Ктілген жне ктпеген.

Сраныс инфляциясы-толы жмысбастылыа жаын жадайда, жиынты шыынны (жиынты сранысты) артышылыынан пайда болады.

Шыындар инфляциясы- ндіріс шыындарды артуынан бааны артуы.

Инфляцияны бл трі стагфляцияакеледі - ндіріс лдырауы жадайында инфляциямен жмыссыздыты бір уаытта суі.

Инфляция табыстарды айта блінуіне р трлі сер етеді, ол немесе болатындыына байланысты. Жмыссызды жне инфляция дегейлері арасында байланыс кері, бл байланыс Филипс исыы (АD). Жмыссызды дегейін тмендету баа сімімен ебек аыны артуына келеді.

44. Экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР)-мемлекетті экономикалы процестерге араласуыны экономикалы, саяси, ыты шараларды жйесі, оларды жргізуді масаты - траты суге жету жне экономикалы жйені немі згеріп отыратын жадайлара бейімдеу болып табылады.

Экономиканы мемлекеттік реттеу ажеттілігі себептерді екі тобымен байланысты:

1-шісі жымды жне оамды ажеттіліктерді анааттандырумен байланысты;

2-шісі оамды дайы ндірісті лайтумен байланысты.

Мемлекеттік реттеу инструменттері:

1.кімшілік: лицензиялау, квоталау, бааны, табысты, валюта курсын, есеп процентін баылау.

2.ыты:бсекені орау, стандарттау,норма жне ережелерді орнату жйесі арылы за шыарушылы негізде жзеге асырылады.

3.Экономикалы, олар екіге блінеді: тікелей жне жанама.

1.1.тікелей: салаларды дотация, субсидии, жрдем аы жне т.б. трде айтарымсыз негізде аржыландыру;

1.2. жанама: несие-ашалы, салыты, валюталы, кедендік, амортизациялы саясатты рычагтары арылы реттеу.

45. ндіріс факторларыны нарыы –жер, капитал, ебек сияты ерекше ресурстарды тауарлы айналымыны сферасы. Кез- келген тауарды нарыы сраныс пен сынысты зара атынасын, соларды серінен алыптасатын бааны туындайды.

ндіріс факторлеріні нарыында сраныс пен сыныс задары жзеге асады.

ндіріс факторларына сранысты ерекшелігі:

1.соы ттыну тауарларына сраныса араанда екіншілік сипатта, демек олара сраныс ттыну тауарларын ндіруге ажет боланда ана туындайды.

2. ндіріс факторларына сраныс осы фактор кмегімен ндірілетін тауара сранысты клеміне байланысты жоарлайды немесе тмендейді. Мысалы: бидайа сранысты артуы оны егетін жерге деген сранысты арттырады.

3. ндіріс факторлеріне сранысты ксіпкер жне мемлекет білдіреді.

Нарыта іс жзіндегі баа дегейінде сынылатын ндіріс факторлері - ндіріс факторлеріні сынысынтуындайды. ндіріс факторлеріні сынысын оса факторлерге сраныс тудырады. Біра оны ерекшеліктері бар:

1. экономикалы ресурстарды щектеулігі, мысалы жер сынысы.

2. ндіріс факторлеріні сыныс нарыы ресурстар шектілігі заыны арасында ызмет етеді. Егер олар шексіз болса, олар су сияты аысыз болар еді, тиынушылар ажеттілігі толыымен анааттандырылан болар еді.

46.ндіріс зіліссіз, айталанып отыруы ажет. ндіріс процесіні траты айталануын, зіліссіз жаыруын дайы ндіріс деп атайды. Оны типтері: жай ндіріс жне лаймалы ндіріс.

Жай дайы ндірісте ндіріс процесіні клемі мен ауымы зіліссіз згермеген кйде алады. ндіріс процесіні клемі мен масштабыны еселене зіліссіз айталануын жне жаыруын лаймалы дайы ндіріс дейміз.

