Салытарды аидалары мен трлері

Салытарды ежелден салы жктемесін (салы ауыртпалыын ) блуді екі аидаты алыптасан:

1. пайда (алынан игіліктер) аидаты;

2. «айыр крсету» (тмен абілеттілігі ) аидаты.

Алынан игіліктерге жне тлем абілеттілігіне салы салуды аидаттарын пайдалану салы млшерлемелерін белгілеуге жне табысты суіне арай оларды згеруіне саяды.

Салыты тымды йымдастыруды классикалы аидаттарын брын Адам Смит сынан еді. Олар мынаан саяды:

a) салы салы тлеушіні райсысыны табысына сйкес алынуы тиіс (ділеттілік аидаты);

b) салыты млшері мен оны тлеу мерзімі алдын ала жне дл аныталуы керек (аныталы аидаты);

c) рбір салы салы тлеуші шін нерлым олайлы уаытта жне діспен алынуы тиіс (олайлылы аидаты);

d) салыты алуды шыындары те аз болуы тиіс (нем аидаты).

Бл аидаттарды пайдалану салы салудаы зорлы-зомбылыты жо етті, бл процеске реттеуді енгізді жне Адам Смитке «салытар – оны тлейтіндерге лшылыты нышаны емес, бостандыты нышаны» деп орытынды жасауа ммкіндік берді. Салы салуды кейінгі даму барысында аидаттарды тжырымдамалары длденді, толытырылды жне тмендегідей болып жйеленді:

1. Салы салуды міндеттілік аидасы – салы тлеуші салыты міндеттерді толы клемде жне белгіленген мерзімдерде орындауа міндетті дегенді білдіреді.

2. Салы салудаы ділеттілік аидалары 2 жаты арастырылады:

a) «клдене тепе – тедікке» жету, салы тлеушілерді барлы шыындарыны, олар алай табылатындыына жне жмсалатындыына байланыссыз, біркелкі те жадайларда салытануын талап етеді;

b) за алдында табыстарыны р трлі дегейі бар салы тлеушілерді міндеттері бойынша «тура тепе – тедікті сатау».

3. Салы салуды айындылы аидасы.

Салы салуды айындылыы салыты задаы барлы негіздерді жне салы тлеушіні салыты міндеттеріні туындауын, орындалуын жне тотатылуын белгілеу ммкіндігін білдіреді. Салытарды айындылыы – елді барлы аумаына олданылатын барлы шаруашылы субъектілері шін алдын ала белгіленген шарттар мен талаптарды тедігі.

4. Салыты жйе бірлігі аидасы – азастан Республикасыны салы жйесі барлы салы тлеушілерге атысты азастан Республикасыны барлы аумаына бірдей болып табылады.

5. Жариялылы аидасы салы салу мселелерін реттейтін нормативтік – ыты актілер ресми басылымдарда міндетті трде жары круі тиіс.

1. Салытар салы салу объектісіне арай тікелей жне жанама салытар болып блінеді.

Тікелей салытар жалаусыз немесе тікелей табыса немесе млікке салынады. Тікелей салытара мына салытар жатады:

- Зады жне жеке тлаларды табысына салынатын салы;

- Млік салыы;

- Жер салыы;

- Баалы ааздар мен жргізілетін операциялара салынатын салы;

- Жер ойнауын пайдаланушыларды арнайы салыы мен тлемі;

- Клік ралдарына салынатын салы;

- леуметтік салы;

- Жанама салытара салытар жатады:

- осылан н салыы;

- Акциздер;

- Баж салыы;

Яни блар тікелей, жанама трде тауар немесе ызмет ны арылы алынады.

Жанама салыты сатушы емес, сатып алушы, яни ттынушы тлейді. Тауар немесе ызмет баасына алдын ала салы енгізілгендіктен, іс жзінде оны бюджетке сатушы аударады.

2. Бюджетке тскен со андай шаралара жмсалатын белгісіне арай салытар:

1) Жалпы

2) Арнайы болып блінеді.

Жалпы салытар бюджетке тскен со ешандай дербессіз жалпы масата жмсалады. Бан жататын салытар: зады жне жеке тлалардан алынатын табыс салыы, осылан н салыы, акциздер жне т.б.

Арнайы салытар бюджетке тскен со алдын ала белгіленген міндеттер бойынша натылы шаралара жмсалады. Мысалы: клік ралдарына салынатын салы. Блар жол орын руа жмсалады.

3. Салыты алатын жне оан иелік ететін органдарды ерекшелігіне арай салытар 2 блінеді:

1) Жалпы мемлекеттік

2) Жергілікті.

Жалпы мемлекеттік салытара мыналар жатады:

- Зады жне жеке тлаларды алынатын табыс салыы;

- осылан н салыы;

- Акциздер;

- Баалы ааздар мен жргізілетін операциялара салынатын салы;

- Жер ойнауын пайдаланушыларды арнайы салыы мен тлемі;

- Жергілікті салытар мен алымдар;

- Жер салыы;

- Клік ралдарына салынатын салы;

- Зады жне жеке тлаларды табысына салынатын салы;

- Ксіпкерлік ызметпен айналысатын жеке тлаларды жне зады тлаларды тіркегені шін алынатын алым;

- Жекелеген ызмет трлерімен айналысу ы шін алынатын алым;

- Аукционда сатудан алынатын алым;

Табыса салынатын салытар салы тлеміні кез келген салы салатын объектісінен тсетін табысынан алынады. Оларды атарына мыналар жатады: зады жне жеке тлалардан алынатын табыс салыы, жер салыы млік салыы, т.б.

Ттынуа салынатын салыты салы тлеуші ттынушы ретінде тауар немесе ызмет аысын тлеген кезде зіні шыынынан тлейді. Бдан осылан н салыы мен акциздер жатады.

4. Салы салу объектісіне баалау дрежесіне арай салытар натылы жне дербес салытар болып блінеді.

Наты салытар — салы тлеушіні салы салу объектісінен алынатын табысыны млшеріне байланысты емес, яни салы тлеушіні млкіні сырты белгісіне арай алынады. Бан жер салыы, млік салыы, баалы ааздармен жргізілетін операциялара салынатын салытар жатады.

Дербес салытар - салы тлеушіні салы тлейтін объектісіне салынатын табысыны млшеріне байланысты алынады. Олара зады жне жеке тлалардан табыс салыы жатады.