооперативтік ызмет атарады, яни ралдарды жне кооператив ебек мшелеріні біріккен ызметі негізінде рылады жне акционерлік, акцияларды сату негізінде пайда болады. Ме/к меншік негізінде меншік субъектісі мемлекет зі болады. Басару жіне бйры беруді мемлекеттік кімет органдары атарады. Мемлекеттік меншікті ерекшелігі оны блінбеушілігі. Мемл иелігінен алу тсінігі астарынан ксіпкерлікті басарудаы мемлекеттік орган ызметтеріні ысартылуы, ксіпкерлік ыты шешім абылдаудаы кеейтілуін тсінгеніміз жн. Жекешелендіру - мемлекеттік меншікті баса бір мемлекеттік емес меншік формасына ауысу процесі. Мемлекет иелігінен алу жне жекешелендіру келесі формаларда жзеге асады: мемлекеттік млікті арендаа алу, артынша толыымен сатып алу; мемлекеттік ксіпкерлікті акционерлік оама згеруі; мемлекеттік ксіпкерліктерді аукционда немесе конкурс бойынша сату; жеке азаматтара немесе ебекші жыма млікті тегін тапсыру. азіргі кезде ТМД елдерінде мемлекеттік меншікті монополизмі опарылан, шаруашылы типтеріні орналасуы мен меншікті кптеген формасына негізделген экономиканы айта рылу процесі басталды. ТМД – ны жекелеген елдерінде жекешелендіру р трлі масштабта жне бірдей емес екпнде жргізіледі.

18. Р-даы меншік трлері.

азастан Республикасында экономикалы реформа меншік реформасынан басталды. йткені, меншік экономикалы атынастарды ішіндегі е басты элементі, жалпы экономикалы атынастарды ішіндегі негізі болып табылады. Меншік реформасы екі жолмен жзеге асты:

1)меншікті мемлекеттен алу (акционерлік оамдара айналдыру),

2) жекешелендіру - мемлекеттік млікті жеке тлалара, мемлекеттік емес жне шетелдік зады тлалара сату.

азастан кп лтты мемлекеттік рылым болып табылады. Ал, экономиканы рылымы меншік рылымына сер етеді, меншікті трлеріні кп болуы да осыдан. Бан оса шаруашылы рекеттеріні формалары, меншік объектілерін пайдалану туралы атынастармен жне ндірісті техникалы, даму дрежесімен белгіленеді. Меншікті бір формасыны, немесе, бір тріні негізінде, бсекелесті шарты болып табылатын, шаруашылы жргізуді бірнеше формалары алыптасуы ммкін.

19. Экономикалы жйені негізгі трлері. Экономикалы жйе - йымды нысандар мен алыптасан мліктік атынастар негізінде оамда іске асатын, экономикалы дерістерді жиынтыы. Экономикалы жйені оамны наты базисін райтын, саяси ондырма жоары тратын, экономикалы атынастарды жиынтыы райды. Экономикалы жйе ашы жне жабы сипатта бола алады: ашы экономика - бл лемдік шаруашылы байланыстарына жоары дрежеде осылатын елді экономикасы; Жабы экономика - бл сырты леммен экономикалы байланысы жо немесе лсіз байланысы бар елді экономикасы. Меншік атынастарыны формалары бойынша: Дстрлі жйе – рпатан рпаа жаласып отыран дстр мен салт бойынша атынастар алыптасады (ндіріс, блу жне айырбас дстр, салта негізделеді,ндірісті дамуы мен леуметтік – экономикалы даму е нашар дегейде, техникалы прогресс шектеулі ) ; кімшілік - міршілік жйе орталытанан жоспарлау арылы барлы ресурстар мен ндіріс факторлары мемлекетті олында болып, мемлекеттік меншікті стемділігі жргізіледі (кімшілдік-міршілдік жйеге брыны советтер одаы шыыс Европа елдері мен біратар мемлекеттер жатады. Бл жйені ерекшелігі барлы экономикалы ресурстара жне ндірілген німдерге оамды, шын мнінде мемлекеттік меншіктін болуы. Экономиканы жоарыдан басарылуы, яни экономиканы монополиялануы мен кімшілік трде йымдастырылуы, халы шаруашылыыны орталытан жоспарлануы.); Нарыты экономика - меншікке, бсекеге негізделеді (Таза нарыты экономика жйесі – таза нарыты экономика жадайында шаруашылы механизмі айтарлытай згереді. Баса экономикалы жйелерге араанда нарыты экономика зіні икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі жне сырты жадайларды згеруіне байланысты айта рылып, олара бейімделіп отырады. Алайда таза нарыты жйеде мемлекеттін ролі шектеледі. Кейбір леуметтік маызы бар мселелер толы шешемін таба алмайды.); Аралас экономика – мемлекет пен нары механизмдеріні араласуы арылы экономиканы реттеу жзеге асады (азіргі кезде кптеген елдерде аралас экономикалы жйелі пайдалану дрыс деп есептейді. Оны негізгі ерекшелігі: Мндай жйеде мемлекеттік меншікпен атар жеке меншік орын алады; Халы шаруашылыын йымдастыру мен басару дісі тек таза нарыты механизмге ана негізделіп оймай мемлекеттік реттеу мен толытырылады.).