47. Экономикалы ажеттілік – адамдарды з мтаждарын анааттандыру масатында белсенді ызмет етуге мжбр ететін озаушы кш болып табылады. ажеттіліктерді анааттандыру дегейіне арай жаа ажеттіліктер туады. Оны рылымы, саны, сапасы, згеріп отырады. ажеттіліктерді здіксіз суі адамдарды экономикалы эволюциясыны кптеген деректерімен длелденді. р бір 10 жыл сайын ттыну тауарлары мен ызметтерді трлері екі есеге сіп отырады. Мндай экономикалы задылы жеттіліктерді су заы деп аталады. ажеттіліктерді трлері:

Алашы (тменгі) - ажеттілік адамдарды мір сруіне е алаш керек ажеттіліктер. Олара толы киім, баспана т.б жатады.

Екінші реттік (жоары) ажеттіліктер. Екінші реттік (жоары) ажеттілік – бл адамны рухани жадайы, леуметтік ортасы, интелектуалды дегейіне байланысты пайда болатын ажеттіліктер. Бл ажеттіліктерді альтернативті (тадау) ажеттіліктері деп те атайды. Мысалы: кітаптар, снді киімдер, ымбат бйымдар, сондай-а білімге мдениетке ажеттіліктер.

анааттандыру тріне арай ажеттіліктерді жеке жне жымды деп блуге болады.

Жеке ажеттіліктер – бл жеке адамны зін анааттындыра алатын ажеттіліктер. Мысалы: киім, тама, мздатыш, машина т.б тауарлар сатып алуы.

жымды ажеттіліктер - мірде жеке бір адам анааттандыруа ммкін емес,кп шыын ажет ететін ажеттіліктер бар. Оларды кпшілік кмегімен жымды трде анааттандырады. жымды ажеттіліктерді анааттандыру жнінде шешімдерді басару органдары абылдайды.

Экономикалы игіліктер – бл ажеттіліктерді анааттандыру масатындаы нрселер мен заттар. Оларды біреулері шексіз трде болады. (Мысалы: ауа). Оларды еркін игіліктер деп атайды, басалары шектелген оларды экономикалы игіліктер деп атайды.

Экономикалы игіліктер заттар (тауарлар) мен ызметтерден трады. ызметтерді заттай тауарлардан айырмашылыы:

1.Оларды ндірісі мен ттынылуы бір мезгілде болады

2.Оларды мраа алдыруа болмайды.

3.Оларды сатауа немесе жинатауа болмайды.

48.Жер жне оны ойнауы келетін табыс – рента.Баса ндіріс факторлерінен жерді згешелігі:оны сынысыны шектеулігінде,сондытан оны сынысы икемсіз, демек оны баасы анша артанмен сыныс клемі згермейді.

Рента дифференциалдыжнеабсолюттіболады.

Дифференциалды рента-сапалы жне орташа жер учаскелерінде алыптасады, сапасыз жерлерде ол болмайды.

Абсолютті рента- жерді барлы учаскелерінде болады, ол ауыл шаруашылыыны німдеріні ны мен оны ндіру ны арасындаы айырмашылытан пайда болады.

Егер меншік иесі жерді жала берсе, ол жал тлемін алады, оан жер рентасы жне жердегі рылыстарды пайдалананы шін тлем кіреді.

Нарыты экономикада жер сату объектісі боландытан, оны баасы бар. Жер баасыны клемі екі крсеткішке байланысты:

1. жер иесі болып, алынатын жер рентасыны клемінен;

2. ссудалы процент ставкасынан.

Жер баасы = рента клемі * 100% ссудалы капитал клемі

49. Ебек аы - жмыс кшіні баасы мен ныны нысаны. Ебек аы дегейін ебек сынысы мен оан сраныс анытайды. Екеуі те болан жадайда тепе-те ебек аы клемі алыптасады. Ебекке сраныс ебек аы дегейін жоарлатады жне керісінше. Егер ебекті пайдалананнан алынатын шекті нім клемі жоары болса, ебекке сраныс артады жне керісінше. Ебек аы натыжне номиналды трде болады.

Номиналды ебек аы – жмыскерді ебегі шін алатын аша сомасы.

Наты ебек аы- алынан ашаа келетін тауарлар мен ызметтер клемі. Ол номиналды ебек аыа тура байланысты, ал тауарлар мен ызметтер баасына кері байланысты.

Ебек аы екі нысанда болады.

1. уаытылы- ебек затыына байланысты аныталатын ебек аы.

2. даналы немесе келісімдік – ндірілген нім клеміне туелді болатын ебек аы.

