Азастан Республикасындаы салы жйесіні азіргі заманы алыптасу жне даму кезедері
1991 жыла дейін, яни КСРО ыдыраана дейін елде кбінесе экономиканы басаруды міршіл-кімшіл жйесіне, баалара ата мемлекеттік реттеуге сйкес келетін салы жйесі ызмет етті. Бюджетті басты кіріс кздеріні бірі болан айналым салыы тіркелген блшек сауда жне ктерме сатып алу бааларын олдануа жне мемлекетті реттеп отыруа баытталан болатын.
азастан егемендікке ие боланнан кейін 1991-1995 жылдары абылданан біратар задара сйкес республикада жаа салы жйесі алыптасты.
1991 жылды 25 желтосанынан бастап бізді елімізде тыш салы жйесі ызмет ете бастады. Ол «азастан Республикасындаы салы жйесі туралы» Заа негізделді. Бл за салы жйесін руды принциптерін, салытар мен алымдарды трлерін, оларды бюджетке тсу тртібін белгілеген алашы жат еді. Осы заа сйкес азастанда 1992 жылы атарды 1-нен бастап 13 жалпы мемлекеттік салы, 18 жергілікті салытар мен алымдар, 11 жалпыа міндетті жергілікті салытар мен алымдар енгізілді.
Дегенмен, мірге келген рбір жаа былыста кездесетін ерекшеліктермен атар кемшіліктер де бл зада да орын алды, яни азастан Республикасында алашы салы жйесінде біратар шешімін таппаан мселелер болды. Атап айтса, біз салы жйесін ранда елімізде жиынтыталан ылыми жне практикалы тжірибе болан жо. Салы ызметі де, салы тлеушілер де мндай жаа бастамаа психологиялы жаынан дайын еместігі крінді. Салы жйесінде дниежзілік тжірибеде олданылып келген салы салу принциптері саталмады. Сондытан бл салы жйесіні нарыты атынастарды талабына толыымен жауап беруге ммкіндігі болмады. Е бастысы, салы жйесіні ндірісті дамытуа еш ыпал етпеуі, бюджет кірісін рудаы з ролін жете атара алмауы, яни салы кзі табыс немесе пайда емес, керісінше ттыну болды.
Салы саныны кптігі, айналымды анытауды иындыы, шектен тыс длелсіз берілген салы жеілдіктері, салы ставкаларыны бір салы трі бойынша бірнеше трлі болуы, халыаралы салы салу негіздеріні тыс алуы жне т.б. кемшіліктер салы жйесін одан рі реформалауды ажеттігін крсетті.
азастан Республикасы кіметі 1995 жылды басында салы реформасыны за мерзімді тжырымдамасын абылдап, онда елімізді салы жйесі мен занамасын бірте – бірте халыаралы салы салу принциптеріне сйкестендіру кзделді. Осыан байланысты «Салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер туралы» 1995 жылы суірді 24-нде азастан Республикасы Президентіні за кші бар жарлыы шыты. Енді брыны 42 салытар мен алымдар едуір ысартылып, оларды саны 11 болып алды. азастан Республикасыны Президентіні 1999 жылы шілдені 16-сындаы №440-I заына сйкес За мртебесін алды. Осы уаыт аралытарында Президент жарлытарымен жне азастан Республикасыны задарымен бл заа згерістер мен толытырулар енгізілді. Осы уаыт аралыында Президент жарлытарымен жне азастан Республикасыны задарымен бл заа бірнеше рет згерістер мен толытырулар енгізілді.
2002 жыла дейін мемлекеттік бюджетті кірістерін негізінен 17 салытар мен баса да міндетті тлемдер рады. Бл зада амтылан барлы базалы принциптер 1995-1999 жылдар аралыында жзеге асырылды. Бл леуметтік салыа, амортизация саясатына, айналымнан алынатын салыты жоюа, С-ты халыаралы принциптерге сйкестендіруге атысты еді. Осы уаыт ішінде экономика, экономикалы атынастар рылымы, мемлекет пен салы тлеушілерді зара арым-атынасы, тіпті адамдарды ділі (менталитеті) де айтарлытай згеріске шырады. Мемлекет, бір жаынан, салы саясатыны масатын, міндеті мен ызметін тере тсінді, екінші жаынан, экономикалы атынастарды кптеген тстары олданыстаы салы задылыында амтылмай алды. Осы жне азастан экономикасында болып жатан о згерістер жаа салы заын талап етті.(осымша 1-кесте)
1 кесте. азастанда салы жйесіні алыптасуы мен даму кезедері
| Кезедер | лтты салы жйесіні алыптасуы мен даму кезедеріні масаты | Салы атынастарын басару стратегиясы мен тактикасы | Орталы-тандыру дегейі | ол жеткізілген (ктілетін) леуметтік-экономикалы нтижелер |
| Бірінші кезе 1992-1994жж. | Мемлекеттік бюджетті кіріс блігін алыптас-тыруа бадарланан жне экономикадаы жне салыты атынастардаы тртіпсіздікті реттейтін лтты салы жйесін ру | Аымаы жне ыса мерзімді міндеттерді шешуге баытталан | Тмен | арама-айшылыа толы лтты салы жйесін ру. Салы салынатын базаны тарылту. |
| Екінші кезе 1995-1998жж | Макроэкономикалы тратылыа ол жеткізу жне барынша жоары леуетті рі бсекеге абілетті ксіпорындарды ынталандыру жолымен бюджетті кіріс блігін барынша кбейту. | ыса жне орта мерзімді міндеттерді шешу. Орта мерзімді міндеттерге баытталан. | Орташа | Экономикалы суге негіз болан макроэкономикалы тратандыруа ол жеткізу. Салы салынатын базаны тарылтуды тотату. |
| шінші кезе 1999-2001жж | Мемлекеттік бюджетті кіріс блігін арттыру жне лемдік салы тжірибесі ызмет ететін тртіп ескерілетін, салыты реттеуді йымдастыруды жаа принциптеріне кшуге байланысты экономикалы суге ол жеткізу | Орта мерзімді міндеттерді шешу жне «азастан 2030» стратегия-сында алыптастырылан за мерзімді масаттара бадарлану | Жоары | Экономикалы суді бастау. Тратандыру жне салы салынатын базаны кеейтуді бастау. |
| Тртінші кезе 2002-2008жж. | леуметтік-экономикалы бадарламаларды аржыландыруды кеейту масатында салы салу субъектілеріні капитализацияланан -нын лайтуды ынта-ландыру жолымен бюджет-ті кірісін барынша кбейту | Орта жне за мерзімді міндеттерді шешу. Стратегиялы міндеттерді шешуге басым бадарлану. | Жоары | Мемлекет пен салы тлеушілерді мддесін тегеруге ммкіндік беретін экономикалы суді тратандыру |
| Бесінші кезе 2009 жылдан басталады | Макроэкономикалы тратылыа ол жеткізу жне салы есебін жетілдіру жолымен бюджетті кірісін барынша кбейту | за мерзімді міндеттерді шешу. Стратегиялы міндеттерді шешуге бадарлану. | Жоары | Мемлекет пен салы тлеушілерді мддесін тегеруге ммкіндік беретін экономикалы суді тратандыру |
(1-кесте жаласы)