20. Меншікті мемлекеттен алу жне жекешелендіру: масаты, жзеге асыру тсілдері, трлері жне Р-даы кезедері. Мемлекет иелігінен алу жне жекешелендіру – бл нарыа бет алан шаруашылы ралдарын дамуына ажет жадайларды амтамасыз етуді, тиімді жне жауапты меншік иелерін алыптастыруды, наты бсеке ортаны алыптастыруды амтамасыз етуге тиіс. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіруді формалары р илы. . Р/нда мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіруді негізгі масаты мынада: шаруашылы субъектілеріні тиімді трі ретінде жеке меншік топтарын алыптастыру; бсекелестік ортаны алыптастыру арылы, ндірісті монополиясыздандыруды амтамасыз ету; шаын жне орта бизнесты дамыту. Жекешелендіруді тсілдері: Аукционда байау бойынша сату жне сатып алу; . Ксіпорын капиталыны лесін сату (акцияларды); Жала берілген ксіпорынны млкін сатып алу. . Р/да жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу процесі «Жекешелендіру жне мемлекет иелігінен алуды лтты бадарламасына» сйкес жргізіледі. Жекешелендіру ш негізгі баытта жргізіледі: Кіші жекешелендіру – ебеккерлерді саны 200 адама дейін; Жаппай жекешелендіру– орташа жне ірі ксіпорындар (200-500 адам) жне халыа жекешелендіру купондарыны блінуіне негізделді; Жеке жобалы жекешелендіру– ірі ксіпорындар мен мемлекетті ерекше маызды ксіпорындары. .Р/ы жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу процесін 4 кезеге блуге болады: 1) 1991-1992 ж.ж.- мемлекет меншігіні реформасы ке клемде нарыты экономикаа кшуге жадай жасау шін жргізілді. Бл кезде мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу жекешелендіру жзеге асырыла бастады. Негізгі масат ндірістік атынастарды жаа трін алыптастыру, меншік иелеріні жаа тобын ру. 2) 1993-1995 ж.ж. – мемлекет иелігіндегі млікті халыа айтару арылы нарыа кшу жадайын жасауы. Бл кезеде шаын жне жаппай жекешелендіру жргізілді. Мндаы негізгі масат нарыты экономикаа ту жадайын алыптастыру, мемлекет иелігінен алу барысында леуметтік ділеттілікті сатауа, жекешелендіруді тртіппен, мемлекетті баылаумен жузеге асуын амтамасыз ету. 3)1996-1998 ж.ж. экономикадаы жеке секторды басымдылыымен атар мемлекетті халыа млікті айтаруыны аяталуы. Бл кезеде басты масат жекешелендіру саясатын аятау, экономикадаы жеке меншік лесін арттыруы жне тратандыру. 4)1999-2000 ж.ж. – мемлекеттік меншікті басару мен жекешелендіру задылы негізін жетілдіру жне басаруды тиімділігін ктеру. Мемлекеттік леске атысы бар ксіпорындар белгіленді.