50. Меншікндіріс, орлар, затты жне рухани игіліктерді иелену жніндегі атынастарды шарттарын білдіреді. Меншік зады жне экономикалы категория болып блінеді. Загерлік тсінік бойынша меншік формалды жне наты ыпен байланысты. Формалды ы немесе меншік атаы бл – ресми, зады трде шарт жасау жне меншікті мойындау. Наты ы – шаруашылы субъектілерді барлы шектеулерімен жне рекеттестіктеріні атынастары.

Меншік, за жаынан алып араанда, мліктік атынастара жатады. ы нормалар мен актілерде материалды байлы р трлі субъектілер арасында алай иемделінетіні жне блінетіні аныталады. Экономикалы теорияда жеке меншік ыты мынадай трлерінде даму алады. (Оноре тізімі бойынша):

1.Иемдену ыы, яни игіліктерге міндеттелінген денелік (кш уаттылы) баылау ыы.

2.Пайдалану ыы, яни игілікті пайдалы асиетін зі шін олдану ыы.

3.Басару ыы, яни игіліктерді олдануды кім жне алай амтамасыз етуді шешу ыы.

4.Табыса деген ы, яни игіліктерді пайдалану нтижесіне ие болу ыы.

5.Егемендік ыы, яни игіліктерді жатсындыру, згерту, ттыну немесе жойып жіберу ыы.

6.ауіпсіздік ыы, яни игіліктерді сырты ортаны зияндылыынан орау ыы.

7.Игіліктерді мрагерлікке беру ыы

8.Игіліктерді иеленудегі мерзімсіздік ыы.

9.Сырты ортаа зияны келтіретін дістерді олдануа тыйым салау ыы.

10. ндіріп алуа жауапкершілік ыы, яни арыз шін игіліктерді ндіріп алу ыы

11.алды сипатты ы, яни бзылан ытарды алпына кеттіруді амтамасыз ететін институттарды рекет ету ыы.

51.Баа механизмі жне бсеке арылы сраныс пен сыныс зара байланыста болады. Бл байланыс нарыта тепе-тедік жадайы орнауына ммкіншілік келеді. Нарытаы тепе-тедік жадайы сраныс пен сынысты тедігінде орнайды. Бл жадайда тедік баа мен тедік клем алыптасады.

Тедік баа – бл сраныс пен сынысты тедестіретін, сраныс пен сыныс исыыны иылысуы арылы пайда болан баа. Ол исыты Маршалл кресті д.а.

Егерде нарыты баа – Р₁ тедік баадан - Р_е тмен болса, нарыта тауарды тапшылы жадайы орнайды яни сраныс клемі сыныс клемінен артады. Егерде нарыты баа Р₂ тедік баадан жоары болса, онда артышылы орнайды, яни сыныс клемі сраныс клемінен артады.

 

Р

M

Ре

 

Qe Q

52. Бсеке- (латыннан- тіресу) нарыты экономиканы атысушылары арасындаы тауарды ндіру, сату жне сатып алуды нерлым жасы жадайларына тай-таласы. Бсеке баа, сраныс, сынс сияты нарыты элементі болып табылады, оны маызды категориясы. Бсеке- катал былыс болып табылады. Оны келесі жаымсыз жатары бар:

-алпына келмейін ресурстар тымсыз пайдаланаады;

-кпшілік ттынатын тауарлар мен ызметтер ндірісін амтамасыз етпейді (оамды клік, дол жне т.б.);

-ылым, білім саласыны дамуына жадайлар тудырмайды;

-оамны кластара блінуіне, леуметтік ділетсіздікті пайда болуына кедергі жасайтын механизмі жо.

Жаымды жатары:

-ндірушілерді ндірісті згермелі жадайларына жалдам бейімделуіне итермелейді;

-ндірушілермен ттынушылара еркін тадау жне рекет етуді амтамасыз етеді;

-жаа техника мен технологияны егілізуін амтамасыз етеді;

-ндірушілерді ро трліажеттіліктерді анааттандыруа итермелейді, тауарлар мен ызметтер сапасын арттырады.

53.Нары атысушылары алай бсекелесетіндігіне арай бсеке жетілген жне жетілмеген болып блінеді.. Жекеленген фирмаларды бааа сері аз болан сайын нары жетілген болады. Жетілген бсеке бсекені идеалды формасы, оны ерекшеліктері:

1.нарыта бірдей ммкіндіктері бар бір- бірінен туелсіз кптеген сатушылар мен сатып алушылар ызмет етеді;

2.айырбас стандартты жне сас тауарлар арылы жзеге асады;

3.сатушылар мен сатып алушылар нім туралы толы апарата ие;

4.нарыа еркін ену жне одан кету ммкіндігі, фирмаларды бірігуіне себептер жо.

Жетілген бсеке 19 ортасына дейін орын алды. 19. ортасынан бастап ТП дамуымен ндірісті шоырландырупроцесі жреді, бл процесс ірі жне те ірі ксіпорындар, демек монополияныпайда болуына келді.

Нарыта монополистті пайда болуымен жетілген бсеке жетілмеген бсекеге айналады.

Жетілмеген бсеке нарыы- еркін бсеке нарыыны е болмаанда бір жадайы орындалмайтын нары.

Жетілмеген бсекені ш типке бледі:

1. Монополиялы бсеке

2. Олигополиялы бсеке

3. Таза монополия.

1.Монополия:

-осы німді тек бір ана фирма шыарады (сала бір фирмадан ралады);

- бааны баылау жоары дегейде.

2.Олигополия:

-осы нім трін шыаратын фирмаларды аз саны;

- ндірілетін нім сас немесе шамалы ерекшеленеді;

-бааны жартылай быылау.

3.Таза монополия:

- ндірушілер саны кп;

- ндірілетін нім ерекшеленедісас немесе шамалы ерекшеленеді;

-бааны лсіз баылау.

54. Инвестиция- пайда табу масатымен ел ішінде жне оны сыртында мемлекеттік немесе жеке капиталды за мерзімді салымдары. Инвестицияны негізгі трлері:

-ндірістік инвестиция;

-тауарлы- материалды запастара инвестиция;

-трын й рылысына инвестициялар.

Сонымен оса жиынты, таза, автономды жне индуцирленген инвестиция трлерін айырады.

Жиынты инвестициялар- ескі ондырыны ауыстыруа (амортизация) кеткен шыындар мен ндірісті лайтуа салынан инвестицияларды сіміні сомасы.

Таза инвестициялар- негізгі капитал амотризациясын алып тастаандаы жиынты инвестиция.

Автономды инвестициялар- ТП нтижесінде пайда болан жаалытармен негізделген инвестициялар.

Инвестициялы сраныс- ксіпкерлерді ескірген капиталды алпына келтіруге жне оны лайту шін ндіріс ралдарына сранысы.

Инвестицияа сранысты анытайтын негізгі факторлар:

-таза пайданы ктілетін нормасы;

-процентті шынайы ставкасы

Оларды арасындаы байланыс келесідей: егер пайданы ктілетін нормасы жоары болса, инвестиция седі. Процент ставкасы- фирманы ашалай капиталды арыза алуы шін тлейтін баасы.

Егер пайданы ктілетін нормасы (мысала 10%) процент ставкасынан арты болса (мысала 7%), инвестиция пайдалы болады, жне керісінше.

55.Аша-несие саясаты елдегі макроэкономикалы тратылыа ол жеткізуге жне экономикалы су шін олайлы жадайлар жасуа баытталан мемлекетті экономикалы саясатыны маызды рамдас блімдеріні бірі болып табылады. Аша-несие саясаты – бл айналыстаы аша жиынын, несие клемін реттеу масатында мемлекетті аша-несие саласында олданатын зара байланысты шаралар жиынтыы.

Мемлекет ндірістік салаа тікелей сер ете алмайды, ол ксіпкерлік шешімдерге тек жанама реттеу арылы сер етеді. Сондытан аша-несие саясаты мемлекетті ндіріске сер етуіні тиімді рі икемді дісі болып табылады. Аша-несие саясатыны масаты – лтты шаруашылыты траты дамуы мен тепе-тедікте болуын амтамасыз ету.

Мемлекетті аша-несие саясатыны масаттары:

- ндіріс клемін сіру;

- толы жмысбастылы;

- инфляцияны тмендету.

56.Мемлекетті негізгі функциялары:

1.нарыты ыыты жне леуметтік ортасын алыптастыру:

2.бсекені орау, шаын бизнесті демеу;

3.табыспен лтты байлыты айта блінуі;

4.инфляциямен жмыссыздыты баылау;

5.экономикалы суді ынталандыру, экономиканы тратандыру;

6.тиімді сырты экономикалы ызметті жргізу.