21. Ксіпкерлік: мні, трлері, формалары. Р-даы шаын, орта ксіпкерлікті дамыту бадарламасы. Ксіпкер иелігіндегі млікті т.б. зады негізде пайдалану жнінде, з бастамасы мен шешімін абылдауа жне кез келген іс-имылдарды жзеге асыруа ылы, зады йым немесе жеке азамат. Лицензиялауа тиіс ызмет трлерін жзеге асыру шін, ксіпкер белгіленген тртіппен жне мемлекетті олданылып жрген зады талаптары негізінде лицензия алуа міндетті. Экономикалы теорияда, ксіпкерлік термин экономистерді ебегінде ХШ асырды аяы мен ХІХ асырды басында олданыла бастайды. Бірінші болып аылшын экономисі Р.Кантильнон олданды. Оны анытауынша «Ксіпкерлік» - бл табыс табу, (жеке шаруашылыы, олнершіремесленник, сатушы т.с.с.). Ол табыс табу шін, басаны тауарын белгілі баамен сатып алып, оны белгісіз баамен сатады, осы шін туекелге барады. Оны негізгі экономикалы ызметі тауар нарыында рбір тауарлара сранысты сйкестендіру. Тауар нарыында классикалы, экономикалы мектепті негізін салушы – А.Смит. Ксіпкерлікті негізгі масаты - істі ркендеуіне жадай жасау деп анытама берді Зомберт. ызмет мазмнына арай ксіпкерлік мынадай трлерге блінеді. ндірістік ксіпкерлік – тауарлар, ызметтер, апараттар, рухани ндылытар ндіретін ксіпкерлік болып табылады. Ксіпкерлікті бл трі ндіріс функциясыны негізі. Коммерциялы ксіпкерлік – тауарлар мен ызметтерді айта сату бойынша ммілелер мен операциялар рамына енеді жне нім ндірісімен байланыспайды. Ксіпкер пайдасы тауарды сатып алу баасынан жоары бааа сату арылы жасалады. Егер бл операциялар за шегінде болса, алыпсатарлы болып есептелмейді. аржылы ксіпкерлік – коммерциялы ксіпкерлікті бір трі болып табылады, сату-сатып алуды объектісі аша валюта, баалы ааздар болып табылады. Делдалды ксіпкерлік – бір ммілеге зара мдделі жатарды басын осатын ызметте крінеді. Бндай ызметті крсеткені шін ксіпкер табыс алады. Сатандыру ксіпкерлігі – ксіпкер сатандыран оиа болан кезде ана айтарылатын сатандыру жарнасын алып отыратын аржы ксіпкерлігіні ерекше формасы. Жарналарды алан блігі ксіпкерлік табысты райды. «Жеке ксіпкерлік туралы», «Жеке ксіпкерлік мселелері бойынша . Р/ кейбір за актілеріне згертулер мен толытырулар енгізу туралы», «Шаын ксіпкерлік субъектілерін тіркеуді оайлату мселелері бойынша . Р/ кейбір за актілеріне згерістер мен толытырулар енгізу туралы» Задар дайындалып, абылданды. Ол жаттарда фермерлік жне шаруалар ожалытарын амтый отырып, жеке жне отбасылы ксіпкерліктерді даму кепілдігіне атысты, сондай-а мемлекеттік органдарды араласуынан орайтын кепілдік секілді нормалар крсетілген. Осы задар бойынша шаын ксіпорынды дамыту оны барлы ызметтері салаларында ынталандырылуы тиіс.

22. Нарыты мні жне нары субъектілері. Нары, айырбас айналыс-бл категориябар зара тыыз байлансты жне трмысты дегейде жай теестіріледі. Нарыа бір ана анытама беру жеткілксіз. Нары– бл экономикалы проблемаларды тиімді шешуді амтамасыз ететін тауарларды ндіру мен оларды аша кмегімен айырбастау процесінде туындайтын экономикалы арым-атынастарды жиынтыы, шаруашылыты йымдастыру формасы. Нары- оамды ебек блінісімен келісілген жне шаруашылы субъектілерімен шеттелген тауарлы ндіріс дамуыны табии- тарихи процесі нтижесі.Тауар ндірісіні дамуымен атар рынок та дамиды жне крделене тседі жне оны экономистерді талдауы да тередейді. Рынок (нары)– бл дайы ндірісті барлы буынында: ндіріс, блу, айырбас, ттыну жне сатумен сатып алу арылы жзеге асырлатын йымды- экономикалы атыстарды жйесі. Нары экономикасыны субъектісі й шаруашылыгы, фирмалар, мемлекет болып табылады: й шаруашылыгы - бл рамында бір нсмесе бірнеше тласы бар экономикалы бірлік: з бетімен шешім абылдайды; андай да бір ондіріс факторыны меншігі болып табылады; бар ресурстар шегінде пайдалылыты жогарылыы жэне з ттынушыларын жогары анааттандыруа мтылуы. Фирма - бл экономикалы бірлік: з бетімен шешім абылдайды; жогары пайда табуа мтылады; мемлекетке, й шаруашылыгына жие баса фирмаларга иімдерді дайындауа жне сатуга ондіріс факторларын пайдаланады. Мемлекет деп, оамды масаттара жету шін, нары пен шаруашылы субъектілеріне ажет жагдайда баылау жргізу ушін занды жэие саяси басшылы жргізетін кІмеггік мекемелерді тсінеді.

23. Нарыты атаратын ызметі жне нары рылымы. Нары мынадай негізгі ызметтерді атарады: Апаратты ызмет; Делдалды ызмет; Баа белгілеу ызметі ; Реттеушілік ызметі; Санациялы ызмет. Рынок ттастай аланда, бай ж/е крделі рылым ретінде сипатгалады. Оны р трлі белгілері мен критерийлері бойынша жіктейді: 1.Объектілерді нарыты атьнастарыны экономикалы багыты бойынша: ттыну тауарлары мен ызметтеріні рыногы; ндірістік баыттагы тауар рыногы; ноу-хау рыногы; шикізаг рыногы; ебек рыногы; Баалы ааздар рыногы жэне т.б.; 2.Географиялы орналасуы бойынша: жергілІкті рынок; лтты рынок; лемдік рынок. 3. Салалык баьптары бойынша - автомашиналар, миай, компьютерлік жне т.б. рыноктары. 4. Сату сипаттамасы бойынша - блшек жэне ктерме сауда рыноктары. 5. Бсекелестікті шектеу дрежесі бойынша - жетілдірілген бсекелестік рыногы жэне жетілмеген бсекелестік рыногы (монополистік бсекелестік, олигополиялы, монополиялы).

24. Нары инфрарылымы. Барлы жйелер сияты, рынокты инфрарылымы болады. «Инфрарылым» термині XX гасырды басында скери кштердіц алыпты ызметін амтамасыз ететін, крылыстар меи объектілерді белгілеу шін бірінші рет олданылан. Батыста 40-жылдары инфрарылым дегенді материалды ндірісті алыпты ызмет етуіне мумкіндік беретін салаларды жиынтыгы ретінде тсіне бастады. Сондай-а, инфрарылым - бл кез келген ттастай экономикалы жйеиі міндетті рамы. «Инфрарылым» сзі осы жйеиі ішкі рылысындаы негізі, іргетасы. Рынока олданылатын инфрарылым осы атыиасгарды бір ттастыа ластыратын жэне рынок жуйесіні субъектісіні арасындаы тауарлы-ашалы атынастарды тзейтін йымдастыру нысаныны жиынтьпы. Рынок инфрарылымы - р трлі рынокты ызметін амтамасыз ететін ызмет жне мемлекеттік жне коммерциялы ксіпорындар, йымдар мен мекемелерді жиынтыгы. Ол рынок рылымына сйкес жіктелінеді. Ттастай рынок инфрарылымын жиынты ретінде круге болады: ттыну рыногыны инфрарылымы (сауда жйесі, ойма шаруашьшыгы, німдерді сатауды р трлі жйесі, клікпен тасымал, жеткізу, тауарлы биржа, ктерме сауда рыногы, трындарга трмысты ызмет крсету); ндіріс рыногыны инфрарылымы (тауарлы-шикізатты биржа, брокер кесесі, лизингтік жэне факторингтік операиялар, гылыми-зерттеу орталыкгары); ебек рыногыны инфракрылымы (ебек биржасы, мемлекетгік ебекпен амтамасыз ету ызметі, дайынды, айта дайындау жне кадрларды мамандыын котеру жэне кшу дерістерін басару рылымы); аржылы-кредиттік рынокты инфрарылымы (коммерциялы банктер, сатандыру компаниялары, ор биржалары); апаратты инфрарылымдар (халы шаруашылыы бойынша жинаты деректер, рынок инфрарылымын амтамасыз ету бойынша апаратты желі, маркетингтік ызмет, жарнамалы-апаратты ызмет).