Мемлекеттік реттеу инструменттері:

1.кімшілік: лицензиялау, квоталау, бааны, табысты, валюта курсын, есеп процентін баылау.

2.ыты:бсекені орау, стандарттау,норма жне ережелерді орнату жйесі арылы за шыарушылы негізде жзеге асырылады.

3.Экономикалы, олар екіге блінеді: тікелей жне жанама.

1.1.тікелей: салаларды дотация, субсидии, жрдем аы жне т.б. трде айтарымсыз негізде аржыландыру;

1.2. жанама: несие-ашалы, салыты, валюталы, кедендік, амортизациялы саясатты рычагтары арылы реттеу.

57. Фискалды саясат-мемлекетті табыстары мен шыындарын реттеу бойынша аржылы шараларды жиынтыы. Оны негізгі баыты- салыты жйені жетілдіру болып табылады, салытар МБ 90% дейін райды

Лаффер исыы салы млшерімен келіп тсетін салы клеміні арасындаы байланысты крсететін исыы. Корпорацияларды табыстарына салы млшеріні тым кп суі оларды капиталды салымдар жасауа ынтасын жоа шыарады, экономикалы суді тмендетеді. Соны нтижесінде мемлекет бюджетіні тсімі азаяды. Осы исы кмегімен келіп тсетін салы клемдеріні сомасыны е жоары дегейде болатын салыты млшері анытауа болады. Артур Лаффер ойы бойынша, табыс салыы 50% асанда фирмалар мен адамдарды іскерлік белсенділікгі тмендейді.

58. Халыаралы сауда (ХС)- тауарлар мен ызметтер экспорты негізінде жзеге асырылатын халыаралы экономикалы атынастар нысаны.

ХС себептері:

-елдерді экономикалы ресуртармен амтамасыз етілуіні тесіздігі, ол трындарды жетпейтін тауарлармен амтамасыз ету ажеттілігін тудырады;

-елдердегі технология мен оларды дегейіні р трлілігі, оларды айырбастау ажеттілігін тудырады.

ХС мнікелесіде:

-лтты ресурстар базасыны жеткіліксіздігімен кресі;

-ішкі нары сыйымдылыын кеейту жне лтты нарыпен лемдік нарытар арасында байланыс орнату;

-шетелдік ресурстарды тарту арылы ндіріс масштабын кеейту.

ХС клемін: экспорт, импорт, таза экспорт сипаттайды.

ХС пайдалылыыр трлі мектептерде р трлі аныталады:

-меркантелистер импортты экспорттан кп болуын жатады;

-А.Смит баса елдерден тек осы елдегімен салыстыранда аз шыындармен ндіретін тауарларды ана сатып алу керектігін крсетеді, ол “абсолютті артышылы теориясы” деп аталлынды;

-Д.Рикардо “салыстырмалы тышылы теориясын” деді, оан сйкес андай да бір тауарды шыару ай елде арзана тссе, ол сол елде шыарылуы керек.

59. Жмыс кшіні халыаралы миграциясы – ебекке абілетті трындарды лтты шекарадан тыс жерлерге ауысуы, кші-онуы. Оны себептері:

-экономикалы:елдебілікті мамандара сранысты тмендеуі, сынысыны артуы, ебек аыдаы халыаралы айырмашылытар;

-сырты экономикалы: демографиялы, саяси, діни, лтты, мдени, жанялы жне т.б..

60.Мемлекеттік бюджет -белгілі бір уаыт аралыындаы (кбіне 1 жыл) мемлекеттік шыындар мен табыстар сомасы берілген аржылы есеп.

Бюджетті табыстарблігін: салытар, мемлекеттік арыздар жне масатты оралардан тсімдер райды.

Бюджетті шыындар блігін: мемлекеттік басаруа, скерге, мемлекетті шаруашылы ызметіне, сырты ызметті жзеге асыруа шыындар райды.

Егер, бюджетті шыындар блігі табыстар блігінен арты болса-бюджет тапшылыы (дефициті), табыстар шыындардан арты болса-бюджет профициті немесе артышылыы орын алады, ал те болса бюджет балансты.

Мемлекеттік бюджет дефицитін аржыландыру дістері:несие-ашалы эмиссия (монетизациялау);арыздарды тарту; мем.бюджетке салыты тсімдерді кбейту.